Görkəmli yazıçı, ədəbiyyatşünas – alim, müəllim və ictimai xadim

Onu xatırlayarkən

Ötən ilin yaddaqalan hadisələrindən biri görkəmli yazıçı, ədəbiyyatşünas-alim, müəllim və ictimai xadim Mir Cəlal Paşayevin 100 illik yubileyinin təntənəli şəraitdə keçirilməsi olmuşdur. YUNESKO-nun 2008-2009-cu illərdə görkəmli şəxsiyyətlərin və əlamətdar hadisələrin qeyd edilməsi proqramına əsasən həm ölkəmizdə, həm də xarici ölkələrdə Mir Cəlal Paşayevin həyat və yaradıcılığına həsr edilmiş təntənəli yubiley tədbirləri keçirilmişdir. Azarbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasəti Heyəti Mir Cəlal Paşayevin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş elmi sessiya keçirməklə yanaşı, sənətkarın həyat və yaradıcılığına kitab və fotosərgi təşkil etmişdir. Həmçinin, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində, Polis Akademiyasında, Azərbaycan Dillər Universitetində və Gəncədə yığıncaqlar, elmi konfranslar və bir sıra tədbirlər olmuşdıır. Gəncə şəhərində böyük sənətkarın ev-muzeyi açılmışdır.

10 noyabr 2008-ci ildə Parisdə, YUNESKO-nun iqamətgahında Mir Cəlal Paşayevin 100 illiyinə həsr olunmuş mərasimdə YUNESKO-nun baş direktoru Koişiro Matsuura toplantı iştirakçılarını salamlayaraq tədbirin böyük ictimai-siyasi əhəmiyyətini qeyd etmişdir.

Sonra çıxış edən Azərbaycanın birinci xanımı, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban Əliyeva mərasim iştirakçılarına Mir Cəlal Paşayevin bədii və elmi irsi, zəngin yaradıcılığı və ictimai fəaliyyati haqqında ətraflı məlumat vermişdir. O, öz çıxışında demişdir: "İstedadlı qələm ustası olan Mir Cəlal Paşayev Azərbaycanın ədəbiyyat xəzinəsini öz romanları və hekayələri ilə daha da zənginləşdirmişdir. Həyatı boyu ədəbiyyatımızı tədqiq edən alim kimi Azərbaycan ədəbiyyatı nəzəriyyəsini yaratmış və bu, onun müəyyən etdiyi qaydalar və prinsiplər əsasında inkişaf etmiş və bu günə qədər də inkişaf etməkdədir".

Mərasimdə Mir Cəlal Paşayevin həyat və yaradıcılığından bəhs edən film nümayiş olunmuşdur.

Sonra mərasim "Könül dolusu musiqi" adlı konsert proqramı ilə davam etdirilmişdir. Dirijor, xalq artisti Rauf Abdullayevin idarəsi ilə Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestri Azərbaycan və Avropa bəstəkarlarının əsərlərindən ibarət konsert proqramı təqdim etmişdir.

Böyük şəxsiyyətlərin övladı adını daşımaq özü də məsuliyyətdir. Bir tərəfdən çoxluğun diqqət mərkəzində olursan, digər tərəfdən isə üzərinə yüksək etimadı, yaxşı adı doğrultmaq vəzifəsi düşür. Mən bu hissləri cavan yaşlarımdan yaşamışam. Mir Cəlal böyüklüyü və səmimiyyəti onun bir övladı kimi hər zaman mənimlə olub, bu gün də mənimlədir. Tale elə gətirdi ki, ömrümün çox illərini qürbət ölkələrdə, Vətəndən uzaqlarda yaşadım. Çətinə düşdüyüm anlar oldu. Qarşılaşdığım mürəkkəb vəziyyətlərdən çıxış yolları axtaranda Mir Cəlal varlığı Mir Cəlal məhəbbəti məni qorudu, mənə doğru yol göstərdi.

Atam olduqca sakit və təmkinli adam idi. Bəlkə də bu keyfiyyət onu yaxından tanımayanlarda sadəlövh bir insan təəssüratı da yarada bilərdi. Həqiqətdə isə o, dərin zəka, işıqlı təfəkkür, düşüncə sahibi, mehriban və səmimi olmaqla yanaşı, çox mətin və prinsipial idi. Təbiətcə islahatçı olaraq yeniliyi, tərəqqini, inkişafı hədsiz sevirdi.

Xatirimdədi, söhbətlərimizdə hərdən sakitcə deyərdi: "Amerika möhtəşəm dövlətdir". Kim bilir, bəlkə də sonralar ömrümün bir çox illərinin bu ölkə ilə bağlılığında atamın fəhmi, onun uzaqgörənliyi başlıca rol oynadı. İkinci Dünya müharibəsi zamanı Amerika dövləti keçmiş SSRİ-yə yardımlar edirdi. "Lənd-Liz" deyilən bir proqram həyata keçirilirdi. Atama da bir paltoluq parça-atrez vermişdilər. Niyəsə o bu parçanı ömrünün sonuna kimi saxladı. İndi də bilmirəm, niyə ondan palto tikdirmədi. 1975-ci ildə Amerikaya birillik elmi ezamiyyətə getdim. Atam hədsiz sevinirdi. Üzə vurmasa da içində narahatçılıq keçirdiyini də duyurdum. Necə olmasa da oğlu o zaman rəqib hesab edilən bir dövlətdə səfərdə idi. Tez-tez məktublar yazırdı. İndi arxivimdə saxladığım bu məktublar təkcə bir ata-oğul münasibətindən söhbət açmır, o həm də Mir Cəlala məxsus öyüd-nəsihətdən, tərbiyədən, mədəniyyət və məhəbbətdən xəbər verir.

İncə yumor, səmimi zarafatlar və bir də şübhəsiz ki, ata nigarançılığı... Oxuyuram, uzaq illər yada düşür. Məktublar, sətirlər, atama məxsus dəst-xətt mənə Mir Cəlallı illərin həsrətini yaşadır. İndi mən duyuram ki, atam nə qədər sıxıntı keçirirmiş. Mənim də qürbət ölkədə darıxmamağım üçün ətraflı məlumatlarla dolu məktublar yazırmış. Bu məktublar təkcə qohum-əqrəba haqqında yox, həm də mənim ürəkdən bağlandığım, sonsuz bir məhəbbətlə sevdiyim doğma Bakı barədə müjdələr gətirərdi: "Bakıda səlamətlikdir. Aqil gözəl qızı Nəzrin xanımı gəzdirir. Rasim də "nevesta"sına üzük axtarır. Qış tətilindən sonra hamı işə başlayıb. Bu gün Tofiq bağa gedib. Arif də bizdədir, sənə məktub yazır. Sabah ayın 23-ü kişilərin bayramıdır. havalar bir az sınıb, qar əriyir, küləklər güclənir"...

Bir zamanlar həsrətini çəkdiyim qohum-qardaşlar, intizarını duyduğum Bakı atamın bu isti məktublarında bir anlığa Amerikaya gələrdi... O, məktubların birindəki ikicə misra bu gün də Mir Cəlalın o zamankı sonsuz övlad intizarının kövrək mənzərəsini canlandırır:

Sizdən ayrı yüz qəmü, dərdü, məla-mətdir mənə,

Nə xoşam, nə naxoşam, bilməm nə halətdir mənə!

Elmi ezamiyyəti başa vurub Bakıya qayıtmışdım. Evimizə də bir bayramfəşanlıq yaşanırdı. Doğmalar, dostlar bizə yığışmışdılar. Gecə-gecədən keçib qonaqlar dağılandan sonra Mir Cəlal müəllim məni öz otağına dəvət elədi. Əli ilə işarə etdi, çarpayısının ayaq ucunda oturdum. Təəssüratlarımı öyrənmək istəyirdi. Mən danışırdım, o isə sakitcə qulaq asırdı. Hərdən suallar verirdi. Sonra "Elə mən də təxminən sən söylədiyin kimi təsəvvür edirdim" dedi. Onu da əlavə etdi ki, ona danışdıqlarımı hər yerdə danışmayım. Stalin-Bağırov repressiyalarının dəhşətlərini yaşamış insanlar üçün rejimin vahiməsindən qurtarmaq o qədər də asan deyildi. Sonralar ABŞ-da Azərbaycan Respublikasının on dörd il fövqəladə və səlahiyyətli səfiri olduğum zaman Bakıdan çoxlu zənglər olurdu, məktublar alırdım. O məktublar arasında ən çox Mir Cəlalın məktublarını gözləyirdim. istəyirdim o, yenə yazsın: "Bakıda səlamətlikdir"...

Atam gələcəyi çox aydın görür və duyurdu. İndi fikirləşirəm ki, Mir Cəlalın dünyagörüşü, həyata baxışları, onun məsləhətləri tələbələr, qohum-əqrəba və ümumiyyətlə onunla ünsiyyətdə olanlar üçün nə qədər əhəmiyyətli, bəzən həlledici olmuşdur. Orta məktəbi bitirəndə hansı ixtisası seçəcəyim barədə onunla tez-tez aramızda ata-oğul məsləhətləşmələri olurdu. O zaman bir çox yazıçıların övladları atalarının yolu ilə gedərək ədəbiyyata gəlirdilər. Dəqiq elmlərə həvəsim olsa da ədəbiyyatçı olmaq istəyirdim. Fikrim universitetin filologiya fakültəsinə daxil olmaq idi. Mir Cəlal müəllim məni o fikrimdən yayındırdı. XX əsr elm və texnika əsridir, dedi. Dəqiq elmlərə yiyələnərək gələcəyin açarını əldə edəcəklər. Yazıçılıq üçün isə xüsusi universitet keçmək lazım deyil. Əgər istedadın varsa, yazıçı da olarsan. Sonra mənə misallar çəkdi. Çexov həkim idi, amma ən məşhur yazıçı idi.

Atamdan tez-tez soruşardılar. Onun "şah əsəri" hansıdır. "Həyatımda ən böyük əsər mənim ailəmdir" deyərdi. O, bunu sözgəlişi deməzdi. Uşaqlığı məşəqqətli illərə təsadüf edən, ailə məhəbbətindən, ata-ana nəvazişindən uzaq düşən Mir Cəlal ailə dəyərlərinə, ailə ünsiyyətinə xüsusi bir münasibət bəsləyirdi. İnamla deyə bilərəm ki, “Azərbaycanda ədəbi məktəblər”in müəllifi, yazıçı və alim xüsusi bir ailə məktəbinin də həmmüəllifidir. Əgər məndən soruşsalar ki, xoşbəxt ailə başçısında hansı keyfiyyətlər olmalıdır? Fikirləşmədən atam Mir Cəlalı, anam Püstə xanımı nümunə göstərərdim.

Mir Cəlalın 100 illik yubileyi ilə əlaqədar arxiv materiallarını vərəqləyərkən onun çox təsirli bir məktubu aşkarlandı.

Mirzə İbrahimov, Rza Quliyev və başqaları ilə birlikdə 1942-ci ildə Uzaq Şərq Frontuna ezam olunmuş Mir Cəlal Novosibirsk şəhərindən Püstə xanıma yazır: "Ailəmizin xoşbəxt saatları—axşamüstü, hamımızın bir yerdə deyib-güldüyümüz yadıma düşür. Deyirəm əsl həyat, əsl səadət odur. Mən bir də o saatlara qovuşmaq, bir də balaları başıma yığıb şən uşaq səsləri şəraitində nahar eləmək, demək-gülmək həsrətilə yaşayıram. Mirzə ilə bu barədə söhbət edirik".

Mir Cəlalın "Gülbəsləyən qız" adlı gözəl bir hekayəsi var. Bu əsər anamız Püstə xanımın qayğıkeşliyinə həsr olunub. İndi mən o hekayə barədə tam təfərrüatı ilə danışmaq istəmirəm. Düşünürəm ki, elə bu hekayənin adı çox şeylər deyir.

İlk baxışda sakit görünən Mir Cəlal yaşadığı cəmiyyətin problemlərini bəlkə də ən çox düşünən adam idi.

İnsanlıq bütün qayğıları ilə onun içindən keçirdi. Yetmişinci illərdə Moskva televiziyasının "Zaman" xəbərlər proqramından ya əvvəl, ya da sonra siyasi şərhçilər SSRİ-nin daxili və xarici siyasəti haqqında çıxışlar edərdilər. Mir Cəlal müəllim bu çıxışları nəzərdən keçirdikdən sonra yekun rəy kimi deyərdi: "Bu ölkə heç zaman düzəlməyəcək" və ya "bu ölkənin axırı nə olacaq?"

Bir şeyi də qeyd edim ki, əslində bugünkü yaşlı və orta nəsillər müstəqilliyimizə göydəndüşmə kimi gəlməyiblər. Bunun başlıca səbəbi Mir Cəlal da daxil olmaqla bizim bir çox yazıçı və alimlərimizin nəsilləri zamanında öz əsərləri ilə müstəqilliyə, istiqlala hazırlamalarında idi.

Mir Cəlalın sovet idarələrinə müraciət etməkdən, qapılar döyməkdən, qəbul otaqlarında növbə gözləməkdən qəti xoşu gəlmirdi. "İclas qurusu", "Anket Anketov" kimi hekayələr müəllifi ayrı cür də ola bilməzdi. Universitet həmkarları ilə gəzə-gəzə evə gedən Mir Cəlal müəllim bir gün Bakı Sovetinin binası qarşısında ayaq saxlamış və gülümsəyərək demişdir: "Allaha şükür edirəm ki, buraya işim düşmür".

Mir Cəlalın "Səviyyə" adlı son hekayəsi yadıma düşür. O bu hekayəni ölümündən bir neçə gün əvvəl yazmışdı. Müəllif cəmiyyətimizdə çatışmayan, qıtlığı duyulan ən vacib şey nədir sualına cavab axtarırdı. Cavab isə sadə idi. Müxtəlif vəzifə, iş, rütbə sahiblərində səviyyə çatmır. Otuz il öncə yazılmış bu hekayə indi də öz aktuallığını və müasirliyini saxlamaqdadır.

Mən həm də bir övlad kimi Mir Cəlalın yorulmaz oxucusuyam. Amerikaya elmi ezamiyyətə gələndə də, sonralar bu ölkədə Azərbaycanın səfiri işləyəndə də atamın kitablarını özümlə götürmüşdüm. Bir həqiqətə inandım ki, bədii əsərlərin oxunduğu məkandan, yerdən də çox şey asılıdır. Mən hər birində Azərbaycanın milli kaloriti duyulan, reallığı görünən bu əsərləri Amerikada yenidən təzə bir ovqatla oxuyurdum. Etiraf edim ki, oradan Mir Cəlal yazıçı kimi daha nəhəng görünürdü, zirvələr uzaqdan nəhəng göründüyü kimi.

Mir Cəlalın yaradıcılığı sovet dövrünə təsadüf etdi. O, quruluşda işlədi, yazdı, yaratdı. Artıq həmin dövlət tarixin arxivinə köçüb. İndi biz fərqli bir cəmiyyətdə yaşayırıq. Azərbaycan müstəqil dövlətdir. Bəs görəsən sovet dövrünü xarakterizə edən, o cəmiyyətin insanlarından söz açan digər əsərlər də daxil olmaqla Mir Cəlalın əsərləri də əbədilik qazana biləcəkmi?

Bu sualı Mir Cəlal yaradıcılığına yaxından bələd olan, onun əsərlərini rus dilinə çevirən böyük bir rus yazıçısına verdim. Uzun-uzadı müzakirəmiz oldu. Onun sözləri yaddaşımdan getmir. "Yazıçılar qocalır, həqiqi əsərlər cavanlaşır. O əsərlər ki insan taleləri ilə bağlıdır, ondan söz açır, onlar bütün zamanlarda təzə-tər qalacaqlar. Mir Cəlalın yaradıcılığında insan taleyindən söz açmayan heç bir əsər yoxdur. Nə faşizm, nə də İkinci Dünya müharibəsi o şəkildə təkrarlanmayacaq. Amma M.Şoloxovun “İnsan taleyi” əsəri Sokolovun timsalında əbədilik qazandığı kimi, Mir Cəlalın Baharı, da onun digər əsərlərinin ölməz taleli obrazları da insanlara həmişə doğma və yaxın olacaqdır".

Mir Cəlal müəllim ünsiyyət etdiyi insanları vəzifəsinə və ya lazımlılığına görə deyil, öz təbiətinə, xasiyyətinə uyğun olaraq seçərdi. Təbiilik və sadəlik Mir Cəlalın həm yaradıcılığına, həm də xarakterinə məxsus keyfiyyətlər idi. Bu xüsusiyyət zənnimcə, onun həyata və təbiətə olan xüsusi münasibətindən irəli gəlirdi. O, ilk baxışda dramatik görünən hər hansı bir hadisəni də çox təmkinlə, aramla qəbul edər, içərisində təhlilini aparar, özünün fəlsəfi izahını verərdi.

Mir Cəlalın sözü-söhbəti həmsöhbətlərinin qəlbinə bir rahatlıq, dinclik gətirərdi. Yayın əvvəlində ənənəvi "tut kompaniyası" aparardı. Bakı bağlarındakı ağ tut məclislərinə demək olar ki, bütün qohumlarını, dostlarını, həmkarlarını toplayırdı. Abşeron nemətlərindən söz düşəndə deyərdi: "Bakı şanısı, Bakı ənciri "patriot" meyvələrdir. Uzaq səfərə çıxan kimi dərhal öz keyfiyyətlərini itirirlər".

Yaşıllıq vurğunu idi. Çinar ağacını xüsusilə sevərdi. Əllinci illərin ortalarında Bakıda çinar ağaclarının əkilməsini həvəslə qarşılayan Mir Cəlal yazdığı "Mən də bakılıyam" hekayəsini bu ağacları "bakılı" edən, o zamankı şəhər sovetinin sədri Ağamirzə Əhmədova ithaf eləmişdi.

Mir Cəlalın əsərlərində "badam ağacları", "badam çiçəkləri" obrazları var. O, adi vaxtlarda da badam və badam çiçəklərindən söhbət açardı. Mir Cəlal dünyadan köçəndən çox sonra - 1992-ci ildə Təbrizə getmişdim. Xahiş elədim ki, məni onun doğma kəndi olan Əndəbilə aparsınlar. Onu da deyim ki, atamın doğulduğu yer kimi hərdən səhvən Ərdəbil şəhərini göstərirlər. Əslində isə Mir Cəlal Təbriz yaxınlığındakı Əndəbil kəndində dünyaya gəlib.

Mir Cəlalın ilk beşiyi Əndəbili və oradakı qohum-əqrəbanı görmək üçün yola düşdük. Əndəbilə çatanda gözlərimə inanmadım. Təpələr qoynunda qərar tutan Əndəbil badam ağaclarının üzük qaşına bənzəyirdi. İçimdəki heyrəti gizlədə bilmirdim. Mir Cəlalın ürəyində badam ağaclarına və badam çiçəklərinə olan sonsuz sevginin "sirri"ni kəşf edirdim. Görünür, hələ uşaqlıq illərindən kimsə də bu sevgini onun qulaqlarına pıçıldamış, atam da ömrü boyu o sevgini, o həsrəti yaşatmışdı.

Mir Cəlal şükran bir adam idi. Dünya malında təmənnası olmazdı. Gözü-könlü son dərəcə tox idi. Ömrü boyu aza da, çoxa da qane olub şükür oxuyardı. Hərdən gün-güzərandan söz düşəndə gənclik illərindən söz açardı. İyirminci illərin axırlarında Gədəbəyin məktəblərində bir il müəllimlik edib məktəb direktoru işləmişdi. Həmişə deyirdi ki, mən ən yaxşı maaşı orada aldım. Pulun qızıl dəyəri, bərəkəti var idi. Bir aylıq əmək haqqım doqquz - on manat, bazarda qoyunun biri isə bir manat olardı. Bu pul əynimə paltar almağa da, qonaq-qaranı yola salmağa da bəs edirdi.

Bu kitaba Mir Cəlal haqqında xatirələr toplanıb. Belə bir söz var: "Havalar soyusa da xatirələr soyumur". Mir Cəlal sözün əsl mənasında qalın-qalın kitablara sığacaq xatirəli bir ömür yaşadı. Həmkarlarının, dostlarının, doğmalarının, qohumlarının, tələbələrinin, övladlarının, nəvə və nəticələrinin yaddaşında silinməz izlər qoyub getdi. Ən başlıcası, onu çoxminli oxucuları unutmur. Yazıçı, sənətkar üçün bundan böyük xoşbəxtlik yoxdur. Mən bu sözləri Mir Cəlalın həm övladı, həm də oxucusu kimi deyirəm. Cavan heykəltəraşlardan biri Mir Cəlalın kiçik bir büstünü işləyib. İndi həmin büst mənim evimdə, Mir Cəlal müəllimin iş otağındadır. Son dərəcə canlı alınan o büstə baxıb xəyala dalıram. Mir Cəlal günü-gündən doğrudanmı tarixə çevrilir, o, doğrudanmı bizdən uzaqlaşır? Bir həqiqət də var ki, böyük insanların yeri böyük tarixin səhifələrindədir.

Paşayev H.

Respublika.- 2009.- 1 yanvar.- S. 3.