Azərbaycanın davamlı inkişaf yolu dönməzdir

Son dövrlər dünya iqtisadiyyatında baş verən disproporsiya və uyğunsuzluqlar, həmçinin müxtəlif regionlarda ərzaq və maliyyə böhranları sürətlə bütün inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatına əsaslı təsir göstərmiş, inkişaf etməkdə olan ölkələri isə bir növ silkələmişdir. Dünya iqtisadiyyatının inkişafını təhlil etdikdə görürük ki, vaxtaşırı baş verən belə böhranlar bir növ qaçılmazdır. Hələ 1825-ci ildə İngiltərədə ilk dəfə olaraq başlayan ifrat istehsal böhranı təqribən on illər ərzində davam etmişdir. Daha sonra isə ayrı-ayrı ölkələrdə lokal səviyyələrdə istehsal, aqrar və digər bu tip böhranlar baş versə də, bütövlükdə dünya iqtisadiyyatını əhatə edən və miqyasına görə indiyədək ən nəhəng hesab olunan qlobal böhran 1929-33-cü illərdə baş vermişdir. Bu illər ərzində dünyada istehsal səviyyəsi 5,2 dəfə, beynəlxalq ticarət isə 5,3 dəfə aşağı düşmüşdü. İşsizlərin sayı o dövrdə 30 milyon nəfəri əhatə etmiş, baş verən böhran nəticəsində əksər ölkələrin iqtisadiyyatı dərin tənəzzülə uğramışdı. İndiki halda baş verən müasir dünya böhranı da məhz bu qəbildəndir. Sözün əsl mənasında sayca ikinci olan qlobal dünya böhranı baş vermişdir. Həm də birinci dəfə o, dünyanın yarısını əhatə etmişdir, bu dəfə isə o, daha sərt və əhatəli miqyasda özünü büruzə verməkdədir.

Dünya iqtisadiyyatının ayrı-ayrı milli iqtisadiyyatların cəmi formasında qəbul edilməsi məntiqi baxımdan düzgün deyildir. Belə ki, hər bir ölkənin maraq və istək dairəsi lokaldır, özünəməxsusdur. Lakin mənfəət dalınca qaçmaq və hərislik, real riskləri axıra qədər qiymətləndirməmək və düzgün təhlil etməmək, qloballaşan iqtisadiyyatın milli çərçivələrdə ayrı-ayrı maraqlarla uzlaşdırılmaması və dünya təsərrüfatı miqyasında dövlət tənzimləmə mexanizminin olmaması, eləcə də qlobal səviyyədə səmərəli tənzimlənmə mexanizminin yoxluğu, digər tərəfdən isə belə bir xaostik arenanın siyasi amillərlə çulğaşması və məcmu tələb-təklifin qeyri-mütənasib strukturlarla uzlaşdırılması cəhdləri—islahatçıların aparacağı makroiqtisadi tənzimləmə siyasətini çətin duruma salmışdır.

Fikrimizcə, istər mətbuat, istərsə də müxtəlif iqtisadi nəşrlərdə, dünyada baş verən sosial-iqtisadi və siyasi böhranı bəzən maliyyə böhranı kimi qələmə vermək cəhdi düzgün deyildir. Belə ki, maliyyə sistemində baş verən hər hansı bir çatışmazlıq istehsal prosesindən qaynaqlanır, dolayısı ilə bu prosesin çevrilmiş forması kimi təzahür edir. Məhz bu baxımdan, "maliyyə böhranı"nın baş verməsinin kökünü və əsl səbəbini istehsalda axtarmaq daha yerinə düşərdi. Bu böhran öz qlobal miqyasına və əhatə dairəsinə görə dünyada insanların maraq və mənafelərinə ciddi şəkildə mənfi təsir göstərir. Lakin gələcək üçün ciddi ehtiyaclar doğurmaqla, yeni tələbatların ödənilməsini qarşıya qoyaraq və əvvəlkindən daha sürətli inkişaf tələb etdiyi üçün o, bir növ dünya iqtisadiyyatının təzələnməsi və tənzimlənməsi yolunda böyük sanitar rolunu oynamaq funksiyasını yerinə yetirir. Sanki qocalmış, yorulmuş, modernləşə və artıq yeniləşə bilməyən, öz reallığından xeyli kənara düşmüş mühiti məhv edərək ciddi yeniləşmə prosesləri tələb edir.

Bu baxımdan hansı ölkə bu keçidi və transformasiya şəraitini əvvəlcədən duyursa, o özünə daha sürətli inkişaf üçün güclü mövqe seçmiş olur. Bu zaman ayrı-ayrılıqda müxtəlif ölkələr antiböhran tədbirlərinin həyata keçirilməsində sanki yarışa girirlər. Böhranı doğuran səbəblər geniş təhlil edilir və ondan çıxış yolları araşdırılır.

Dünyanı bürümüş qlobal böhran şəraitində Azərbaycanın davamlı və sabit inkişaf mexanizminin düşünülmüş və düzgün şəkildə qərarlaşdırılması mühiti böyük sosial-iqtisadi və siyasi əhəmiyyət kəsb edir. Bu mexanizmin qurucusu isə ölkə Prezidenti möhtərəm İlham Əliyevdir.

Müasir böhran öz mahiyyətinə və miqyasına görə əvvəlkilərindən daha əsaslı şəkildə fərqlənir desək, səhv etmərik. Çünki bu böhran dünya iqtisadiyyatının sürətlə qloballaşdığı bir mərhələdə baş verir və ölkələr arasında siyasi gərginliyin olduğu dövrə təsadüf edir (bu tip siyasi-iqtisadi böhranın motivində artıq iki sistemli dünya yox, yalnız kapitalist ölkələri sırası durur, həmçinin neft böhranı da burada mühüm rol oynamaqdadır). Bu amillərin hər biri ayrı-ayrılıqda böhranın aradan qaldırılmasına maneçilik edən mühüm ünsürlərdəndir. Ona görə də hər hansı bir dövlətin standart antiböhran tədbirlərindən tam istifadə etməsi də qeyri-mümkündür. Hazırkı dövrdə hesab etmək olar ki, Azərbaycanın etibarlı iqtisadi təhlükəsizlik modeli onu dünya iqtisadi böhranının sərt təsirlərindən qoruyur. Belə ki, bu amil möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin iqtisadi siyasətinin prioritet istiqamətlərindəndir. Milli və iqtisadi təhlükəsizlik baxımından cəmiyyətin tolerantlığı və sabitliyinin mahiyyəti ölkə iqtisadiyyatının bütün elementlərinin etibarlılığını və təşəbbüskarlıq formalarını nəzərdə tutur.

Sürətlə həyata keçirilən modernləşmə xətti, səmərəli investisiya və innovasiya siyasətinin aparılması, ölkənin əmək potensialından yetərincə istifadə edilməsi bu gün dövlət başçısının diqqətində olduğundan, Azərbaycan iqtisadiyyatı öz dinamik inkişaf yolunda sürətlə inkişaf etməkdədir.

Əsası ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş, Azərbaycanda bazar yönümlü və demokratik prinsiplərə əsaslanan milli iqtisadiyyatın formalaşması, idarə olunması və inkişafı ilə bağlı strategiya bu gün cənab Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən böyük uğurla və yaradıcılıqla inkişaf etdirilir, reallaşdırılır və səmərəli şəkildə öz effektini verməkdədir. Belə ki, cənab Prezidentimizin son illərdə milli inkişaf strategiyasına verdiyi böyük yenilik və töhfələr danılmazdır. Doğrudan da Azərbaycan ancaq milli reallıqlar prizmasından çıxış edərək öz milli iqtisadi strategiyasını formalaşdıra bilmişdir.

Azərbaycan iqtisadiyyatı özünün transformasiya dövrünü yaşayır. Düzdür, o hələ keçid dövrü mühitindədir və ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatının prinsipləri axıra qədər formalaşmamışdır. Müasir dövrdə dövlət quruculuğu da özünün sabit inkişafının ilkin mərhələsindədir. Öz milli strategiyasına arxalanaraq və beynəlxalq təşkilatların qabaqcıl tövsiyələrindən bəhrələnərək, milli ideyalıqlıq prizmasından gedəcəyimiz yol artıq müəyyənləşdirilmişdir.

Respublika iqtisadiyyatının ayrı-ayrı sahələrinin bazar yönümlülüyünün artırılması, onların xalqın maraq və mənafelərinə uyğun qurulması, idarə olunması, strateji baxımdan düzgün neft strategiyasının formalaşdırılması və onun digər sahələrin inkişafında rolunun səmərəli şəkildə müəyyənləşdirilməsi elmli və düşünülmüş idarəçilik mexanizmi formalaşdırmışdır.

Dövlət başçısının ölkə iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək üçün mühüm əhəmiyyətli proqramlar və layihələr əsasında onların milli iqtisadiyyatımızın çoxtərəfli inkişafına istiqamətləndirilməsi— bütövlükdə bu proqramların xalqın maddi və mənəvi rifah halının yaxşılaşdırılmasına, eyni zamanda sosial mühitin gərginliklərinin aradan qaldırılmasına yönəldilməsi də təqdirəlayiqdir və böhranın qarşısının alınmasında bir sipər kimi özünü ifadə etməkdədir.

Qeyd etmək istərdim ki, son dövrlərdə milli maraqlarımıza söykənən və qabaqcadan dünyada baş verən böhranın mənfi təsirlərindən kifayət qədər uzaq olmaq məqsədilə, enerji və ərzaq təhlükəsizliyi ilə bağlı ciddi proqram və layihələrin işlənib hazırlanması, onların əzmlə reallaşdırılması—milli iqtisadiyyatın inkişafının davamlılığını qat-qat artıraraq onun bir xüsusi halına çevrilmişdir.

Regionların sosial-iqtisadi inkişafının, bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatı zəminində uzlaşdırılmış məntiqli inkişaf etdirilməsi və ardıcıl olaraq bu inkişafın ölkədə infrastruktur sahələrinin inkişafı ilə əlaqələndirilməsi də, ölkə iqtisadiyyatının sabit və dayanıqlılığını xarakterizə edən mühüm amillərdən olmaqla öz bəhrəsini verməkdədir və Azərbaycan iqtisadiyyatının uzunmüddətli inkişafı üçün çox mühüm əsaslardan hesab olunur.

Dövlət başçımızın xarici ölkələrlə sosial-iqtisadi əlaqələrin qurulmasında balanslaşdırılmış siyasəti də çox uğurlu və təqdirəlayiqdir. Belə bir halda ölkəmiz böyük risklərdən qorunmuş olur və əlverişli, sərfəli partnyorluq siyasətini həyata keçirə bilir.

Qeyd etməliyik ki, baş verən dünya böhranı ayrı-ayrı nüfuzlu ölkələrin maliyyə-bank sisteminə də ciddi təsir göstərmişdir. Bu yaxınlara qədər dünyanın iqtisadi inkişafını tənzimləmək yolunda hegemonluq edən Beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya Bankı da artıq bir növ ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadiyyatını tənzimləməkdə acizdir. Belə ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, dünyada baş verən maliyyə böhranı iqtisadi böhranın təzahürü formasında özünü ən çox inkişaf etmiş ölkələrin bank və maliyyə sistemini iflic vəziyyətdə qoymuşdur. Belə halda ölkəmizdə maliyyə-bank sisteminin sürətlə artan inkişaf meyillərinə uyğun qurulması və daim təkmilləşdirilməsi də bizi bu böhranlardan sığortalayan mühüm amillərdən hesab olunmalıdır. Bu baxımdan ölkədə maliyyə sisteminin daim tənzimlənməsi, yeni şəraitə uyğun maliyyə-pul-kredit sisteminin dəstəklənməsi, həmçinin daxili tələbatların stimullaşdırılması üçün vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.

Fikrimizcə, artıq gündəmə çıxan maliyyə sabitliyi forumu öz fəaliyyətini daha da genişləndirməlidir və iqtisadiyyatın zəif nöqtələrini müəyyənləşdirərək bu zəifliyi aradan qaldırmaq üçün tədbirlər planı işləyib hazırlamalıdır. Şübhəsiz ki, böhran dünya xarakterlidir, bu və ya digər dərəcədə ölkələrə təsiri qaçılmazdır. Lakin Azərbaycanın böhrandan əvvəlki dövrdə ölkə iqtisadiyyatının inamlı idarə olunması və biznes mühitinə görə dünya ölkələri sırasında birinciliyə malik olması, bu təsirlərin olduqca minimuma endirilməsinə səbəb olmuşdur. Sadəcə, bundan sonra ölkə iqtisadiyyatının ümumi yüksəlişi üçün motivlər müəyyənləşdirilməli, ayrı-ayrı hallarda istehsalın aşağı düşmə meyilləri müəyyənləşdirilməli və qarşısı alınmalı, çevik struktur siyasəti aparılmalı, elmtutumlu və ağır sənaye sahələri inkişaf etdirilməli, elmə qoyulan sərmayələr artırılmalı və elmin inkişaf konsepsiyası daim diqqət mərkəzində durmalıdır.

Xarici kapitalın ölkəyə cəlb edilməsiylə yanaşı, çevik investisiya proqramları həyata keçirilməli, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri üzrə rejimli və bərabər-şərtli vergi rejiminin tətbiqi daha da diqqət mərkəzində olmalıdır.

Eyni zamanda, belə bir mühitdə hər cür inflyasiya prosesləri bütövlükdə dövlətin nəzarətində olmalı, dövlət qiymətli kağız bazarını fəallaşdırmaq, özəlləşdirmədən gələn gəlirləri artırmaq, qiyməti sərbəst buraxmaq, manatı möhkəmləndirmək prinsipləri əsasında əhalidə olan artıq pul kütləsini banklara cəlb etməli və bir sözlə, mühitə uyğun pul-kredit-büdcə siyasətini daha da uğurla davam etdirməlidir. Şəxsi gəlirlərin məhdudlaşdırılması siyasəti daha da inamla yürüdülməli, ixrac məhsulları istehsalçıları stimullaşdırılmalı, lüzumsuz idxal halları aradan qaldırılmalıdır.

İstər böhran və istərsə də böhransız hallarda işsizlik halları daim diqqətdə qalmalıdır. Ölkə rəhbərinin gərgin əməyi sayəsində Azərbaycanda işsizlik səviyyəsi əsasən aradan qaldırılmış və bu proses minimuma endirilmişdir. Bu proses daim diqqət tələb etdiyi üçün, iqtisadi artım templəri sabit saxlanılmalı, ictimai iş yerlərinin təşkili, fərdi sahibkarlıq fəaliyyətinin stimullaşdırılması və eləcə də kiçik, orta biznesin inkişafı, dövlət məşğulluq xidmətinin işinin təkmilləşdirilməsi və digər bu kimi proseslər diqqətdə saxlanılmalıdır.

Tədiyə balansında isə defisitlər aradan götürülməli, bunun üçün isə xarici investisiya daha əzmlə stimullaşdırılmalı, dövlətin ixrac siyasəti təşfiq edilməli, milli valyutanın kursunun daim möhkəmləndirilməsi üçün mühüm və məqsədyönlü tədbirlər aparılmalıdır. Həmçinin dövlət büdcəsinin kəsirləri və vergi islahatları vaxtaşırı aparılmalı, balanslaşdırılmış büdcə miqyasında sosial proqramlar daim yeniləşdirilməlidir. Digər bu kimi amilləri də nəzərə almaq lazım gələcəkdir.

Bir sözlə, artıq qeyd etdiyimiz tədbirlər sistemi ölkə iqtisadiyyatında müvəffəqiyyətlə tətbiq edilməkdədir və inanırıq ki, möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin gördüyü məqsədyönlü tədbirlər bu böhranın ehtimal olunan arzuolunmaz və xoşagəlməz nəticələrindən bizi xilas edəcəkdir.

İsa Alıyev,

AMEA İqtisadiyyat

İnstitutunun direktoru,

iqtisad elmləri doktoru

Respublika.- 2009.- 30 yanvar.- S. 6.