Tanınmış mikrobioloq alim

Hələ eramızdan əvvəl insanlar kortəbii olaraq göbələklərdən bir qida kimi istifadə etmişlər. Göbələklərin yeməli və zərərli olması haqqında eramızdan əvvəl 1200-cü ildə hindlilərin qədim dini kitablarında bitki xəstəlikləri haqqında məlumat vardır. Geniş yayılmış papaqlı göbələklər Aristotelin (e.ə. IV əsr) əsərində də təsvir edilmiş və onların zəhərli xassələri haqqında ətraflı məlumat verilmişdir.

Sovetlər İttifaqı yaranana qədər Rusiya imperiyasına çoxsaylı səyyahlar gəlmiş və oranın göbələk aləmini aşkar etməyə maraq göstərmişlər.

Azərbaycanda da ən qədim zamanlarda göbələklərdən müxtəlif sahələrdə istifadə edilirdi. XII əsrin şair və mütəfəkkiri Əfzələddin Xaqaninin əmisi Kafiəddin Ömər Osman oğlu Şamaxının Məlhəm kəndindəki tibb mədrəsəsində, indi bizə məlum olan yaşıl rəngli kifdən - penicillium spp. irinli yaraların müalicəsində istifadə edirmiş.

Respublikada ayrı-ayrı regionların ümumi mikrobiotikasına aid tədqiqatlar ilk dəfə 1936-cı ildə S.A.Cəfərov (Talış), 1952-ci ildə N.Ə.Mehdiyeva (Quba-Xaçmaz zonası), 1961-ci ildə T.M.Axundov (Naxçıvan) tərəfindən aparılmışdır.

Hazırda Azərbaycanın müxtəlif regionlarında təxminən 4000-ə yaxın göbələk növü qeydə alınmışdır. Onlardan 100-dən çoxu elmdə yeni aşkara çıxarılmışdır.

Respublikada mikologiya üzrə elmi işlər və elmi kadrların hazırlanması əsas etibarilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Botanika və Mikrobiologiya institutlarında, Bakı Dövlət Universitetində, fitopatologiya üzrə isə Gəncə Kənd Təsərrüfatı Akademiyasında hazırlanır.

Ömrünü mikrobiologiya elminə həsr etmiş görkəmli alimlərdən biri professor Nisə Mehdiyevanın mənalı ömür yolu gənclərimizə əsl örnəkdir.

12 aprel 1928-ci ildə Bakıda doğulmuş Nisə Əşrəf qızı Mehdiyeva 1945-ci ildə Şamaxıda orta məktəbi, 1950-ci ildə isə Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetini müvəffəqiyyətlə bitirmişdir.

O,1950-1952-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetində müəllim işləmiş, 1952-1955-ci illərdə SSRİ Elmlər Akademiyasının Botanika İnstitutunun (Leninqrad şəhəri) aspirantı olmuşdur. 1955-ci ildə namizədlik, 1969-cu ildə isə doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmiş alim 1965-ci ildə mikrobiologiya üzrə elmi işçi, 1986-cı ildə isə mikologiya üzrə respublikada ilk professor elmi adını almışdır.

Nisə Mehdiyeva 1955-1957-ci illərdə respublika Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətində biologiya üzrə elmi katib işləmişdir. 1958-ci ildə Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutunda torpaq biologiyası laboratoriyasını təşkil edərək, Akademiyada mikrobiologiya elminin əsasını qoymuşdur. 1968-ci ildə professor N.Mehdiyeva Akademiyada ilk dəfə neft mikrobiologiyası sahəsində işləri təşkil edərək ona rəhbərlik etmişdir. 1972-ci ildə laboratoriya Mikrobiologiya sektoru, 1994-cü ildə isə Mikrobiologiya İnstitutu statusu almışdır.

N.Mehdiyeva 1958-ci ildən 1981-ci ilədək bu elmi müəssisəyə, 1995-ci ilədək laboratoriyaya rəhbərlik etmişdir. Nəhayət, 1995-1996-cı illərdə Qafqaz Universitetində mikrobiologiya mərkəzinin rəhbəri və elmi işlər üzrə prorektor vəzifəsində fəaliyyət göstərmişdir.

Mikrobiologiyanın müxtəlif problemləri üzrə 130 elmi məqalənin, bir elmi kinofilmin, 9 müəlliflik şəhadətnaməsinin, 4 kitabın müəllifi olan Nisə Mehdiyevanın rəhbərliyi altında respublikada və onun xaricində 10 elmlər namizədi, 2 elmlər doktoru hazırlanmışdır.

Professorun apardığı elmi işlərin əksəriyyəti torpaq ekosistemində çox mürəkkəb münasibətdə olan mikoskopik heyvanlar və göbələklər arasındakı qarşılıqlı əlaqəsinə həsr edilmiş, bu sahədə maraqlı elmi-praktik əhəmiyyətli nəticələr əldə etmiş və bu problemlə bağlı tədqiqatlara SSRİ Elmlər Akademiyasında rəhbərlik etmişdir.

N.Mehdiyevanın təşəbbüsü ilə respublikada mikrobiologiya problemləri üzrə Elmi Şura, Mikrobioloqlar Cəmiyyəti təşkil edilmiş və uzun müddət onlara başçılıq etmişdir. Təcrübəli alim dəfələrlə SSRİ-də və beynəlxalq elmi konfranslarda, respublika ictimai təşkilatlarının işində fəal iştirak etmişdir.

Beynəlxalq Eko Energetika Akademiyasının akademiki Nisə Mehdiyeva, respublika Xalq Nəzarəti Komitəsində 20 ildən artıq ştatdankənar inspektor işləmiş və respublikamızın elmi idarələrinin yoxlanılmasında bir alim kimi bacarığını əsirgəməmişdir. O, eyni zamanda respublika Bilik Cəmiyyətinin üzvü olmuş, dəfələrlə fəxri fərmanla mükafatlandırılmışdır.

N.Mehdiyeva hazırda təqaüddədir. Lakin buna baxmayaraq, ev şəraitində elmi işini ömrünün müdrik çağında da davam etdirən professor ingilis-rus-Azərbaycan dillərində ilk mikrobioloji lüğət və Azərbaycanda "Mikologiya" kitabını yazaraq yenidən çap etdirmişdir. Bu kitabın ilk variantı 1979-cu ildə "Elm" nəşriyyatı tərəfindən rus dilində "Xищные нематофаговые грибы - гифомецеты" adı ilə çap olunmuşdur.

Respublika və xarici jurnallarda 10 elmi məqalə dərc etdirən alim, dəfələrlə mikrobiologiya üzrə elmi dərəcə almaq üçün müdafiə edənlərə opponentlik etmiş və ixtisaslaşmış elmi şuranın üzvü olmuşdur.

Sovetlər dövründən fəal ictimaiyyətçi olan N.Mehdiyeva AMEA-da partiya təşkilatı katibinin müavini, respublika qadınlar qurultayının nümayəndəsi olmuşdur.

Ömrünün müdrik çağında da yazıb yaradan N.Mehdiyeva 2007-ci ildə professor Fazil Qaraoğlunun "Ermənilər və həqiqətlər" kitabının redaktoru olmuşdur.

Umidvarıq ki, AMEA-da mikrobiologiya elminin əsasını qoyanlardan biri olan professor Nisə Mehdiyevanın elmi potensialından, zəngin kitabxanasından və dərslik vəsaitindən Mikrobiologiya İnstitutunun əməkdaşları, mütəxəssislər səmərəli istifadə edəcək və 80 yaşında tənha yaşayan elm fədaisinə qayğı ilə yanaşacaqlar.

İlyasoğlu Rauf

Respublika.- 2009.- 9 yanvar.- S. 6.