Azərbaycan muğam caz hərəkatının memarı

Dünya şöhrətli caz ustası Vaqif Mustafazadənin bu gün doğum günüdür. 16 mart 1940-ci ildə anadan olan sənətkarın 70 yaşı tamam olur. İfası, novatorçuluğu ilə Azərbaycan caz musiqisinə yeni, orijinal üslub bəxş edən sənətkar yaşadığı qısa bir zaman məsafəsində dünyanı musiqisi ilə heyrətləndirə bildi. Yaradıcılığa kiçik yaşlarından başlayan Vaqif Mustafazadənini sənət uğurları məhz onun sənət səhifələrini bəzədi. Belə ki, sənətkar musiqisi ilə dünyaya səs saldı. Vaqif Mustafazadə Azərbaycan caz musiqisinin banisi və yeni caz fikrinin yaradıcısıdır. O, Azərbaycan musiqisinin, muğamın klassik Amerikan caz musiqisi ilə sintezini yaratmışdır. Onun yeni devizi caz-muğam adlanır. Sənətkarı Azərbaycan muğam caz hərəkatının memarı da adlandırırlar.

Klassik ənənələri yaşadan və davam etdirən sənətkarı musiqiçini xatırlamaq hər birimizin borcudur, onun həyat və yaradıcılığı isə bizim hər birimiz üçün nümunədir. Caz-muğam üslubunun banilərindən biri olan Vaqif Mustafazadə zaman anlayışına sığışmayan bir insan idi. O, gözəl pianoçu olmaqla yanaşı, həm də çoxsaylı caz əsərləri yaratmış istedadlı bir bəstəkar kimi yaddaşlarda qalmışdır.

Atası Əziz hərbçi olsa da, musiqiyə son dərəcə bağlı insan idi, gözəl tar çalmağı bacarırdı. Anası Zivər xanım isə ilk azərbaycanlı pianoçu qadınlardan biri olub. Üzeyir bəy Hacıbəyov məktəbinin yetirməsi olan Zivər xanım gözəl pianist olmaqla yanaşı, muğamı bütün incəliyi ilə bilirdi. Belə bir ailədə böyüyən Vaqifin istedadı, musiqiyə olan qeyri-adi bağlılığı qətiyyən təəccüblü deyildi. Onun bu meyilini hamıdan tez anası Zivər xanım duyur. Bu haqda Zivər xanım xatirələrində belə yazırdı: "Hələ Vaqifin beş yaşı olanda bir dəfə ona Səməd Vurğunun "Vaqif" poemasından bir parça oxudum. Üstündən bir qədər keçməmiş balaca Vaqif həmin parçanı olduğu kimi əzbərdən dedi. O zaman hiss etdim ki, Vaqif böyüyəndə qeyri-adi bir insan olacaq. Sonralar onun piano arxasında saatlarla çalışması mənim ümidlərimi doğrultdu".

Uşaq yaşlarından oğlunu musiqiçi görmək istəyən ananın ümidlərini doğruldan Vaqif az keçməmiş onu heyrətləndirir. Özü də pianoçu olan, saatlarla çalmaqdan yorulmayan Zivər xanım Vaqifin az qala bütün gün ərzində pianonun arxasından bir dəfə də qalxmamasına təəccübünü, heyrətini, eyni zamanda, sevincini gizlədə bilmir. Həqiqətən də, Vaqif görünməyən bir inadkarlıqla işləyirdi. Bəzən barmaqları keyləşib işləməyənə qədər pianonun şirmayı dillərindən əl çəkmirdi. Onun bu inadkarlığı, yorulmadan işləmək əzmi sonralar onun dadına çatır. Musiqi sahəsində qazandığı uğurlara görə Vaqif, ilk növbədə, öz anasına minnətdar idi. Doqquz yaşında ikən milli melodiyaları yaxşı mənimsəmiş Vaqifin pianoda hər bir musiqini özünəməxsus bir tərzdə ifa etməyə çalışması Zivər xanımı çətin vəziyyətə salırdı. Zivər xanımın uzun-uzadı izahlarına və söhbətlərinə baxmayaraq, improvizə etməsini hələ özü də anlamayan balaca Vaqif inadından dönmürdü. Beləliklə, Vaqif musiqi məktəbinə daxil olur və burada o vaxtadək yaxşı tanış olduğu muğamlarla yanaşı, Bax, Motsart, Şopen kimi dahi klassik bəstəkarların əsərlərindən də bəhrələnir. Vaqifin məşhur caz musiqiçilərinin lent yazılarını dinləmək imkanı onun musiqi fəaliyyətinin istiqamətini seçməsində həlledici rol oynadı.

On altı yaşında ikən Vaqifin həyatında ən unudulmaz və əlamətdar günlərdən biri oldu. Məhz həmin gün o, Bakı Filarmoniyasının böyük səhnəsində Mendelsonun fortepiano ilə konsertinin birinci hissəsini məharətlə ifa edərək Azərbaycanın görkəmli dirijoru və bəstəkarı Niyazini valeh etmişdi.

Vaqif Asəf Zeynallı adına Bakı Musiqi Məktəbinə daxil olduqdan bir il sonra 1958-ci ildə Azərbaycan Dövlət Radio Verilişləri Komitəsində solist kimi əmək fəaliyyətinə başlayır. 1964-cü ildə o, Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına daxil olur və 1965-ci ildə Tbilisiyə köçür. Onu "Orero" ansamblına musiqi rəhbəri vəzifəsinə dəvət etmişdilər. Tbilisidə V.Mustafazadə peşəkar musiqinin qiymətini bilən istedadlı musiqiçi Tomaz Kuraşvili ilə dostlaşır və onunla əməkdaşlıq edir. Onlar birlikdə yeni layihələr yaradır, caz festivallarında və konsertlərdə müvəffəqiyyətlə çıxış edirlər. Belə festivallardan biri də Tallində keçirilən Ümümdünya Caz Musiqisi Festivalı oldu. Bu festivalda V.Mustafazadə bir neçə kompozisiyanı böyük məharətlə ifa edərək tamaşaçıların və festival iştirakçılarının hərarətli alqışları ilə qarşılanır.

1968-ci ildə Azərbaycanın musiqi aləmində yüksək nüfuza malik olan məşhur bəstəkar, Azərbaycanın mədəniyyət naziri Rauf Hacıyevin təkidi ilə Vaqif Mustafazadə Tbilisidən Bakıya qayıdır. Doğma Bakı, İçərişəhərin dar küçələri, burada keçirdiyi uşaqlıq illərinin unudulmaz xatirələri, tanış insanların mehriban çöhrələri Vaqif üçün sanki yeni ilham mənbəyinə çevrildi və o, yaradıcı fəaliyyətinin yeni mərhələsinə qədəm qoydu. Beynəlxalq caz müsabiqələri və festivallarının laureatı olur. Fortepiano və simfonik orkestr üçün konsertin, "Muğam" simfoniyasının, bir sıra caz kompozisiyalarının və pyeslərin müəllifidir. 1970-ci ildə "Leyli" vokal kvartetini yaradır. Qısa müddətdə bu qrup bakılı musiqisevərlərin böyük rəğbətini qazanır. Bir il sonra 1971-ci ildə bəzi səbəblərə görə "Leyli" vokal qrupunun tərkibi və adı dəyişir. Bu dəfə "Sevil" adlanan qrup tamaşaçılara daha doğma, daha yaxın olur. Bu dövrdə müxtəlif mahnı və melodiyaların caz üslubunda yazılışları və videokliplərin təşkili işləri üzərində işləyən Vaqif Mustafazadə özünün həm də bacarıqlı, öz işini gözəl bilən və düzgün yol göstərən musiqi rəhbəri olmasını sübut etdi. O öz kompozisiyalarında tez-tez dünya və Azərbaycan klassiklərinin yaradıcılıqına müraciət edir və onlardan bəhrələnirdi. Azərbaycan bəstəkarlarının əsərlərinə hədsiz rəğbət bəsləyən Vaqif Mustafazadə dahi Üzeyir Hacıbəyovun sənətkarlığı qarşısında baş əyir, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Niyazi kimi peşəkar bəstəkarların yaradıcılığına böyük hörmətlə yanaşırdı. Xüsusən, ona dəstək verən, heç vaxt öz köməyini əsirgəməyən unudulmaz bəstəkar Tofiq Quliyevin, eləcə də, Rauf Hacıyevin və Pərviz Rüstəmbəyovun respublikada caz musiqisinin yayılması sahəsində misilsiz fəaliyətlərinə görə onlara minnətdar idi. Rafiq Babayevlə Vaqif Mustafazadəni birləşdirən isə səmimi dostluq münasibətləri və hər ikisinin caz musiqisinə vurğun olması idi. Onlar konsertlərdə tez-tez birlikdə çıxış edir, caz festivallarına birlikdə gedirdilər.

1971-ci ildən 1977-ci ilə kimi "Sevil" vokal-instrumental qrupuna başçılıq edir. 1977-ci ildən 1979-cu ilə kimi "Muğam" instrumental qrupuna başçılıq edir. Ansamblın belə adlanması heç də təsadüfi deyildi. Vaqif caz və muğamın incə sintezini ilk baxışda bir-birinə tam əks olan Şərq və Qərb aləmlərini birləşdirən musiqini çoxsaylı sənətsevərlərin yaddaşında əbədi həkk etdi. Kollektivdə işləyən peşəkar musiqiçilər ondan çox şey öyrənmişdilər. Bu, sözün həqiqi mənasında, yüksək musiqi məktəbi və öz üzərində daimi iş illəri idi. V.Mustafazadənin ifasını başqa musiqiçilərdən fərqləndirən yalnız ona məxsus olan fenomenal yaddaş, parlaq ifa tərzi, zərif və incə ifa üslubu idi. O, vaxtını və gücünü əsirgəmədən işləyir, mübaliğəsiz demək olar ki, bu işə ürəyini və canını sərf edirdi.

1978-ci ildə Monakoda keçirilən 8-ci Beynəlxalq Caz Festivalında "Əzizəni gözləyirəm" musiqisinə görə birinci mükafatı almışdır. 1979-cu ildə Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi adına, 1982-ci ildə isə ölümündən sonra Azərbaycan Dövlət Mükafatına layiq görülmüşdür. O, fortepiano konsertlərinin, "Muğam" simfoniyası və başqa fortepiano şedevrlərinin müəllifidir.

Lakin bütün bunlar Vaqifin öz övladlarından - iki qızından ötrü həqiqi sənət adamının nümunəsi və etalonu olmasına, onlara gözəl tərbiyə və əla musiqi savadı verməsinə mane olmadı. Gürcüstanda keçirilən "Tbilisi 78" Ümumittifaq Festivalında Vaqif kiçik qızı Əzizə ilə birlikdə çıxış edirdi. Bu festivalda Vaqifin laureat adına layiq görülməsi, səkkiz yaşlı Əzizəyə isə festivalın xüsusi mükafatının verilməsi hər ikisinin qəlbində hədsiz qürur və sevinc hissləri oyatdı. O vaxt Vaqif bəlkə də heç təsəvvür edə bilməzdi ki, gənc Əzizə onun arzularını həyata keçirəcək, dünya şöhrətli musiqiçi olacaq.

Təəssüf ki, Vaqif dünya caz səhnəsində çıxış edib öz məharətini göstərə bilmədi. Dövrün sərt qanunları çoxlu maneçilik və çətinliklər törədirdi. Yalnız bir dəfə, 1979-cu ildə Vaqifin Monakoda keçirilən Ümumdünya Caz Musiqi Müsabiqəsinə göndərdiyi "Əzizəni gözləyərkən" adlı kompozisiya, müəllifinin bütün dünya musiqiçiləri ilə rəqabət apara biləcəyini sübut etdi. Vaqif kompozisiyasının müsabiqədə birinci yer tutması, özünün isə dünya miqyaslı musiqiçilər arasında ən yaxşı ifaçı adına layiq görülməsi xəbərini alanda, bəlkə də ömrünün ən həyəcanlı və xoşbəxt anlarını yaşadı. Müsabiqədə qalib gəldiyinə görə ona hədiyyə kimi, sülh və həyat eşqinin rəmzi, sırf musiqi rəmzi olan "Ağ royal" verilmişdi. Vaqif Mustafazadənin musiqisi bax, belə musiqi idi.

Azərbaycanda sosializm siyasətinin və sərt qaydaların hökm sürdüyü, heç də asan olmayan o illərə bu günümüzün prizmasından baxanda başa düşürük ki, Vaqif Mustafazadə kimi qeyri-adi, heç kəsə bənzəməyən pianoçu və bəstəkar üçün o dövrdə yaşamaq və işləmək heç də asan deyilmiş. Vaqif şəxsiyyətinin ətrafında həmişə çoxlu mübahisə və polemikalar olub, onun sağlığında da, ölümündən sonra da. O, cəmiyyətin yaratdığı stereotiplərə tabe olmurdu. Onun əsər və improvizasiyaları bu gün həm peşəkar caz musiqiçiləri, həm də onun işini davam etdirməyə cəhd göstərən gənclər tərəfindən diqqətlə təhlil və müzakirə edilir. Vaqif Mustafazadə öz zəmanəsinin inqilabçısı və görkəmli şəxsiyyət idi. Gerçəkliyi qəbul etmək istəməyənlər daha canfəşanlıqla onun əleyhinə təbliğat aparsalar da, o, sənətdə bir etalon oldu. Vaqifin yaradıcılığını milli musiqimizə, muğama xəyanət kimi qiymətləndirənlər bununla da kifayətlənmirlər. Vaqifin televiziyada solo-konsert vermək cəhdi dəfələrlə boşa çıxır. Vaqif bu ədalətsizliyin, haqsızlığın fövqündə dayansa da, gündən-günə gərilən əsəblər özünü büruzə verir.

1979-cu il dekabrın 15-də Vaqif "Muğam" qrupu ilə birlikdə Daşkənd şəhərində növbəti qastrollarda idi. Konsertin birinci hissəsi zamanı hiss etdi ki, barmaqları sözünə baxmır, nəfəsi təngiyir. Həkimlər konsertin davam etdirilməsini məsləhət görmədilər, lakin Vaqif öz fikrindən dönmədi və ikinci hissədə çox gözəl ifa edib, çıxışını sona çatdırdı. Bu, Vaqif Mustafazadənin həyat eşqi və enerjisi ilə dolu insanın, Azərbaycan caz musiqisinin əfsanəsi olan musiqiçinin son konserti oldu. Vaqifin ölümü onun bütün yaxın adamları üçün, onu sevənlərin hər biri üçün çox gözlənilməz idi. Çünki hələ lap cavan olan, otuz doqquz yaşlı Vaqifi irəlidə bütöv bir həyat və saysız-hesabsız əsərlər gözləyirdi. Lakin müdriklər demişkən, "ölüm ən yaxşıları seçir" və taleyin qismətindən qaçmaq mümkün olmadığı kimi, bizə yaxın, lakin bizi tərk edib getmiş insanı qaytarmaq da mümkün deyil.

ZÜMRÜD

Səs.- 2010.- 16 mart.- S. 12.