Müasir Güney Azərbaycan ədəbiyyatı

O insan xoşbəxt hesab olunur ki, ölümündən sonra da yaşayır. Ölümündən sonra onu yaşadansa yaratdığı əsərlər, yazdığı kitablar, böyüdüb boya-başa çatdırdığı, şəxsiyyət kimi formalaşdırdığı övladları olur. Onu tanıyanların sadəcə "Mirzə müəllim" deyə çağırdıqları böyük insan - yazıçı, publisist, alim, vətəndaş, şəxsiyyət olan Mirzə İbrahimov bu xoşbəxtliyə elə sağlığındaykən qovuşmuşdu, çünki çox-çox gərəkli alimlik fəaliyyəti boyunca həm də onlarca mənəvi övlad yetişdirmişdi... böyük əməllərini, misilsiz işlərini, arzu və istəklərini bu dünyada olmadığı zamanlarda da davam etdirə biləcək ağıl, savad və mərifətdə...

Mirzə müəllimin Güney Azərbaycanın Sərab mahalının Eyvə kəndində dünyaya göz açdığı o bəxtiyar gündən düz yüz ilə - bir əsrə yaxın zaman keçir. Bəxtiyar gün ifadəsi gəlişi gözəl deyilmiş sözlər deyil. Düşünürəm ki, Vətənini, doğulduğu müqəddəs torpağı - Ata yurdunu, millətini, xalqını sevən, onu qoruyan, uğrunda ölməyə belə hazır olan, hər bir fəaliyyətində ona xidmət edə bilən şəxsiyyətlərin doğulduqları gün bəxtiyar, eli bəxtiyar, yurdu bəxtiyar olur. Bəxtiyar bir elin, ancaq taleyinə müsibətlər yazılmış bir elin bəxtiyar oğlu Mirzə İbrahimovun anım mərasiminə onun məhz mənəvi övladları ruhunu şad edəcək, məzarını nurla dolduracaq bir müqqədəs sovqatla gəliblər - professor Teymur Əhmədov "Mirzə İbrahimov haqqında xatirələr", millət vəkili, ədəbiyyatşünas alim Elmira Axundova və AMEA Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin cəfakeş əməkdaşı Xuraman Quliyeva "Cənubi Azərbaycan nəsri antologiyası" (II cild) və filologiya elmləri doktoru Rəhim Əliyev "Taleyin sözü" kitabları ilə...

Bu yazımda oxucularla "Cənubi Azərbaycan nəsri antologiyası" (II cild) kitabı ilə bağlı bəzi düşüncələrimi bölüşmək istədim.

Nəsr antologiyası "Cənubi Azərbaycan poeziyası antologiyası"nın (I cild) davamıdır və burada nəsr əsərləri əhatə olunub. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının poeziya və nəsr nümunələrinin küll halında antologiyasını yaratmaq böyük Mirzə İbrahimovun ideyası, həyata keçirməyə ömrünün vəfa etmədiyi arzusu idi. Böyük alimin əziz xatirəsinə ehtiram əlaməti olaraq tərtibçilər I və II cild antologiyanı Mirzə İbrahimova ithaf ediblər. Əlbəttə, müqəddimədə də qeyd olunduğu kimi, "qədim zamanlardan və uzun əsrlərdən bəri hikmət irsini, bilik xəzinələrini dünyada yadigar saxlayan bu əbədi səadətin əlaqə vasitəsi isə kitabdır. Ömürlərin, təfəkkürlərin, imtahan və təcrübələrin toplandığı ehtiyatı yalnız kitab vərəqləri asanlıqla, minnət qoymadan hamıya paylayır".

“Cənubi Azərbaycan nəsri antologiyası”nda XIX əsrin II yarısından etibarən Güneydə yaranmış böyük həcmli, monumental əsərlər, roman və povestlər (təbii ixtisarla), eyni zamanda kiçik həcmli qələm nümunələri də öz əksini tapmışdır. Ümumiyyətlə, Şərqdə qədimlərdən günümüzədək poeziya daha çox inkişaf edərək möhtəşəm zirvələr fəth etmiş, nəsr isə bir qədər kölgədə qalmışdır. XIX əsrin II yarısından başlayaraq Güney Azərbaycanda, eləcə də İranda kiçik əsərlərlə yanaşı, böyük həcmli, monumental, sanballı romanlar araya-ərsəyə gəlmişdir. Təbii ki, ədəbiyyatda yeni janrlar adətən kiçik, yığcam əsərlərlə təşəkkül tapır. Zeynalabdin Marağayinin "İbrahimbəyin səyahətnaməsi", ümumiyyətlə, İranda yaranmış ilk sosial romandır. Bircə faktı qeyd etmək lazımdır ki, antologiyanın poeziyaya həsr olunmuş cildində də vurğulandığı kimi, Güneyin şair və yazıçıları fars dilində yazıb-yaratmaq məcburiyyətində olmuşlar. Lakin onların farsca yazdıqları əsərlərində başdan-başa Azərbaycan ab-havası duyulur.

Mirzə Əbdürrəhim Talıbovun əsərlərinin isə İran üçün əhəmiyyəti fərqli səpkidədir. Bu əsərlərdə yazıçı elmi-texniki yenilikləri, qloballaşan dünyadakı mütərəqqi dəyişiklikləri bədii dilin imkanları ilə oxucularına çatdırır və bədii məqsədinə çatmaq üçün müxtəlif yollar seçir. Bu mənada, "Əhmədin kitabı" əsəri maraq doğurur. Əsərdə yazıçı ata ilə oğulun dialoqu vasitəsilə sanki atanın məsləhətləri, tövsiyələri timsalında elmin yeniliklərini diqqətə çatdırır.

"Kitab yüklü eşşək" povestində isə daha orijinal yol seçən M.Ə.Talıbov insan, həyat, təbiət, insani münasibətlər haqqında fəlsəfi düşüncələrini, nəsihət, öyüd və əxlaqi fəzilətlər, adət və ənənələrlə bağlı fikirlərini vermişdir.

Yazıçı “sadə adamların zövqünəyaxın, uşaq hekayələrinə daha uyğun şəkildə yazılmış əsərlərin" daha çox oxunduğunu, geniş yayıldığını düşünərək bu yolu seçmiş və nəticədə, bu əsər daha çox sevilmişdir.

Həm Z.Marağayi, həm də M.Ə.Talıbov təkcə Güney Azərbaycanda deyil, bütün İranda realistik roman janrının baniləri sayılırlar. Nəsr antologiyasında XX əsrin II yarısında yaranmış nəsr əsərləri daha dolğun, daha geniş əhatə olunmuşdur. Kitabı vərəqlədikcə ədəbiyyatın, həm də Cənubi Azərbaycanın və İranın tarixən keçdiyi uzun inkişaf yolu gözlərimiz önündə canlanır. Təbii, tərtibçilər çalışmışlar ki, elə əsərlər seçilsin ki, onlarda həm müxtəlif janrlar, həm də üslublar, dəstxətlər öz əksini tapsın.

Tamamilə realist üslubda yazan H.F.Xoşginabi, Q.Qəhrəmanzadə ilə yanaşı, lirik-romantik üslubda yazan Ə.Tudə, S.Tahirin əsərlərini, Ruqiyyə Səfəri, Aqşin Ağkəmərli və b. təfəkkürün məhsulları olan əsərlərini təqdim edən tərtibçilər ədəbiyyatın hərtərəfli əhatə olunmasına çalışmışlar.

Antologiyaya (II c.) daxil olan müəlliflərin bəzilərini oxucular daha çox şair kimi sevmişlər. Maraqlı cəhət burasındadır ki, rus dilində nəşr olunan ikicildlik rusdilli oxucular üçün tamamilə yeni təqdimat olacaqdır. Həyatdan vaxtsız köçmüş, faciəli tale yaşamış və hər birimizin şair kimi tanıdığımız Mərziyə Üskuyinin "İlk ölümün acıları" hekayəsinin verilməsi, zənnimizcə, oxucuların qəlbində kövrək duyğular oyadacaq.

XX əsr İran və Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri görkəmli uşaq yazıçısı Səməd Behrəngidir. Rusdilli oxucular və bizlər onu orijinal dəst-xəttə malik bir yazıçı kimi tanıyırıq, ancaq onun kitabda verilmiş "Qar dənəcikləri" hekayəsi sanki şeirdir, başdan-başa lirikadır. Təkcə o taylı-bu taylı Azərbaycanda deyil, xarici ölkələrin ədəbiyyatşünasları tərəfindən müsbət qiymətləndirilən "Balaca qara balıq" povestinin oxucuları, yəqin ki, daha çox olacaqdır. Bütün bunlar antologiyanın rəngarəng və oxunaqlı olmasıns təsir göstərir.

Qeyd edək ki, bu kitabdakı bütün əsərlər yüksək bədii tələblərə cavab vermir. Lakin Elmira xanım və Xuraman Quliyeva bu addımı Cənubi Azərbaycan nəsrini hər tərəfli əhatə etmək məqsədilə atmışlar. Cənubi Azərbaycanın, bütövlükdə Azərbaycan xalqının tarixi çətin, qanlı-qadalı, kəşməkəşli olsa da, optimistdir. Güney yazarları son dərəcə humanist, həyata sıx surətdə bağlı, gələcəyə böyük ümidlərlə baxan optimist düşüncəyə malik nikbin insanlardır. Bu daxili aləmə malik qələm sahiblərini yaratdığı nəsr də böyük bir inkişaf yolu keçmişdir. Və bu əsərin yaradılmasında müxtəlif ədəbi məktəblərin təmsilçiləri, müxtəlif estetik siyasi nəzəriyyələrin daşıyıcıları olan, müxtəlif janrlarda yazıb-yaradan yazarlar fəal iştirak edirlər. Beləliklə də Cənubi Azərbaycan nəsri formulunu yaradır və dünya ədəbiyyatında özünə məxsus yer tuturlar.

Son olaraq bu fikri qüvvətləndirmək üçün M.Ə.Talıbova istinad edirəm: "İnsan güman edir ki, əşrəfi-məxluqatdır". İnsanı güman etdiyi əşrəfi-məxluqat səviyyəsinə qaldıransa kitablar, kitablar, kitablardır.

Fuad E.

Respublika.- 2008.- 17 dekabr.- S.6.