ƏSRLƏRİN MUSİQİ ƏSRARI

VII əsrin ortaları Firdovsinin təbiri ilə desək, "dünən kərtənkələ yeyən ərəblər”, "Allah birdir! Mənşəyinə, zümrəsinə, irqinə baxmayaraq, bütün insanlar onun qarşısında bərabərdirlər!” şüarı ilə Sasani imperiyasına qarşı hücuma keçəndə tarix öz hökmünü vermişdi. Atəşpərəstliyin süqutuna səbəb olmuş siyasi, iqtisadi və hərbi amillərlə yanaşı, başqa bir mühüm amil də vardı. Bu, mazdayasna- atəşpərəstlik dininə xas olan kasta sistemi və onun törətdiyi acı nəticələr idi.

Dehqanların (o dövrlərdə bu söz "mülkədar" mənasında işlədilirdi), mobedlərin, spaxpedlərin, mərzban əlaltılarının zülmündən cana doymuş xalq kütləsi imperiya ordularının məğlubiyyətini soyuqqanlılıqla qarşıladı.

...Adi əməkçi atəşgaha yaxınlaşmaq hüququna malik deyildi, müqəddəs odlara ancaq mobedlər vasitəsilə müraciət edə bilərdilər. Qəribə vəziyyət yaranmışdı, bəzən müsibətə düçar olmuş zəhmətkeş sidq-dillə inandığı atəşgaha yaxınlaşıb ovunmaq üçün dərdini də aça bilməzdi, mütləq mobed-vasitəçi lazım idi.

...Əkinçi silah gəzdirməməli idi, ölkənin qorunması yüksək təbəqə sayılan, nəsildən-nəsilə orduda qulluq edən ’’ölməzlərin (bu ənənə hələ Əhəmənilər dövründən qalmışdı), kiçik torpaq sahibləri olan azatların və atəştəran adlanan peşəkar döyüşçülərin işi idi. Ordunun özündə də təbəqələşmə vardı.

“Avesta”ya o qədər şərhlər verilmişdi ki, onun əməyə, rəncbərə hörmət tələb edən məşhur hissələri unudulmuşdu. Kahinlərdən başqa qədim dini mətnlərin dilini də bilən yox idi.

Soqdianadan tutmuş Dərbəndə qədər uzanan böyük bir ərazidə yaşayan avtoxton xalqlar mədəniyyət və incəsənət sahəsində elə zirvələr fəth etmişdilər ki, indinin özündə də buna heyran qalmamaq olmur.

Misilsiz mədəni inkişafın fonunda baş vermiş hadisələri öyrənəndə qeyri-ixtiyari olaraq çaşırsan. Atəşpərəstliyin hökmfərma olduğu yerlərdə sənətlər də neçə qrupa bölünürdü: murdar peşələr, pak sənətlər. Cəmiyyətin yekdilliyini pozan təbəqələşmə bir yana dursun, eyni ictimai pillədə duran adamlar arasında ikitirəlik düşürmüş.

(...Üç inamın - bütpərəstliyin, xristianlığın və atəşpərəstliyin bir- birilərinə çuğlaşıb ölüm-dirim mübarizəsi apardıqları qədim Albaniyadakı vəziyyəti görkəmli tarixçimiz Rəşid Göyüşov özünün ’’Qafqaz Albaniyasında xristianlıq” adlı gözəl əsərində çox dolğun boyalarla təsvir edib).

Şimallı-cənublu Vətənimizin böyük ərazisində atəşpərəstliyin hakim din formasını nəzərə alaraq, mən çox məsələlərə elə bu aspektdən yanaşmağı lazım gördüm. Xristian Albaniyanın mədəni irsinin necə planauyğun surətdə məhv edilməsi və başqaları tərəfindən həyasızcasına mənimsənilməsi haqqında bizim adlı-sanlı tarixçilərimiz dəfələrlə yazıblar. Elə bil qarğışa gəlmişik, xristianlığın yayıldığı kiçik ərazinin əlifbası, kitabələri, memarlıq abidələri və başqa mənəvi sərvətləri yerli-dibli talan olunur, onların izinin-tozunun qalmaması üçün erməni kilsəsi rusların köməyi ilə əlindən gələni əsirgəmir. Etiraf etməliyik ki, nadanlarımız da bu işdə az rol oynamayıblar...

Mətləbdən uzaqlaşmayaq.

Nəinki başı üzərində "fərri-kəyan” gəzdirən şahənşah, eyni zamanda onu görmək şərəfinə nail olmuş əyan-əşrəf, dərbar, mobedlər, hətta musiqiçilər bir növ sitayiş obyektinə çevrilirdilər. ”Fərr” sahibi şahənşahı görmək o demək idi ki, deməli, həmin adamın üzərinə “ilahi” halədən bir zərrə də olsa nur düşüb. (“Fərr” Əhəməni və Sasani şahlarının başları üzərində olan, adi insanların görə bilmədiyi nur haləsinə deyilirdi. Onun təsviri sikkələrdə və barelyeflərdə verilib. Mazdayasna təliminə görə, ancaq Ahuramazdanın bəxş etdiyi ’’fərri” gəzdirən adam şahənşah ola bilərdi. Bəlkə də indi adi adamların ünvanına işlətdiyimiz ’’fərli”, ’’fərsiz” sözləri mənşəcə bununla bağlıdır?! XI əsr tarixçilərindən biri yazırdı: ’’Atəşpərəst məmləkətində kimə desən sitayiş olunurdu, hətta itə də (mazdayasna təliminə görə, it müqəddəs heyvan sayılırdı - F.H.), təkcə bədbəxt rəiyyət yada düşmürdü”.

Xalqdan ayrı düşmüş, ancaq keçmiş şöhrəti ilə kifayətlənən, naz-nemət içində yaşamaqdan döyüşkənlik ruhunu itirmiş, taxt- tac uğrunda bir-birini didən saray aravuranlarının əllərində alətə çevrilmiş ordu olduqca pis silahlanmış müsəlmanlar tərəfindən dalbadal məğlubiyyətə uğradıldı.

Vaxtilə məğlubedilməz sayılan Roma legionlarını məhv edən, imperatorlar əsir alan atəşpərəstlərin fərsiz xələfləri, sayı 30 minə güclə çatan müsəlman ordusunun qarşısında aciz qaldılar.

Cavanşir kimi zəmanənin görkəmli sərkərdəsinin də istedadından istifadə etməyi bacarmadılar.

Nə isə... Sonralar milli şüurun oyanması və digər amillərin təsiri nəticəsində müxtəlif bayraqlar altında qalxmış böyük üsyanlardan, yerli aristokratiyanın hakimiyyətdə tədricən üstünlük qazanmasından, yeni hökmdar sülalələrinin tam müstəqil olmasından danışmıram. Ərəblər tarixə "Sasanilər dövrü mədəniyyəti” adı ilə düşmüş misilsiz bir mədəniyyətlə üzləşdilər.

Son detalına qədər düşünülmüş saray mərasimləri, etiket, öz dövrü üçün yüksək sayılan maliyyə sistemi, arasıkəsilməz poçt-rabitə xidməti, indiyə qədər dünyanı heyran qoyan tətbiqi sənət (Ermitajda hifz olunan qab-qacaq, sürahilər, cam və ritonlar, bütün dünyada ən bahalı eksponatlardan hesab olunur) və yüksək musiqi mədəniyyəti tarix səhnəsinə təzə qədəm qoymuş ərəblər üçün tapıntı idi.

...Müxtəlif nağara çalanlar dəstələrinə qulaq asın, baxın, diqqətlə dinləyin. Alətlərin hətta korpusları adi süni materialdan düzəldilib, burada hansı tembr zənginliyindən söhbət gedə bilər? Hələ indiyə qədər heç bir alim Stradivari, Amati, Qvarneri kimi ustaların düzəltdikləri skripkaların, violençellərin səs sirlərini aça bilmir. Yadigar qalmış simli alətlər hər bir ölkədə göz bəbəyi kimi qorunur, onlarda çalmaq hər musiqiçi üçün səadət sayılırsa, belə alətlərin istifadə olunduğu konsertdə olmaq isə hər musiqisevər üçün fəxarət mənbəyi olur. Müasir simfonik orkestrdə, ya da solo-konsertlərində çıxış edən musiqiçilər yaxşı, orijinal alətlə işləmək üçün bütün var-yoxlarından çıxırlar. ”Eh, nə olar, səs səsdir də, burada nə var ki?” deyib əlinə hər nə gəldi götürən musiqiçini bir orkestrə yaxın da buraxmazlar. Əh- mədxan Bakıxanov və Bəhram Mansurov kimi ustaların tarları necə saf-çürük etmələrinin canlı şahidiyəm. Korpusu ağacdan, üzərinə də lazımi dəri çəkilmiş əsl nağaraya rast gəlmək müşkül məsələdir. Əgər hər şeydə belə güzəştə getsək, onda gözəl səs imkanları əldə etmək üçün çəkilən zəhməti bir tərəfə atıb tarlarımızın, sazlarımızın çanaqlarını da ştamp üsulu ilə plastmasdan-zaddan düzəldək də! Ancaq ”üç badam, bir qoz” ritmini çalmağa layiq olan bizim indiki zərb alətləri ilə plastmasdan düzəldilmiş tarı, kamanı müşayət etmək olar. Azərbaycan musiqisinin keşiyində durmalı olan müxtəlif bədii şuralar və musiqi ’’məmurları” Hindistandan üzü bu yana sazəndə dəstələrində hansı təbil və nağaralardan istifadə olunmasına fikir versinlər. Bu o yana dursun, fikir versinlər ki, müxtəlif pərdədə təmiz səs almaq üçün hər nağaraya, ya təbilə neçə cür dəri çəkilib.

Bir neçə dəfə “üç badam, bir qoz” ritm adını çəkməyim bəzilərini çaşdıra bilər. Məsələ ondadır ki, türk-islam dünyasında bəstəkarlar, musiqi nəzəriyyəçiləri öz sələflərindən aldıqları musiqi sərvətlərini nəinki artırmış, eyni zamanda yeni-yeni musiqi təlimləri də yaratmışlar. “Nağara” sözünün etimologiyasına fikir verək. Ritmik ölçülər və ya üsullardan tərtib olunan ritmik vahidlərə ”naqr” deyilirdi. Musiqi risalələrində naqrlar "t” və ”n” samitlərindən ibarətdir. Bu naqrların və ya hərflərin uyarlığından ritmik təqtilər (məs: tana, tan, tanan, tananan), onların müxtəlif uyarlığından isə ritm ölçülərinin özü əmələ gəlir. Bu ritmlərin ifa olunması üçün ən əlverişli zərb alətinə elə buna görə də nağara adı verilib. Milli ritmlərin ancaq ”üç badam, bir qoz”dan ibarət olduğunu düşünənlər üçün, musiqimizdə ilkin orta əsrlərdən qəbul olunmuş zərb üsullarının siyahısını verirəm: Qəməriyyə, Qasir, Peşrəv, Şahi, Təvil, Türki, Hədid, Dərbür-Rəbi, Cədid, Hünər, Hatif, Hatifi-Rəməl, Hatifi-Səqil, Hatifi-Həzəc, Havi. İndi özünüz baxın, 15 klassik zərb üsulunu əzbər bilən sənətkar irtical (improvizasiya) vaxtı mahir sazəndələrlə necə möcüzələr yaradırmış.

Başqa xalqlarla mədəni əlaqələrə girənə qədər ərəblərin musiqi alətləri olduqca primitiv idi. Amma vokal sənətinə, mahir xanəndələrə ehtiram var idi. İran və Azərbaycanda simli alətlərin çoxluğu ərəblərin diqqətini cəlb etməyə bilməzdi.

Özünün səs imkanları, məlahəti ilə ərəb vokal ifaçılığının tələblərinə cavab verən gözəl bərbət Hicaza aparılmışdı. Amma aparılan alətlər azlıq edirdi, elə buna görə də ərəb ustaları Hicazın özündə onu düzəltməyə başlamışdılar. Bərbətin çanaq hissəsi üçün lazım olan ağacı odun parçaları halında Afrikadan gətirirdilər, bəlkə də elə buna görə ərəblər bərbətə ”əlud”, yəni ”odun” deyiblər.

O vaxta qədər bir-iki primitiv musiqi alətinə malik olan ərəb atəşpərəstlərdən əxz etdiyi bərbəti öz adı ilə tanımaq istəməyib, buna görə də bərbət uda çevrilib. Başqa bir misal. ’’Rübab” sözü hamıya tanışdır. Amma çox az adam bilir ki, vaxtilə ərəblər Azərbaycanda rastlaşdıqları 13 simli alətin hamısına ’’rübab” deyiblər.

İllər keçdi, təəccüblü də olsa, ’’rübab” sözü nəinki fars, hətta türkdilli müəlliflərin də əsərlərində vətəndaşlıq hüququ qazandı. Bir müddət keçəndən sonra indiki kamança dediyimiz simli alətin əcdadı olan qijək də risalələrdən yoxa çıxır. Daha doğrusu, əsl qədim türk sözü olan qijəkin yerinə rübab sözü işlənir. Hindistana gedib çıxmış qijəkə, indi bizim kamança dediyimiz alətə orada ’’yektar” deyirlər. Şimali Hindistanda yektar kamança hal-hazırda bütün toy-düyünlərin bəzəyidir. Rübab adlandırılmış qijəkimiz isə tədricən müxtəlif dəyişikliklərə məruz qala-qala Şimali Afrikaya, oradan da İspaniyaya adlamışdır.

(Ardı var)

Firuz HAŞIMOV

Reytinq.- 2017.- 6 may.- S.7.