Xocalı soyqırımı

Azərbaycan xalqına qarşı düşünülmüş şəkildə Ermənistanın hakim dairələri tərəfindən ən dəhşətli və ağlasığmaz üsullarla həyata keçirilmiş Xocalı soyqırımı bəşər tarixinə ən ağır cinayətlərdən biri kimi daxil olmuşdur. Ermənilərin törətdiyi bu soyqırımı Xatun, Xirosima, Naqasaki cinayətləri ilə bir sırada durur. Bütün beynəlxalq hüquq normalarını tapdalamaqla həyata keçirilmiş bu vandalizm aktı təkcə Azərbaycan xalqına deyil, bütün insanlığa, bəşəriyyətə qarşı yönəlmiş cinayət əməlidir. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin dediyi kimi: "Bütövlükdə Azərbaycan xalqına qarşı yönəldilmiş Xocalı soyqırımı öz ağlasığmaz qəddarlığı və qeyri-insani cəza üsulları ilə bəşər tarixində bir vəhşilik aktıdır. Bu soyqırım, eyni zamanda, bütün bəşəriyyətə qarşı tarixi bir cinayətdir".

7 min əhalisi olan Xocalı şəhərində erməni vandalları tərəfindən 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə törədilmiş cinayətlər nəinki burada baş verənləri görənləri sarsıtmışdı, eləcə də bu əməllər barədə eşidənləri belə dəhşətə gətirir. Həmin cinayət əməlləri haqqında toplanmış çoxsaylı faktlar və şahid ifadələri baş verən kütləvi qırğının miqyasını qismən də olsa təsəvvürə gətirməyə imkan verir. Şahidlərdən birinin dediyinə görə, Xocalı sakini Əntiqəni erməni hərbçiləri yalnız ona görə diri-diri yandırmışdılar ki, o, "bu yerlər böyük Ermənistanın bir hissəsidir" sözlərini deməkdən imtina etmişdi. Digər Xocalı sakini Səriyyə Talıbova gördüyü dəhşətlərdən, keçirdiyi sarsıntılardan uzun müddət özünə gələ bilməmişdir. Ermənilərin gözləri qarşısında erməni qəbirinin üstündə 4 mesxeti türkünün və 3 azərbaycanlının başını kəsmiş, daha 2 azərbaycanlının gözlərini çıxarmışdılar.

Bütövlükdə həmin gün Xocalı əhalisindən 613 nəfər erməni vəhşiliyinin qurbanı olmuş, 487 nəfər şikəst, olmuş, 1275 nəfər dinc sakin-qocalar, uşaqlar, qadınlar əsir götürülərək ağlasığmaz erməni təhqirlərinə və zülmünə məruz qalmış, 150 nəfər itkin düşmüş, 8 ailə bütövlüklə məhv edilmiş, 24 ailədən hər iki valideyn, 130 ailədə valideynlərdən biri öldürülmüşdür. Öldürülənlərin 106-sı qadın, 83-ü uşaq olmuşdur. 56 nəfər erməni cinayətkarları tərəfindən xüsusi qəddarlıq və amansızlıqla qətlə yetirilmişdir, onlar diri-diri yandırılmış, başları kəsilmiş, üzlərinin dərisi soyulmuş, körpə uşaqların gözləri çıxarılmış, hamilə qadınların qarınları yarılmış, meyitləri təhqir olunmuşdur. Bu cinayət əməllərinin törədilməsində Rusiyanın 366-cı motoatıcı hərbi alayı böyük əksəriyyəti ermənilərdən ibarət olan şəxsi heyətilə birlikdə fəal iştirak etmiş, hərbi hissənin bütün növlərdən olan hərbi texnikası və silah sursatı döyüş əməliyyatlarına cəlb olunmuşdur.

Öldürülmüş, şikəst edilmiş, əsir götürülmüş və itkin düşmüş insanların tərkibinin öyrənilməsi göstərmişdir ki, cinayət düşünülmüş şəkildə, özü də daha çox dinc mülki əhaliyə qarşı törədilmişdir. Mütəxəssislərin araşdırmaları göstərmişdir ki, Xocalının məhv edilməsi üzrə əməliyyatda erməni hərbi birləşmələri beynəlxalq sənədlərlə istifadəsi qadağan edilmiş, 5,45 kalibrli güllələrdən və kimyəvi silahlardan da istifadə etmişlər. Xocalı soyqırımının dəhşətli nəticələri rus, ingilis, fransız, alman, amerikalı və s. ölkələrdən olan jurnalistləri və ekspertləri də dəhşətə gətirmişdi. Rusiyanın "Memorial" Hüquq Müdafiə Mərkəzi digər cinayətlərlə yanaşı, ermənilər tərəfindən diri adamın baş dərisinin soyulması faktının olduğunu da qeyd etmişdir. Bir sıra başqa qeyri-hökumət təşkilatları və müstəqil ekspertlər tərəfindən də çoxlu belə faktların olduğu təsdiq edilmişdir.

Bütün bunlar göstərir ki, ermənilərin törətdiyi Xocalı soyqırımı bir tərəfdən hərbi cinayətdirsə, digər tərəfdən dinc əhaliyə qarşı törədilmiş kütləvi terror aktıdır. Xocalı Ağdam yolunda pusquda durmuş erməni hərbçiləri tərəfindən dinc mülki əhalinin kütləvi şəkildə gülləbaran edilməsi və qətlə yetirilməsi faktı da belə nəticəyə gəlməyə əsas verir. Rusiyanın qeyd olunan hüquq-müdafiə mərkəzinin verdiyi məlumatda göstərilirdi ki, yalnız 4 gün müddətində Ağdama Xocalıda qətlə yetirilmiş 200 azərbaycanlının meyiti gətirilmiş, onlarca meyidin təhqirə məruz qalması faktı aşkar edilmişdir. Ağdamda 181 meyit (130 kişi və 51 qadın, o cümlədən 13 uşaq) məhkəmə tibbi ekspertizadan keçirilmiş və müəyyən edilmişdir ki, 151 nəfər güllə yaralarından, 20 nəfər qəlpə yaralarından, 10 nəfər küt alətlə endirilmiş zərbədən aldığı xəsarətlərdən ölmüşdür. Bununla bağlı Xocalı soyqırımının on illiyi ilə əlaqədar Azərbaycan xalqına müraciətində ulu öndərimiz Heydər Əliyev dünya xalqlarının diqqətini məsələnin məhz bu tərəfinə yönəldərək demişdi: "Bu amansız və qəddar soyqırım aktı insanlıq tarixinə ən qorxulu kütləvi terror aktlarından biri kimi daxil oldu".

Ermənilərin cinayət əməlləri haqqında əldə olunmuş çoxsaylı faktlar göstərir ki, Ermənistan Respublikası BMT-nin Baş Assambleyasının 1948-ci ildə qəbul etdiyi Ümumdünya İnsan Haqları Bəyyannaməsinin 2, 3, 5, 9, 17-ci maddələrini, BMT-nin Baş Assambleyasının 1948-ci ildə qəbul etdiyi "Fövqəladə hallar zamanı və silahlı münaqişələr dövründə qadın və uşaqların müdafiəsi haqqında Bəyyannamə"ni, 1948 -ci il 9 dekabr tarixli "Soyqırım cinayətinin qarşısının alınması və ona görə cəza verilməsi" haqqında Konvensiyanın müvafiq maddələrini kobud şəkildə pozmuşdur. Sonuncu sənədlə müəyyən olunmuş anlayışa əsasən: Hər hansı milli, etnik, irqi və ya dini qrupu tam, yaxud qismən məhv etmək məqsədi ilə törədilən aşağıdakı hərəkətlər soyqırım cinayəti kimi başa düşülür:

a) Belə qrupun üzvlərinin öldürülməsi;

b) Belə qrupun üzvlərinə ciddi bədən xəsarətləri və əqli pozğunluq yetirilməsi;

c) Qəsdən əvvəlcədən hər hansı qrup üçün onun tam, yaxud qismən fiziki məhvinə aparan həyat şəraitinin yaradılması;

d) Belə qrupun daxilində uşaq doğumunun qarşısının alınmasına yönəldilmiş tədbirlərin tətbiq olunması;

e) Uşaqların zorla bir qrupdan digər qrupa verilməsi.

Soyqırım cinayəti hesab edilən əməllərlə ermənilərin Xocalıda törətdikləri kütləvi qırğın faktlarının müqayisəsi göstərir ki, ermənilərin hərəkətləri əsl soyqırımdır və bu barədə toplanmış çoxsaylı faktlar Ermənistan Respublikasını beynəlxalq hüquq normalarına uyğun olaraq Beynəlxalq Məhkəməyə vermək üçün bütün hüquqi əsaslar verir və həmin gün uzaqda deyil.

Qeyd etmək lazımdır ki, Xocalıda törədilmiş vandalizm aktının unudulmaması üçün hər il xüsusi anım tədbirlərinin keçirilməsi, bu kütləvi qırğının soyqırım kimi tanıdılması istiqamətində son vaxtlar bir sıra vacib addımlar atılır. İlk növbədə Xocalı soyqırımı ilə əlaqədar zəruri işlərin görülməsi üçün hüquqi əsasların yaradılması məqsədi ilə verilmiş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1 mart 1994-cü il tarixli və 25 fevral 1997-ci il tarixli fərmanlarının və Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən qəbul edilmiş müvafiq qərarların böyük əhəmiyyətini qeyd etmək lazımdır.

Bu istiqamətdə müvafiq dövlət qurumları tərəfindən aparılan genişmiqyaslı işlərlə yanaşı, Xocalı soyqırımı haqqında həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması və tanıdılması istiqamətlərində qeyri-hökümət təşkilatlarının, ümumiyyətlə geniş ictimayyətin bu işlərə cəlb olunması çox vacibdir.

Son illər Heydər Əliyev Fondunun və onun Moskvadakı nümayəndəliyinin Xocalı soyqırımının tanıdılması istiqamətində apardığı genişmiqyaslı işləri xüsusi qeyd etmək lazımdır. Fondun saytında faciənin dəhşətlərini əks etdirən çoxlu yazı və şəkillər yerləşdirilmişdir və həmin materiallar geniş ictimaiyyət arasında böyük əks-səda doğurur. Azərbaycanlıların diaspor təşkilatlarının müxtəlif ölkələrdə gördüyü işlər də təqdirəlayiqdir. Məsələn, Xocalı şəhərində ermənilərin Azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırım hadisəsinin tanınması ilə bağlı Ukrayna, Azərbaycanlıları Konqrensinin Ukrayna parlamentinə müraciətini qeyd etmək lazımdır. Analoji addımlar Azərbaycanlıların geniş təmsil olunduğu digər MDB ölkələrində də atılmalıdır.

Bununla yanaşı, ənənəvi siyasi və güc mərkəzləri olan qərb ölkələrinin ictimaiyyətinin də Xocalıda ermənilər tərəfindən Azərbaycanlılara qarşı törədilmiş cinayətlər haqqında məlumatlandırılması vacibdir və bu istiqamətdə hələ çox iş görülməlidir. Ötən illərin təcrübəsi göstərmişdir ki, Qərbi Avropa ölkələrində Azərbaycan diasporu təşkilatlarının Xocalı soyqırımı ilə əlaqədar təşkil etdikləri tədbirlərə hər il daha çox yerli əhali qatılır və iştirak edir.

Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirə muzeyinin yaradılması da çox vacibdir. Bu muzeyin hazırda harada yerləşməsindən asılı olmayaraq, Xocalı və işğal altında olan digər torpaqlarımız azad olunandan sonra Xocalının ən görkəmli yerinə köçürülə bilər. Burada eyni zamanda soyqırım qurbanlarının xatirəsinə böyük abidə ucaldılması və erməni vəhşiliklərindən zərər çəkmiş bütün şəxslərin adlarının orada qeyd olunması da nəzərdə tutulmalıdır.

Digər vacib məsələ Xocalı cinayətlərinin şahidi olmuş şəxslərin xatirələrinin sənədləşdirilməsi, bunların əsasında sənədli və bədii filmlərin çəkilməsi, BMT-nin işçi dillərinə tərcümə edilməsi və geniş yayılması üçün lazımi işlərin təşkilidir. Bundan başqa İnternetdə Xocalı soyqırımına həsr olunmuş çox saylı veb. saytlar yaradılmalı və burada ermənilərin Xocalıda azərbaycanlılara qarşı törətdikləri cinayət əməllərini ifşa edən çoxsaylı yazılı sənədli materiallar və sənədlər yerləşdirilməlidir. Xocalı soyqırımı haqqında həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasında bunların böyük əhəmiyyəti ola bilər.

Xocalıda ermənilərin törətdiyi cinayət əməllərinin bir xüsusiyyətinə də xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Bu cinayət eyni zamanda Azərbaycan mədəniyyətinin bütövlükdə ümumibəşəri mədəniyyətin məhv edilməsinə yönəldilmiş bir hərəkətdir. Bəllidir ki, Xocalı ən qədim insan məskənlərindən biridir. Dünya mədəniyyətində xüsusi yeri olan Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti məhz burada formalaşmışdır. Bu ərazi Azərbaycanın ən qədim tarixinə aid çox saylı tarix-memarlıq və mədəniyyət abidələri ilə zəngindir. Xocalı işğal olunana qədər burada çoxlu sayda qoç və yəhər şəkilləri olan qəbirlər, son tunc və ilk dəmir dövrünə aid nekropol, kurqanlar, türbələr, qalalar, müqəddəs ziyarətgahlar, alban kilsələri və s. abidələr olmuşdur. İndi onların çoxu ermənilər tərəfindən məhv edilmiş, bir qisminin görkəmi dəyişdirilərək saxtalaşdırılmışdır. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi bu barədə çoxlu sayda faktlara malikdir. Bununla əlaqədar, ermənilərin Xocalıdakı ümumdünya məhv etmələri ilə bağlı məsələ daha dərindən öyrənilməli, araşdırılmalı, irsinin məhv faktlarla sənədləşdirilməli və YUNESKO-nun Ümumdünya Mədəni İrs Komitəsində müzakirəyə çıxarılmalıdır.

Bu gün həyat öz axarı ilə davam etməkdədir. Xocalının sağ qalmış sakinləri respublikamızın 51 rayon və şəhərində məskunlaşmışlar. Onlar hər cür diqqət və qayğı ilə əhatə olunmuşlar. Dövlət başçısının tapşırığı ilə müvafiq dövlət qurumları, Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsi, Xocalı Rayon İcra Hakimiyyəti, onun yerli nümayəndəlikləri Xocalı sakinlərinin normal həyat ritminə qaytarılması və dinc quruculuq işlərinə cəlb edilməsi, keçirdikləri sarsıntıların unudulmaması və mövcud problemlərin həlli üçün bütün vasitələrdən istifadə edirlər. Artıq xocalılılar da respublikamızın sürətli iqtisadi yüksəlişində fəal iştirak etməyə çalışırlar. Xocalılar böyük əminlik hissi ilə inanırlar ki, erməni işğalı altında olan bütün torpaqlarımız yaxın vaxtlarda möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi altında azad olunacaq və Xocalı soyqırımını törətmiş erməni cinayətkarları öz layiqli cəzalarını alacaqlar.

Eyni zamanda dünya ictimaiyyəti də Xocalı soyqırımı və erməni vəhşilikləri haqqında əsl həqiqətləri biləcək və bununla bağlı öz kəskin mövqelərini bildirəcəklər. Elə Xocalı qaçqınlarının BMT, Avropa İttifaqı və Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatına müraciətində də bu inam hissləri öz əksini tapmışdır: "Biz inanırıq ki, dünyanın BMT, Aİ və ATƏT kimi kifayət qədər nüfuzlu beynəlxalq təşkilatları, sülhsevər ölkələri Ermənistan dövlətinin belə təcavüzkarlığına və özbaşınalığına qarşı tədbir görəcəklər".

R.AĞADƏDƏBƏYOV

N.ƏLİOĞLU.

Respublika.- 2009.- 21 fevral.- S. 3.