Əli Bəy Hüseynzadə irsinə layiqli töhfə

XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində türk dünyasının yetişdirdiyi nəhəng ictimai-siyasi xadimlərdən biri, görkəmli ədib Əli Bəy Hüseynzadənin irsi neçə-neçə tədqiqat əsərinə, araşdırmalara mövzu olmuşdur. Hələ sağlığında ikən müasirlərinin "bütün türk dünyasının mücahidi", "külli-müsəlman aləminin iftixarı", "Qafqaz müsəlmanlarının atası" adlandırdığı bu şəxsiyyət yalnız Azərbaycanın deyil, bütün türk dünyasının həyatı, azadlığı haqqında dediyi böyük həqiqətlərə görə məşhurlaşmışdı.

Milli mədəniyyət tariximizə publisist, tənqidçi, şair, nasir, tərcüməçi və filosof kimi daxil olmuş Əli bəy Hüseynzadənin ən görkəmli tədqiqatçılarından biri də filologiya elmləri namizədi Ofelya xanım Bayramlı olmuşdur.

"Çaşıoğlu" nəşriyyatında Ofelya xanımın transliterasiya, tərtib, müqəddimə, şərh və izahlarının müəllifi olduğu "Əli bəy Hüseynzadə". Seçilmiş əsərləri iki cilddə yenicə çapdan çıxmışdır. Kitabda verilən farsca şeir və nəsr parçalarını Azərbaycan dilinə çevirən Çingiz Sasanidir. Ofelya xanımın "Görkəmli fikir dühası" məqaləsi ilə başlayan birinci cilddə Ə.Hüseynzadə haqqında məqalələr, Əli bəyin "Füyuzat" jurnalında və "Həyat" qəzetində çıxan məqalələri, tərtibçinin mükəmməl qaydada hazırlanmış izahları yer almışdır. Yeri gəlmişkən Ofelya xanımın böyük zəhmətinə yüksək qiymət verən filologiya elmləri doktoru, professor Yaşar Qarayev "Əli bəyin irsi və varisləri" məqaləsində yazır: "Füyuzat" dərgisinin səhifələrindən seçilən və "Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar" adı ilə bir yerə toplanan bu məqalələr "Siyasəti-fürusətdən sonra Əli bəy Hüseynzadənin müasir oxuculara təqdim edilən ikinci kitabıdır. Hər iki kitabın işıq üzü görməsi bilavasitə Ofelya xanım Bayramlının böyük əməyinin, milli və vətəndaşlıq xidmətinin nəticəsidir. Ofelya xanımın hər iki kitabı istər Əli bəy, istərsə də ədəbiyyatşünaslığımız qarşısında bir əsrlik borcun qismən də olsa, ödənilməsi deməkdir. Bir neçə on il müddətində Əli bəy ədəbi məktəbinə və XX əsr Azərbaycan mürtəce romantizminə" (?) yalnız "Siyasəti-fürusətə yox, bütövlükdə “Siyasəti-Füyuzata” çirkab, lənət və küfr yağdırmaqda bir-birilə yarışan rütbəli, titullu vətən oğullarının günahını bu münəvvər xanımın qeyrətli və sərrast qələmi yuyub təmizləmişdir.

Ofelya xanımın nəşrə hazırladığı hər iki kitab özlüyündə hələ yalnız yaradıcı-elmi axtarışların məhsulu kimi də meydana çıxa bilməzdi. Bu kitablara o həm mənəvi, həm də maddi gücünü əsirgəmədən sərf eləyib. Əvvəlki illərin senzura və yasaq sədlərini keçdiyi kimi, indiki kitab çapı sahəsində daha keçilməz olan maliyyə vəsait maneələrini də Ofelya xanım eyni fədakarlıqla dəf etmişdir".

Akademik Əziz Mirəhmədov isə "Türkçülüyə xidmət nümunəsi" məqaləsində yazır: "Bu cildin və ümumiyyətlə, külliyyatın mətnini yıpranıb saralmış mətbuat nüsxələrindən seçib yığan, transliterasiya, tərtıb, izah və şərh edən yorulmaz tədqiqatçı Ofelya xanım Bayramlıdır. Əvvəlki cildlər kimi, bu kitabda da naşirlik səxavəti onun özünə aiddir. O.Bayramlı, eyni zamanda külliyyata yaxşı elmi "müqəddimə"lər yazmışdır".

Bayrağımızdakı türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq düsturunun, gerbimizdəki boya simvolikasının müəllifi və rəssamı Əli bəy Hüseynzadə 1864-cü il fevralın 24-də Salyanda anadan olmuşdur. Anasını erkən yaşda itirən Əli bəy atasının riyaziyyat müəllimi kimi fəaliyyətə başladığı Tiflisdəki Qafqaz ruhani idarəsinin nəzdində olan molla məktəbində ilk təhsilini alır.

Nəvəsinin zəkalı və qabiliyyətli olduğunu görən ana babası Şeyx Əhməd Səlyani onun tərbiyəsi və təhsili ilə özü məşğul olur. Rus və Avropa mədəniyyətini öyrənsin deyə, Qafqaz valisinin izniylə onu rus gimnaziyasına qoyur. Təhsil illərində Əli bəy rus, latın, yunan, ərəb və fars dillərini öyrənir, rus və Qərb ədəbiyyatı ilə yaxından tanış olur. 1885-ci ildə babası onu təhsilini davam etdirmək üçün Peterburqa göndərir. Fizika-riyaziyyat fakültəsində oxuduğu illərdə Mendeleyev, Vaqner, Beketov kimi tanınmış professorlardan dərs alan Əli bəy Homeri, Danteni, Şekspiri, Bayronu, Şilleri, Höteni mütaliə etməklə bərabər, Şərq dilləri fakültəsində məşhur şərqşünas Jukovskinin Ömər Xəyyam haqqında mühazirələrində də böyük maraqla iştirak edir. Azad fikirli gənclərin çarpərəst müəllimlər tərəfindən sıxışdırılması gənc tələbəyə pis təsir göstərirdi. Peterburq universiteti tələbələrinin coşğun və qətiyyətli çıxışları, siyasi quruluşa qarşı etirazları Əli bəydə mütləqiyyətə qarşı nifrət oyadırdı. Buna görə, o, 1889-cu ildə Rusiyanı tərk edib Türkiyəyə gedir. Peterburqda aldığı diplomla iş tapa bilməyən Ə.Hüseynzadə 1890-cı ildə İstanbuldakı hərbi-tibb məktəbinə daxil olur. Burada o, biliyi və erudisiyası ilə bütün tələbələrdən seçilir. Burada da istibdala üzləşən Əli bəy "İttihadi-osmani" (sonralar "İttihad və tərəqqi") cəmiyyətinə daxil olur. Bütün yaşadıqları Ə.Hüseynzadənin sonrakı həyatında da böyük izlər qoydu və türkçülük bütün fəaliyyətinin, yaradıcılığının qayəsi, amalı oldu.

Ə.Hüseynzadə bunu belə ifadə edirdi:

"Biz insanız: Məzhəb və qövmiyyət insanlığı, insaniyyət hüququnu müdafiə ediniz. Məzlum olan sinifləri zalım siniflərin təcavüzatından azad etməyə çalışınız, müsavati-tammə istəyiniz. Yersiz, yurdsuz əkinçilərimizə, kəndlilərimiz yer, torpaq tələb ediniz, füqərayi-kasibəmizin şəraiti-təəyyüşünü təshihə çalışınız.

Biz Qafqazlıyız: Qafqaz əhlinin öz ümuri-idarəsinə özü baxa bilmək üçün lazım gələn muxtariyyət tələb ediniz.

Biz müsəlmanız: Binaənəleyh öz əqayidi-diniyyəmizə, hürriyyəti-vicdanımıza hər nə lazımsa, onu istəyiniz, onu tələb ediniz.

Biz türküz: Dilimizin, lisanımızın tərəqqisinə mane olan hər növ sədlərin, divarların yıxılmasına, rəf olunmasına qeyrət ediniz".

Seçilmiş əsərlərdə həmçinin görkəmli şəxsiyyətlərin Əli bəy Hüseynzadə haqqında fikirləri yer almışdır. Onlardan bir neçəsini xatırlatmaq istərdik:

Ə.Müznib: "Əli bəy həzrətləri... millətinə milliyyətini anlatdı, farslaşıb bilküliyyə bərbad olan Qafqazdakı türk balalarına türklüyü bildirdi, həsəb-nəsəbini öyrətdi".

Tadeuş Sviyataxovski: "XX əsrin əvvəllərində türk xalqlarına kimliyini bildirən bir nəfər var idi. O da Əli bəy Hüseynzadə idi".

Y.Akçuraoğlu: "Əfsanəvi Əli bəy dünyanın bütün lisanlarının, ülüm və fünunun hər növünü ədəbiyyat və sənayeyi-nəfisənin hər şöbəsini tamamən əhatə etmiş və tətbiqə müvəffəq olmuş fövqəlbəşər idi, o, dövrünün həmfikri olan ziyalılarını (Məhəmməd Hadi, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq, Hüseyn Cavid və b.)" məcmuənin ətrafına toplayaraq yaradıcılıqlarına ciddi bir qayğı ilə yanaşır, təsir göstərir, onların dünyagörüşlərində milli düşüncəni oyadırdı".

Sadeddin Nüzhet Ergün: "Girmədigi, qarışmadığı, fikir işi yapmadığı hürriyyət qovğası qalmamışdır. Renesansın böyük düşünürlər kimi o da hər düşüncəyə uyğun hezarfən bir qafa, orkestral bir ruhdur. Doktor, ixtilalçı, rəssam, ədib, jurnalist, dilçi, publisist, türkçü, cərrah, professor, şair, riyaziyyatçı, tərcüməçi, hər şey, hər şey. O, humanizmin özü idi. Ustad üçün hər şey, hər bir bilgi, hər öyrətim, tək fayda üçündür. O, insanda insanı aramaq, bulmaq və uzərində durmaq. İştə öncə fikrin yüksək qayəsi".

Kitabın ikinci cildi Ə.Hüseynzadənin müxtəlif illərdə yazdığı şeir, hekayə və məqalələrdən ibarətdir.

Bütün mənalı ömrünü Əli bəy Hüseynzadə irsinin öyrənilməsinə həsr etmiş mərhum tədqiqatçı Ofelya xanım Bayramlının gərgin əməyinin bəhrəsi olan yeni nəşr araşdırmaçılar, alimlər, mətbuat işçiləri, tələbələr üçün çox dəyərli və zəngin mənbədir.

Nuriyeva T.

Respublika.- 2009.- 1 yanvar.- S. 7.