XVII yuxu

Allah lənət eləmiş “Daş yuxular”ın müəllifi Əkrəm Əylislinin canıma saldığı, əlacı olmayan xəstəlik ahıl yaşımda günümü qara edibdir. Gündə gördüyüm bu oyaq yuxular məni taqətdən salıbdır.

Bu gün də atam Muxtar kişi öz qayınatası, mənim ana babam olan Hacı Həsənalı ilə yuxuma gəlmişdi. Babam məni görən kimi gileylənməyə başladı:

- Ay mənim şair nəvəm, bəs sən görmürsən ki, bu qəbiristanlıqda mənim qəbrimdən başqa ikinci tərs qəbr yoxdur. Mən ölən zaman vəsiyyət etmişdim ki, mənim övladlarım və yaxud nəvələrim nəşimi aparıb Məkkədə basdırsınlar. Bu mənim yeganə arzum idi. Siz nəvələrim isə, mənim bu arzumun həyata keçməsinə çox laqeyd yanaşırsınız. Ona görə kürəkənim Muxtar kişidən xahiş etdim ki, məni səninlə görüşdürsün. Necə olur ki, Gürcüstan Respublikasının Prezidenti Şevardnadzenin sənə verdiyi ordeni yasa, toya gedəndə döşünə taxmağı yaddan çıxrmırsan, ancaq mənim bu böyüklükdə qəbrimi görmürsən!

Babam Hacı Həsənalı Naxçıvan şəhərində üç mülkədardan biri olub. O, həm də ən varlı mülkədar sayılan Kəblə Musanın kürəkəni idi. O, Kəblə Musa ki, 1910-cu ildə, Naxçıvan şəhərindən 30 km aralıda, dağların altından Naxçıvan şəhərinə çeşmə çəkdirib. Düz, 110 ildir ki, xalq bu gur çeşmədən istifadə edir.

Babamın bütün əkin sahələri bu çeşmə vasitəsilə ehtiyacını ödəyirdi. Nənəm deyirdi ki, bu çeşmənin çəkilişinə Kəblə Musa bir küpə qızıl onluq xərcləyib.

Kəblə Musanın qızı Səhnənin övladı olmadığına görə babam ikinci dəfə Fizzə nənəmlə evlənib. Həyat yoldaşlarının hər ikisi çox mehriban, bacı kimi bir evdə yaşayıblar.

Nənəm deyirdi ki, 1942-ci ildə sən anadan olanda ilk qızıl onluğu Səhnə nənən sənin üçün qoyaraq “Allahım, çox şükür, arzuma çatdım”,- deyib.

Babamın bu tərs qəbir məsələsi mənim narahatlığımı artırdı. Öz-özümə dedim ki, ay Ramiq Muxtar, xalqın babasından nəvələrinə var-dövlət, qızıl-zinət əşyaları qalanda, sənin də payına babanın tərs qəbri düşüb.

Nə isə, söz verdim ki, baba, mən mütləq şeyximiz Allahşükür Paşazadə ilə danışıb, sənin sümüklərini ora necə aparmağın mümkünlüyünü öyrənərəm. İnanıram ki, şeyximiz bu işdə mənə kömək edəcək. O, çox xeyirxah, gözəl insandır.

Babam Həsənalının iki mərtəbəli evi, Naxçıvan şəhərinin mərkəzində “Sarvanlar” məhəlləsində yerləşirdi. Həmin məhəllədə həm də Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin iki müəllimi yaşayırdı. Bunlar, “Lenin” ordenli Mircəfər Ağa Mirişli, filologiya elmləri namizədi Lətif Hüseynzadə idi. Bundan başqa, bəstəkarlar Nəriman Məmmədov, Ramiz Mirişli, Həsənağa Qurbanov, yazıçılardan Zeynal Vəfa, Həsən Fətullayev də məhəlləmizin sayılan ziyalıları idi.

Lətif Hüseynzadənin vəfatından bir neçə ay əvvəl onun övladları Talıb və Rüfətə zəng vurub, Lətif müəllimlə görüşmək istədiyimi bildirdim. Ona görə də istedadlı rejissor-operator Tahir Əliyevlə əlaqə saxlayıb, onunla birlikdə Lətif müəllimgilə gəldik. Məni heyran edən birinci o oldu ki, “Təzə nə yazırsan”,- deyə məndən soruşdu. 106 yaşlı bu alimlə söhbətimiz üç saata yaxın çəkdi. Mən onun yaddaşına heyran qaldım. Verdiyim suallara elə cavab verirdi ki, sanki söhbətimiz dünənki hadisələrdən gedirdi.

Lətif Hüseynzadə:

- Baban Hacı Həsənalı çox məğrur, həm də ciddi adam idi. Hamı ondan çəkinirdi. 500 hektardan artıq torpaq sahəsi vardı. Əsas buğda və arpa əkdirirdi. Araz çayının yaxınlığında inək və qoyun sürüləri üçün böyük tövlələr tikdirmişdir. Şəhərdə ermənilərə qarşı döyüş dəstələri yaratmışdı. Türk paşası Kazım Qarabəkirin köməkliyi ilə 750 alman tüfəngini 1500 nəfərlik dəstəyə paylamışdır. Naxçıvanın xilası üçün gələn türk əsgərlərinin günorta yeməklərini də baban verirdi. Onun adı çəkiləndə ermənilər tir-tir əsirdi.

Hacının iki mərtəbəli evinə tamaşa etmək üçün biz yeniyetmə gənclər axşamüstü Böyük bağa gələrdik. Günəş qüruba gedəndə onun qırmızı şüaları sizin evin daş aynalarına düşəndə, sanki bir tamaşa yaradırdı. Çünki baban o daş aynaları Fransadan gətizdirmişdir.

Sən istəsən bu gün də onun mal-dövlətinə sahib ola bilərsən. Bunun üçün “KQB”-nin Bakıdakı arxivinə müraciət et.

Dedim, Lətif müəllim, qonşumuz Cəfər Həsənəliyev danışır ki, 1918-ci ildə ingilis generalı Tomson və daha bir neçə general Naxçıvana gəlmişdir. Məktəbin direktoru bir neçə şagirdə gül dəstəsi verib və Cəfər Həsənəliyev də daxil olmaqla, həmin şagirdləri indiki “Təbriz” mehmanxanasının yanına gətirib:

- Burada qonaqlar üçün taxt qurulmuşdur. Çoxlu adamlar - aralarında vaxtilə çar generalı olan Kərbəlayı xan, Cəfərqulu xan öz hərbi rütbəli paltarlarında dayanmışdılar. İngiliscə yaxşı bilən Mirzə Bağır camaata elan edib ki, gələn qonaqlar İngilis Dövlətinin nümayəndələridir. Gələn qonaqların məqsədi budur ki, Rusiya Dövlətində çarın devrilməsindən sonra böyük qarışıqlıq yaranıbdır. O təhlükə sizin Naxçıvan diyarına da ayaq aça bilər. Ona görə də, biz - İngilis Hökumətinin numayəndələri - Xatistov adlı bir nəfəri gətirmişik ki, müvəqqəti olaraq Naxçıvan bölgəsinə vali təyin olunsun.

Bu sözdən sonra heç kim səsini çıxarmayıb. Rütbələri çiynində olan generallar başlarını aşağı salıblar. Baban Hacı Həsənalı camaatın arasından gəlib taxta çıxıdı və dedi:

- Mirzə Bağır, gələn qonaqlara de ki, Hacı onların gəlişini alqışlayır. İkinci isə de ki, biz biqeyrət xalq deyilik ki, dəfələrlə biz əliyalın xalqın üstünə top-tüfənglə gələn, türklərin tarixi düşməninə çevrilən erməni nümayəndəsini özümüzə vali seçək? Bu, mümkün olan iş deyil.

Mirzə Bağır tərcümə edib, Hacı Həsənalının fikrini gələn qonaqlara çatdırdı. İngilis numayəndəsi ciddi tərzdə: “Bu bizim yox, İngilis Hökumətinin qərarıdır”,- dedi.

Vəziyyəti belə görən Hacı Həsənalı “O zaman biz bütün dünya dövlətlərinə müraciət edəcəyik”,- dedi.

Bu sözdən əsəbləşən ingilis nümayəndəsi ayağını yerə bərk vuraraq dedi:

- Bu cənab bilmir ki, indi bütün dünya dövlətləri İngilis Hökumətinin ayaqları altındadır!?

Hacı qürurunu pozmadan səsləndi:

- Onda biz son damla qanımıza qədər vuruşacağıq.

Hacının bu sözündən sonra ara qarışdı. Onu vurmaq istədilər, lakin camaat onu araya alıb məsçid çayının yolu ilə aradan çıxartdılar.

Xatistovun Naxçıvanda valiliyi 1-2 ay çəkdi və camaatın təzyiqinə dözə bilməyərək, gecə vaxtı İrəvana qaçdı.

Bütün bu hadisələri tarixçi-alim Əli Əliyev öz əsərlərində mükəmməl şəkildə çap etdirib.

Ermənilərlə şirin münasibətdə olan Heydərağa, Hacı Həsənalını aradan götürmək üçün çox canfəşanlıq edir və 1921-ci ilin payızında Hacı namaz qılıb məsçiddən çıxan zaman öyrətdiyi qatil tərəfindən vurulur.

Fizzə nənəm deyirdi, Hacı bilirdi ki, bu hadisənin başında Heydərağa durub. Ona görə də ona güllə atan cavan oğlanı bağışladı. Özünü dost kimi göstərən Heydərağa Hacıya baş çəkməyə gələndə atının ayaq səslərindən onun gəlişini tanıdı və qardaşı Əlişirinə dedi ki, məni dirçəld, o namərd məni uzanıq vəziyyətdə görməsin. Heydərağa evə girən kimi “Ay Hacı, maşallah, yaxşısan, tezliklə qalx ayağa, səninlə birgə Məşədə getmək istəyirəm”,-deyib.

Nənəm deyirdi ki, Hacı Həsənalı oturaq vəziyyətdə əziyyət çəksə də, özünü o yerə qoymadı, məğrur dayandı. Qonaqlar durub gedəndə, onlar hələ küçə qapısına çatmamış, Hacı qardaşı Əlişirinə “Məni üzü qibləyə çevir, haqqımı hamınıza halal edirəm”,- dedi və keçindi.

Əlişirin, Hacı Həsənalının yeganə qardaşı idi. O, sabiq polis rəisi Nazim Nağıyevin və YAP-ın yaranmasında dəridən-qabıqdan çıxan Əli Nağıyevin ana babası idi.

Hacı Həsənalının vəfatını eşidən Heydərağa bu xəbərin yalan olduğunu demiş və Hacını bu gün gümrah gördüyünü söyləmişdir.

Nənəm deyirdi, Hacı Həsənalı ölümünə bir neçə gün qalmış camaatla söhbətində deyib:

- Mən öləcəyəm. Baba həkim çox canfəşanlıq etdi. Görünür, mənim qismətim də beləymiş. Düşmən erməninin gülləsi məni öldürə bilmədi, qatilim isə öz millətimin nümayəndəsi oldu.

Nənəm hər zaman Hacının çox xeyrixahlıqlarından danışardı. Deyirdi ki, Novruz, Qurban, Oruc bayramlarında, səhər-səhər Hacı gedib bazarın yaxınlığındakı çayxanada oturardı. Bazara gedənlərə fikir verib, kim ki ayağını çəkə-çəkə bazara gedirdisə, onu yanına çağırıb, bayramını təbrik edib, cibinə qızıl onluq salardı. İmkanı olmayan neçə adamları Həcc və Məşəd ziyarətlərinə göndərib.

Naxçıvanda teatr tamaşaları çıxaran artistlərə evinin əşyalarını verirdi. Onları təbrik edib mükafatlandırırdı. O ölən vaxtı teatra rəhbərlik edən Həsən Səfərli uşaq kimi ağlayıb. Vəfatından 10 gün qabaq, cümə axşamı Hacı bütün qohum-əqrəbasını başına yığıb plov bişirtdirərək deyib:

- Mənim həyat yoldaşım Fizzə ikinci uşağa namizəddir. Sizə agah edirəm ki, ölümümdən sonra mənim ikinci övladım dünyaya gələndə artıq söz-söhbətə ehtiyac qalmasın.

Beləliklə, Hacının vəfatından 5 ay sonra mənim anam Pakizə dünyaya gəldi.

Nə isə, babamın tərs qəbri məni rahat buraxmırdı. Ona görə də vaxt tapıb çətinliklə də olsa, Qafqaz müsəlmanlarının şeyxi Hacı Allahşükür Paşazadənin qəbuluna düşdüm və babam Hacı Həsənalının Naxçıvan qəbiristanlığında 100 ildən bəri uyuyan tərs qəbir əhvalatını ona danışdım. Düzdür, Paşazadə həmin gün çox hirsli idi. Çünki telefon zəngləri onu çox əsəbləşdirirdi:

- Görürsən də şair, camaat mənim haqqımda necə şaiyələr yayıb. Guya ki, mən, müğənni qadınlarla eyş-işrətdəyəm. Mənimlə görüşənlər “Şeyx, Allah qüvvət versin!”, - deyə mənə söz atırlar, mən də elə bilirəm ki, son zamanlar idmanla məşğul olduğuma görə təbrik edirlər.

Düzdür, mənim yanıma ərə getmək istəyən çoxlu xanımlar gəlir, mən onları peşman yola salmamışam, sevgi duası yazmışam. Hətta eləsi olub ki, dualarımın təsirindən iki dəfə ailə həyatı qurub.

Qaldı ki, qadınlara pis gözlə baxmağım, bu, heç gəncliyimdə də olmayıb. Onları mən özümə ana, bacı bilmişəm.

İndi mən Böyük Şeyximizin cavabını gözləyirəm ki, Babam Həsənalının tərs qəbrini Məkkəyə necə çatdırmaq olar.

Ağdamlı zərgər dostum İsmayılın isə bir sözü məni narahat edir. Deyir ki, şair, baban Hacı Həsənalının qəbrinin sağ tərəfində həyat yoldaşı Səhnə xanım, sol tərəfində isə Fizzə xanım yatır. Onların hər ikisinin mütləq razılığı tələb olunacaq. Çünki xanımlar Hacısız Naxçıvan qəbiristanlığında darıxacaqlar.

Babam Hacı Həsənalı son mənzil otağını Məkkəni seçdi, imzası tanınmayan şair-dramatruqun isə Məkkə və Mədinəsi Qarabağdır. Vəsiyyət etmişəm ki, ZƏFƏR GÜNÜ mənim nəşimi aparıb Şuşa dağlarında basdırıb, baş daşımda bu sözləri yazdırsınlar: “Arzusuna çatan xoşbəxt şair”.(“Reytinq” qəzeti)

Ramiq MUXTAR

Şair-dramaturq,

Prezident təqaüdçüsü

Reytinq.- 2019.- 12 yanvar.- S.9.