Qlobal böhran və Azərbaycan üçün yeni imkanlar

Dünya iqtisadi sisteminin üzləşdiyi qlobal böhranın birinci amili olaraq ayrı-ayrı dünya ölkələrində müxtəlif formalarda təzahür edən maliyyə böhranının ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri getdikcə toplanan və risk artıran qlobal kapital yığımıdır. Dünyadakı investorlar ABŞ-dakı əsas böhranın ardınca ağır itkilərə məruz qaldıqca dünya üzrə kapital çatışmazlığı müşahidə olunmağa başladı. Eyni zamanda kapital sahibləri, böyük vəsaitləri idarə edənlər əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq risklərə diqqətlə yanaşmağa, alternativlər seçməyə və mümkün qədər kapital yığımına üstünlük verməyə başladılar.

İndiki zamanda bu o deməkdir ki, riskli borcalanlar və ya dünya üzrə kapital meyilli layihələrin ssudalara, qiymətli kağızlara ehtiyacı olduğu halda, artıq qiymətli kağızlar bazarında bunlarla bağlı böyük çatışmazlıq yaranıb.

Bu da nəticədə böyük layihələrin təxirə salınmasına, infrastruktur və ayrı-ayrı sənaye sahələrinin inkişafı üçün kapitaldan asılı olan Latın Amerikası, Avropanın inkişaf etməkdə olan ölkələri (İEOÖ) və Balkan yarımadası ölkələri kimi regionlarda artım tempinin zəifləməsinə gətirib çıxarıb.

Maliyyə böhranının doğurduğu kapital yığımı digər tərəfdən dünya bank sisteminə dağıdıcı təsir göstərib.

Dünyanın heç bir regionunda bank sektoru sənaye sahələri ilə Avropada olduğu kimi inteqrasiya olunmayıb. Ona görə də burada təsir daha da ciddidir.

ABŞ-da isə bununla müqayisədə daxili maliyyə ehtiyacları üçün qiymətli kağızlar daha etibarlı sayılır və ona görə də onlara üstünlük verilir.

Dünya iqtisadiyyatının üzləşdiyi ikinci problem isə iqtisadi artım tempinin qlobal miqyasda azalmasıdır, bu da:

—əmtəəyə olan tələbin azalması və bunun nəticəsi olaraq istehsalın azalmasıdır. Xüsusilə də dünya istehsalının əsas hissəsinin cəmləşdiyi Asiyada — əsasən Çində, Hindistanda — tənəzzül deməkdir.

—istehsalın zəifləməsi xammal təchizatı ölkələrinin bazarlarının zəifləməsi nəticəsində ixrac həcminin azalmasıdır.

Dünya iqtisadiyyatının üzləşdiyi üçüncü problem beynəlxalq bazarda neftə tələbin azalması və onun qiymətinin sürətlə aşağı düşməsi ilə bağlı iqtisadiyyatı xammaldan asılı olan ölkələrdə, xüsusilə də Rusiyada artıq maliyyə sektoru ilə yanaşı, iqtisadiyyatın real sektorunda və sosial sferada baş verən tənəzzüldür.

Ən nəhayət, qlobal böhranın dördüncü amili kimi artıq uzun illər davam edən və külli miqdarda vəsait sərf olunan İraq-Əfqanıstan müharibəsi, ondan sonrakı sabitləşdirmə mərhələsi və Rusiya-Gürcüstan münaqişəsinin təsirini də nəzərdən qaçırmaq olmaz.

1.1ABŞ-ın iqtisadi potensialı

ABŞ bazar iqtisadiyyatının ən inkişaf etmiş ölkəsidir. Əhalisinin sayına görə yalnız Çin və Hindistandan geri qalır. Ərazisinə görə isə Qərbi Avropadan böyükdür və dünyada 4-cü yeri tutur.

İqtisadiyyatın həcminə görə (ümumi daxili məhsula görə) Amerika 23 faiz xüsusi çəki ilə dünyada birinci yeri tutur.

Amerika Birləşmiş Ştatları ÜDM üzrə dünyada birinci yeri (2007-ci ildə 13,8 trilyon dollar) və adambaşına düşən ÜDM-ə görə Lüksemburq və Norveçdən sonra 3-cü yeri (2006-cı il-də 44000 dollar) tutur.

ABŞ-ın milli sərvətinin əsas elementləri təbii sərvətlər, xüsusilə də insan kapitalı və elmi-texniki potensialıdır. Əsas resurslar üzrə ABŞ ənənəvi olaraq müasir dünya iqtisadiyyatında aparıcı rol oynayır: kömür 1-ci yer; təbii qaz 3-cü yer; neft 12-ci yer; dəmir filizi 6-cı yer; mis filizi 5-ci yer; meşə ehtiyatları 4-cü yer; kənd təsərrüfatı 1-ci yeri tutur.

Dünya əhalisinin 5 faizinə sahib olan ABŞ-ın payına təxminən dünyada istehsal olunan maddi nemətlərin 23 faizdən çoxu düşür.

ABŞ iqtisadiyyatında emaledici sənaye mərkəzi mövqeyə malikdir. İstər buraxılan məhsulların sayı və xüsusiyyətləri, istərsə də orada istifadə edilən texniki istehsal vasitələrinin, texnologiyanın və istehsal prosesinin təşkili baxımından bu sahə maddi istehsalın aparıcı həlqəsidir. ABŞ-da emaledici sənayenin tərkibinə 20 sahə daxildir. Burada 350 min müəssisə fəaliyyət göstərir. 1980-2005-ci illərdə 1950-1980-ci illərə nisbətən ABŞ-ın emaledici sənayesinin bir çox sahələrində artım sürəti xeyli azalmışdır. Onun payı özəl bölmədə 1980-2005-ci illər ərzində 28 faizdən 12,2 faizə düşmüşdür.

ABŞ-ın iqtisadi qüdrətində elmi-texniki potensial və insan resursları daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu göstəricilərə görə ABŞ şəriksiz liderdir. 2006-cı ildə təkcə elmi-tədqiqat və sınaq-konstruktor işlərinə ölkə 342 milyard dollar xərcləyib ki, bu da ən inkişaf etmiş ölkələrin məcmu xərcinin 40 faizini təşkil edir. Ən önəmli fakt ondan ibarətdir ki, bu vəsaitin 65 faizini özəl sektor 29 faizini federal və yerli büdcə, 6 faizini isə universitetlər və digər sahələr ödəyir.

Ali və orta təhsil xərcləri ÜDM-in 7,5 faizini təşkil edir. Bundan başqa, ÜDM-in 2 faizi də yaşlıların təhsilinə və ya yenidən hazırlığına ayrılır.

Dünyanın ən böyük birjaları da Amerikanın payına düşür. Ən böyük birja Nyu-York birjası hesab olunur. Burada 1600 aksiya və 3700-dən çox qiymətli kağız əməliyyatı iştirak edir. Onun illik dövriyyəsi 3,1 trilyon dollar təşkil edir.

Hazırda ABŞ-ın dövlət borcu 30 trilyon dollar təşkil edir və bu qlobal maliyyə böhranının yaranması və dərinləşməsində başlıca amillərdən biridir.

1.2 ABŞ episentr olmaqla böhranın mənşəyi

2007-ci ilin yayından başlayaraq dünya maliyyə bazarında konyuktura ciddi şəkildə dəyişməyə, deformasiyaya uğramağa başladı.

İnvestorların fəaliyyətində uzun müddət hökm surən likvidlik artıqlığına və risklərə görə arxayınlıq mərhələsi başa çatdı. Onlar tərəfindən risklərin yenidən qiymətləndirilməsi, az riskli sahələrə vəsaitlərin yönəldilməsi, bazarda ödəmə resurslarının çatışmazlığının artması nəzərə çarpmağa başladı. Bu dəyişikliklərin qlobal maliyyə bazarında hərəkətverici qüvvəsi ABŞ-ın ipoteka bazarında baş verən böhran oldu.

ABŞ-ın bank sənayesi səhmləşdirilmiş əlavə ipoteka kreditləri, daha dəqiq ifadədə investorlara satmaq üçün qiymətli kağızlar (səhmlər) paketi yaradaraq onların alqı-satqısı əməliyyatlarını həyata keçirirdi. Bunlar nəinki ölkənin daxilində satılır, həm də xaricə ixrac edilirdi.

Dəyərləri reallığa uyğun qiymətləndirilməyən bu maliyyə aktivlərinin dövriyyəsi də qeyri-şəffaf xarakterə malik olduğundan, bu aktivləri əldə edən maliyyə şirkətləri tərəfindən də təkrarən yüksək qiymətləndirilmişdir. Bu prosesdə öz hesablamalarını real əsaslar üzərində və pessimist variantlara uyğun deyil, ancaq arzu etdiklərini reallıq kimi qəbul edən qiymət agentliklərinin də rolu az olmamışdır.

Standart sığorta və digər borc öhdəlikləri kimi törəmələrin (derivatlar) satılması zamanı banklar hətta bir çox professional investorlar üçün də anlaşılması çətin olan aktivlər satırdılar. Derivatların alqı-satqısındakı güman edilən vasitələr əsas aktivlər üzərində həm gəlir, həm də itkiləri artırmaq potensialına malikdir. Bu potensial çox vaxt qeyri-mütənasib borc məbləği yolu ilə əsas aktivlərin əldə edilməsi zamanı daha güclənir. Bu o deməkdir ki, digər maliyyə institutları ilə yanaşı, banklar onların bazaları üzərində dağıdıcı təsirə malik şoklar qarşısında təhlükəli dərəcədə müdafiəsiz qalırlar. Həddən artıq vasitələr olmadıqda belə kəskin vəziyyətlərdə çətin satılan qeyri-şəffaf aktivlərin yüksək səviyyəsi bəzi banklar üçün iflas potensialını əhəmiyyətli dərəcədə artırır.

İstehlakçının fəaliyyətini stimullaşdıran asan pul qazanmaq imkanı və aşağı faizli ipoteka krediti siyasəti ilə yanaşı, idarəetmənin getdikcə zəifləməsi və onun məcburetmə imkanlarının məhdud olması, bankları iflasa gətirib çıxara biləcək dərəcədə risk etmək məcburiyyətində qoymuşdur.

ABŞ-Böyük Britaniyanın əvvəlcə yaşayış, indi isə ticarət-sənaye əmlak bazarı faktiki olaraq son 6 ay ərzində çöküb. Maliyyə institutları geniş həcmli itkilərlə üzləşiblər ki, bu da onlar üçün qarşısıalınmaz kapital çatışmazlığı yaradır. Mərkəzi bankların, xüsusilə də Federal Ehtiyatlar Bankının (FEB):

-bankların likvidliyini artırmaq üçün onların qeyri-xəzinə aktivlərini zəmanət kimi qəbul etməsi;

-bu üstünlüyü digər maliyyə institutlarına da tətbiq etməsi;

-Braziliya və Koreya kimi ölkələrə böyük təzyiq etməklə xarici valyutanı artırmağa çalışan mərkəzi banklar üçün mübadilə xətlərini məhdud şəkildə, ancaq əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirməsi;

-Yaponiya Bankı, İngiltərə Bankı, İsveçrə Mərkəzi Bankı və Avropa Mərkəzi Bankı kimi G-7 (böyük yeddilərin) mərkəzi banklarına hüdudsuz mübadilə xətləri açması kimi tədbirləri qeyri-adi dərəcədə aşağı faiz dərəcələri ilə birlikdə bank xərclərinin sistematik qeyri-likvidlik riskini, demək olar ki, tam nəzarətdən çıxarıb.

Axırıncı illərdə investorlar riskə nisbətən aşağı faizlə faydaya və kredit riskinin qorunması xərclərinin artan səviyyəsi ilə razılaşmaq məcburiyyətində qalırdılar.

İpoteka bazarında səhmləşdirmə mexanizmi aktiv inkişaf edirdi və kredit derivantları (kredit-defolt Sbopu) daha geniş yayılmağa başladı.

Bank for international Statistikin (BİS) məlumatlarına görə, axırıncı 3 ildə derivantlar bazarının həcmi 7 dəfə artaraq 900 milyard dollara çatmışdır. Beləliklə, xarici banklar öz balanslarını kifayət dərəcədə kredit risklərindən azad etmək imkanları əldə etmişdilər.

Banklar və maliyyə qurumları götürdükləri öhdəlikləri, zəmanətləri balansdan kənar vəsaitlər olaraq göstərməklə investorları yanıltmışlar. Bankların əlaqələri genişlənmiş və onların başqa maliyyə institutlarından, investisiya fondlarından, maliyyə kompaniyalarından asılılığı artmışdır. Bundan başqa, qloballaşma, diversifikasiya və bazar iştirakçıları arasında risklərin bölüşdürülməsində şəffaflığın azalmasına gətirib çıxarmış və investorların risklərin harada toplanmasını müəyyən etməkdə qeyri-müəyyənlik yaratmış və ona görə də onlardan müdafiə olunmaq mexanizmi yarada bilməmişlər.

Belə şəraitdə lokal bazarda ABŞ-da substandart bazarda meydana çıxan böhran qlobal maliyyə bazarına yayılaraq qeyri-sabitlik yaratdı.

2001-2005-ci illərdə aşağı faiz stavkası və daşınmaz əmlak bazarında müşahidə olunan yüksək qiymət artımı ilə stimullaşdırılan ipoteka kredit bazarı yüksək vüsət aldı. FNM və FRE şirkətləri ipoteka qiymətli kağızlar bazarının likvidliyini artırmaq məqsədilə dövlət tərəfindən İQK-yə investisiya etməyə məcbur edildi. Artıq 2007-ci ildə bu iki şirkət 12 trilyon dollarlıq ipoteka bazarının yarısına sahib idi.

İpoteka krediti və maliyyə innovasiyasının səhmləşdirilməsi kreditorlar arasında rəqabətin güclənməsinə, borc sahiblərinin etibarlılığına nəzarətin zəifləməsinə, aşağı kredit qabiliyyətli müştərilərə özlərinə mülk əldə etmək imkanı verdi.

Yaşayış daşınmaz əmlakı əldə edən əhalinin xüsusi çəkisi 2001-ci ildə 67,8 faizədək, 2006-cı ildə isə 68,9 faizə qədər artmışdır.

Lakin 2005-ci ildə yaşayış daşınmaz əmlak bazarında qiymət artımının ən yüksək həddindən sonra "ipoteka lixoradkası"nın zəifləməsi müşahidə olunmağa başladı.

2007-ci ilin iyununda təkrar əmlak bazarında mənzillərin satış həcmi 2002-ci illə müqayisədə aşağı düşdü və 2007-ci ilin I yarısında 2006-cı ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 9,3 faizə qədər, yeni yaşayış evləri bazarında isə satış həcmi 21,7 faiz azaldı.

Əgər daşınmaz yaşayış əmlakı bazarının bum mərhələsində tələb aşağı kredit faiz stavkası ilə stimullaşdırılırdısa, FES tərəfindən pul-kredit sisteminin məhdudlaşdırılması ilə əlaqədar aylıq ödəmə həcminin artması tələbini, xüsusilə də yaşayış üçün deyil, investisiya məqsədli daşınmaz əmlaka tələb aşağı düşməyə və ödəməmələrin həcmi artmağa başladı.

Ödəmə qabiliyyəti olmayan müştərilərin əmlakına qoyulmuş kredit defoltundan sonra həmin əmlak təkrar bazara təklif olunur ki, bu da məcmu təklifi daha da artırır və qiyməti aşağı salır.

İpoteka krediti bazarında baş verən hazırkı böhran ABŞ üçün yeni deyil. Faiz stavkasından güclü asılı olan ABŞ iqtisadiyyatında bazar dövri olaraq böhrana məruz qalır.

1998-1999-cu illərdə də analoji böhran ABŞ iqtisadiyyatında müvafiq problemlər yaratmışdır. Onda da kredit bazarında qiymətli kağız sahibləri öz vəsaitlərini çıxardılar və onun nəticəsində substandart bazarının liderləri olan bir çox böyük kompaniyalar ya müflisləşdi, ya da yenidən quruldu. Lakin böhran indiki kimi sahə xaricinə çıxıb çox böyük bankların likvidlik resurslarında defisitlik yaratmadı.

2007-ci ilə qədər maliyyə sektorunda formalaşan maliyyə mühitini qısaca olaraq aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar:

-"İstehsal et və bölüşdür" bank modelinin geniş yayılması riskli kredit sahiblərinin risklərə nəzarət edənlərdən və onları idarə edənlərdən təcrid olunmasına gətirib çıxarmışdır.

-İnvestorlar fərz edirdilər ki, qiymətli kağızları istehsal edən təşkilatçılar tam həcmli riskmenecment həyata keçirirdilər. Lakin bu idarəetmənin, məsuliyyətin və zərurətin heç bir zəmanəti yox idi.

-Bəzi iri maliyyə institutları onların mühasibat balanslarında və kapital həcmində iri risklərin təmərküzləşməsini müşahidə etdirirdilər.

Nəticədə banklara qlobal etibarlılığın itirilməsində sistemli uyğunsuzluqlar yaranmışdır.

II. Qlobal böhran və Rusiya

2.1 Rusiyanın iqtisadi potensialı

Rusiya Federasiyası ərazisinin həcminə (17,1milyon kvadratkilometr), sərhədinin uzunluğuna (58,6 min kilometr) və həmsərhəd olan ölkələrin sayına görə dünyada birinci yeri tutur. Əhalinin sayına (147,1 milyon) görə isə dünya ölkələri arasında altıncı yerdə durur. Zəngin təbii sərvətə malik Rusiya kəşf olunmuş mineral xammal ehtiyatlarının həcminə görə dünyada aparıcı mövqe tutur. Ölkədə 20 mindən çox faydalı qazıntı yatağı aşkar edilmişdir ki, onların yalnız 40 faizi sənaye üsulu ilə mənimsənilmişdir.

Yer kürəsinin quru ərazisinin 11,5 faizini əhatə edən Rusiya torpaqlarında dünya apatit ehtiyatlarının 64,5 faizi, olovanın 37 faizi, təbii qazın 32 faizi, nikelin 31 faizi, kobaltın 21 faizi, sinkin 16 faizi, almazın 26 faizi, neftin 12,9 faizi, kömürün 12 faizi cəmlənmişdir. Dünyada apatit hasilatında Rusiyanın payı 55 faiz, təbii qazda 28,1 faiz, almazda 26 faiz, nikeldə 22 faiz, neftdə 11 faizdən çoxdur. Zəngin təbii sərvətlərlə yanaşı, ölkə inkişaf etmiş baza və infrastruktur sahələrinə, elmi-texniki potensiala, əmək ehtiyatlarına malikdir.

Rusiya Federasiyasının iqtisadiyyatı sosial-iqtisadi inkişaf, rayonlararası ərazi əmək bölgüsü və inteqrasiya prosesləri əsasında formalaşmış mürəkkəb təsərrüfat mexanizmindən ibarətdir. Dünya birliyində Rusiyanın mövqeyi 80-ci illərin ikinci, 90-cı illərin isə birinci yarısında özünü göstərən sosial-iqtisadi böhran, xüsusən SSRİ-nin dağılması ilə əlaqədar ənənəvi təsərrüfat əlaqələrinin pozulması nəticəsində əhəmiyyətli dərəcədə zəifləmiş və onun geosiyasi vəziyyəti dəyişmişdir.

Yalnız onu göstərmək kifayətdir ki, adambaşına ÜDM ABŞ səviyyəsinə nisbətən Rusiyada 1990-cı ildə 44,3 faiz təşkil etdiyi halda, 2000-ci ildə həmin göstərici 24,2 faizə qədər azalmışdır. Son onillikdə isə Rusiya iqtisadiyyatı kifayət qədər yüksək sürətlə inkişaf etmişdir.

BMT, BMF, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (OЭCP) 2005-ci il göstəriciləri əsasında beynəlxalq statistika tarixində çox əhəmiyyətli bir hesablama aparmış və dünyanın 146 ölkəsinin ÜDM-nin beynəlxalq müqayisəsi edilmişdir. Həmin məlumatlardan aydın olur ki, Rusiya iqtisadiyyatı öz həcminə görə (ÜDM-in həcmi) dünyada səkkizinci yeri tutur. Dünyada cəmi ÜDM-də onun payı 3 faiz (ABŞ - 23 faiz, Çin -10 faiz, Yaponiya - 7 faiz, Almaniya - 5 faiz, Hindistan - 4 faiz) təşkil edir. Adambaşına ÜDM-in səviyyəsinə görə isə Rusiya dünya dövlətləri arasında yalnız 52-ci yeri tutur (baxmayaraq ki ABŞ səviyyəsinə görə həmin göstərici 2000-ci ildəki 24,2 faizdən 2005-ci ildə 28,5 faizə qədər yüksəlmişdir).

2.2 Rusiyada iqtisadi tənəzzül

Rusiyada tənəzzülün bu ildən daha da artacağı gözlənilir. Qlobal böhrandan ən çox əziyyət çəkən ölkə olan RF-in İİN bu ilin əvvəlində işsizliyin artacağını gözləyir. Bildiririk ki, ixtisarlar, ilk növbədə

-maliyyə fəaliyyəti

-ticarət

-tikinti

-təbii ehtiyatların işlənməsi sektorlarını əhatə edəcək.

İki ay ərzində Rusiyanın qızıl-valyuta ehtiyatının 20 faizi xərclənib. Rusiya hökumətinin özündə artıq bildirilir ki, ilk əvvəl əksəriyyət üçün tam mücərrəd olan maliyyə böhranı yavaş-yavaş real iqtisadiyyata keçib miqyaslı iqtisadi böhrana çevrilir.

Rusiya OPEK-ə qoşulmayaraq ayrıca xarici mübadilə yaratmaq üçün daha çox neft hasil etməyə və aşağı qiymətə satmağa məcbur edilir. Rusiya Federasiyasının neft sənayesi onun yanacaq-enerji kompleksinin əsas sektorudur.

2000-2006-cı illərdə neft hasilatı 323,2 milyon tondan 480,5 milyon tona çatmış, yəni orta illik 5,8 faizlə artım 157,3 milyon ton təşkil etmişdir. Faktiki olaraq neft hasilatının həcmi 2003-cü ildə 2020-ci il üçün Dövlət Proqramı ilə təsdiq olunmuş 450 milyon ton səviyyəsinə 2006-cı ildə çatdırılmışdır.

Neft emalının orta illik artımı 3,4 faiz təşkil etməklə 179, 4-dən 219,6 milyon tona çatdırılmışdır. İstehsalla emal arasında yol verilən fərq onu göstərir ki, daha çox xam neft eksporta göndəriləcək və onun orta illik artım tempi 2,4 faiz təşkil edəcək.

Eyni zamanda hasilatın artım tempi də getdikcə aşağı düşür. Əgər artım tempi 1999-cu ildəki 0,5 faiz 2003-cü ildə 11,0 faizə çatmışdısa, bu ildən başlayaraq tənəzzül müşahidə olunmaqdadır.

2004-cü ildə 8,9 faiz, 2005-ci ildə 2,6 faiz və 2006-cı ildə 2,2 faiz təşkil etmişdir.

Rusiya uduzur. Ölkənin uzunmüddətli kredit reytinqi aşağı düşür. Eyni zamanda ölkədə rublun müdafiə xərcləri getdikcə daha da artır.

Proqnozlar onu göstərir ki, reytinqin aşağı düşməsi yaxın iki ildə də davam edəcək. Bu o deməkdir ki, beynəlxalq ehtiyatlar və investisiya seli azalacaq, onların cəlb olunması ilə bağlı ölkənin xərcləri daha da artacaq. Rublun sürətli devalivasiyasının qarşısının alınması onun yalnız ildə 1 faiz ucuzlaşmasını tənzimləyir. 2008-ci ilin avqustundan indiyə qədər Rusiyanın qızıl-valyuta ehtiyatı 583 milyarddan 455 milyard dollara qədər azalıb.

Artıq Rusiya rublunun müdafiəsi, demək olar ki, mümkün deyil. Avqustdan indiyə qədər rubl dollara nisbətən 20 faiz ucuzlaşıb.

Neft var-dövləti buxarlanır. Gürcüstanla müharibə xarici investorları sözün əsl mənasında qorxudub və ölkədən gedirlər. Bu isə Rusiyanı çətin vəziyyətə salıb.

Vəziyyətdən çıxış yolu kimi "Transneft" və "Rosneft" uzunmüddətli neft ixracı əvəzinə Çindən müvafiq olaraq 10 və 15 milyard dollarlıq kredit almaq niyyətindədir.

Təkcə Moskva hökuməti 2009-2010-cu illərdə uyğun böhranın qarşısını almaq üçün 30 və 40 milyard rubl sərf etməyi planlaşdırır. 2008-ci ildə böhranla mübarizəyə Moskva hökuməti tərəfindən artıq 5 milyard rubl yönəldilib.

Rusiyada indi dünya maliyyə bazarında baş verən böhranın real iqtisadiyyata neqativ təsirindən daha çox 10 ildən çox müddətdə beynəlxalq bazarda xammalın qiymətinin artımına əsaslanması, demək olar ki, qarşısı çətin alınan bir problem yaradıb.

Amerika iqtisadiyyatı üçün xarakterik xüsusiyyət olan yüksək dərəcədə dünya iqtisadiyyatına diversifikasiya Rusiya iqtisadiyyatı üçün tamamilə başqa formalaşma prinsiplərinə malikdir.

Rusiya iqtisadiyyatının bu xüsusiyyəti də rublun devalivasiyasında öz xüsusi rolunu oynayır.

Rusiya sənayesi 1998-ci ildən bəri ən böyük azalmağa məruz qalıb, belə ki, noyabrda qlobal tənəzzülün polad, boru və gübrə sənaye məhsullarına tələbi azaltması artıq tənəzzülün real sektoru əhatə etdiyini göstərir.

Moskva statistika mərkəzinin məlumatına görə, məhsul istehsalı 8,7 faiz azalıb. Əmək haqlarının gecikməsi 93 faiz artıb. Sənayedə azalma 10,8 faiz təşkil edir. 2009-cu ildə işsizlik 2008-ci illə müqayisədə təxminən 45 faiz artacaq, 2008-ci ildəki 6,1 faiz səviyyəsindən artaraq 11 faizə çatacaq.

III. Qlobal böhran və Azərbaycan

Dünyada baş verən qlobal böhranı Azərbaycana təsir nöqteyi-nəzərindən maliyyə böhranı, neftin qiymətinin və iqtisadiyyatın artım tempinin aşağı düşməsi kimi üç tərkib hissəsinə ayırmaq və onların hər birinin ayrı-ayrılıqda və bütövlükdə təsirini araşdırmaq daha məqsədəmüvafiq olardı.

Hazırkı qeyri-müəyyən böhran Azərbaycan üçün nə vəd edir? Azərbaycana yaxın müddətdə onun mənfi təsiri nə dərəcədə olacaq? Azərbaycan bu böhranın mənfi təsirini azalda biləcəkmi? Azərbaycan hər hansı bir sahədən - istər neft, istər kənd təsərrüfatı və istərsə də digər bir sahədən asılı olmayan hərtərəfli inkişaf etmiş iqtisadi baza yarada biləcəkmi?

Olduqca mürəkkəb olan bu suallara nisbətən aydınlıq gətirmək və yaxın gələcəkdə Azərbaycan iqtisadiyyatının real vəziyyətini qiymətləndirmək üçün onun xarakterik əlamətlərinə baxaq.

2007-ci ildə Azərbaycan iqtisadiyyatında istehsal olunan 25228,1 milyon ımanat ümumi daxili məhsulun 14625,5 milyon manatı 57, 9 faizi neft sektorunun, 10602,6 milyon manatı, yəni 42,1 faizi isə qeyri-neft sektorunun payına düşür.

2007-ci ildə Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsi xərclərinin icrasına aid məlumata görə əhəmiyyətli dərəcədə dəstək tələb edən infrastruktur sahələrinə, o cümlədən səhiyyəyə 267,2 milyon manat, yəni 4,25 faiz, təhsilə 722,0 milyon manat, yəni 12,0 faiz, nəqliyyat və rabitəyə, kənd təsərrüfatına, tikintiyə və s. kifayət qədər vəsait ayrılıb.

2008-ci ilin yanvar-avqust aylarında 2367908,4 min dollarlıq mühüm növ məhsul, o cümlədən 606427 min dollarlıq ərzaq məhsulları, 1761481,4 min dollarlıq qeyri-ərzaq məhsulları idxal olunub.

Dövlət tərəfindən qeyri-neft sektoruna ciddi dövlət dəstəyi, büdcə vəsaiti hesabına, lizinq yolu ilə, sahibkarlığa kömək fondu, vergi güzəşt və imtiyazları və s. vasitəsilə göstərilir.

3.1 Azərbaycanın iqtisadi potensialı

Azərbaycan Cənubi Qafqaz regionunda ərazisinin böyüklüyünə və əhalisinin sayına görə ən böyük ölkədir. Sahəsi 86,6 min kvadratkilometr, əhalisi 8,5 milyon nəfərdən çoxdur. Çox əlverişli fiziki-coğrafi, iqtisadi-coğrafi, geosiyasi mövqeyə malikdir. Dünyanın 11 iqlim tipindən 9-u Azərbaycanda olmaqla iqlimin 65 faizi subtropik, 33 faizi isə mülayim xarakterlidir.

Azərbaycanın ÜDM-İ 2000-2007-ci illər ərzində 5 dəfədən çox artaraq 29,4 milyard dollar təşkil etmişdir. Adambaşına ÜDM də eyni dövrdə 5 dəfədən çox artaraq 2007-ci ildə 3473,9 dollar olmuşdur.

Ölkə iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən sənaye ən iri və aparıcı sahədir. Həmin sahənin ümumi məhsulu 1995-2000-ci illər ərzində 4 dəfə artmışdır. 2007-ci ildə isə 2003-cü ilə nisbətən daha 4 dəfə artmışdır. İqtisadiyyata kapital qoyuluşları 1995-2000-ci illərdə 4,2 dəfə, 2000-2006-cı illərdə isə 70 dəfə artmış və 967,8 milyon dollardan 6837,9 milyon manata çatmışdır. Bazar münasibətlərinin mürəkkəb və ziddiyyətli keçdiyi kənd təsərrüfatında istehsal olunan məhsulların həcmi 2000-2007-ci illərdə isə 2,1 dəfə artmışdır. Nəqliyyatda yük dövriyyəsi müvafiq dövrdə 2 və 4,9 dəfə çoxalmışdır.

Azərbaycan Respublikası, deyildiyi kimi, əlverişli coğrafi mövqeyə, zəngin və rəngarəng təbii şəraitə və təbii ehtiyatlara malik olduğundan çoxnövlü təsərrüfat sahələri ilə tanınır. Belə təsərrüfat sahələrindən yanacaq-energetika, metallurgiya, maşınqayırma və metal emalı, kimya və neft-kimya, tikinti materialları istehsalı, meşə, xalq istehlakı malları (yeyinti, yüngül), ASK komplekslərini, nəqliyyat və rabitəni və s. göstərə bilərik.

Son illərdə ÜDM-də sənaye 33 faiz, digər sahələr 31 faiz, kənd təsərrüfatı və meşə təsərrüfatı 18 faiz, nəqliyyat və rabitə 14 faiz, tikinti 4 faiz təşkil edir.

Respublikanın ərazisi faydalı qazıntılarla da zəngindir. Yanacaq-enerji ehtiyatlarından neft və təbii qaz, dəmir filizləri (Daşkəsən) polimetal filizləri (Filizçay), əlvan metallardan-mis, sink, alunit, qiymətli metallardan-qızıl, gümüş, az tapılan metallar, qiymətli daşlar, inşaat materialları, kimyəvi xammallar, mineral sular, müalicə əhəmiyyətli palçıq vulkanları və başqa qiymətli sərvətlərlə də zəngindir. Neftin geoloji ehtiyatının 10,5 milyard ton, qazın isə 12-15 tirilyon kubmetrə qədər olduğu müəyyənləşdirilmişdir.

Azərbaycan təsərrüfat kompleksinin inkişafında-neft-qaz-kimya kompleksi, neft maşınqayırması, elektroenergetika, radiotexnika, energetik maşınqayırması, məişət avadanlıqlarının istehsalı, kənd təsərrüfatı istehsalında isə taxılçılıq, pambıqçılıq, meyvəçilik, üzümçülük, tərəvəzçilik, heyvandarlıq, quşçuluq, balıqçılıq və onların məhsullarını emal edən sənaye istehsal sahələri ilə fərqlənir.

(davamı növbəti sayımızda)

Akif MUSAYE V,

iqtisad elmləri doktoru, professor,

AMEA-nın müxbir üzvü.

Respublika.- 2009.- 10 yanvar.- S. 4.