Nəriman Nərimanov - 140

İctimai-siyasi xadim, publisist...

Yazıçı, publisist, həkim, ictimai-siyasi xadim Nəriman Nərimanovun 140 illik yubileyidir. 1870-ci ilin aprel ayında dünyaya gəlmiş ziyalı Azərbaycanın həyatında əhəmiyyətli dərəcədə rol oynayaraq milli ideoloji fəaliyyəti ilə xalqın iradəsini əks etdirmək gücünə malik şəxsiyyət kimi tarixə düşüb. Tbilisi şəhərində dünyaya göz açan Nəriman Nərimanov yoxsul bir ailədə anadan olmasına baxmayaraq, təhsilə maraq göstərib, qardaşından, əmisindən yazıb-oxumaq öyrənir. Azərbaycan ədəbiyyatı ilə də ilk dəfə həmin illərdə tanış olub. Bu marağın nəticəsi olaraq 1882-ci ildə Qori şəhərindəki Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasına daxil olur. Seminariyada oxuduğu illərdə, o, Azərbaycan, rus və Avropa ədəbiyyatı klassiklərini həvəslə öyrənməyə başlayır.

Onun ilk qələm təcrübəsi də, məhz həmin illərə təsadüf etmişdir. Ziyalının tərcümeyi-halını göstərən mənbədə qeyd olunur ki, 1890-cı ildə gimnaziyanı bitirdikdən sonra Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasının Qızılhacılı kəndinə müəllim vəzifəsinə təyin olunur. Gimnaziyada müəllimlik fəaliyyəti ilə kifayətlənməyən Nəriman Nərimanov Bakıda geniş ictimai-siyasi fəaliyyətə başlayır, tez-tez müşavirələr keçirir, daha aktual mövzu olan vətənpərvərlik, maarifləndirmə və s. kimi problemlər haqqında çıxışlar edir. Bunlarla yanaşı, Nərimanov dərsliklər tərtib edir, bədii əsərlər və məqalələr yazır. Nərimanovun Azərbaycan dilinin qrammatikası, ruslar üçün Azərbaycan dili və azərbaycanlılar üçün rus dili dərslikləri, məhz həmin dövrdə yaranmış və müəllimlərə çox böyük fayda vermişdir. Həmin illərdə Nəriman Nərimanov "Təzə xəbərlər" adlı qəzet, "Sovqat" və "Məktəb" adlı jurnallar nəşr etmək haqqında məsələ qaldırır.

Bir il müddətində burada müəllim işləyən ziyalı 1891-ci ildə daha qaynar nöqtəni seçir, Bakıya gələrək fəaliyyətini genişləndirir. Belə ki, Nəriman Nərimanov Bakıda müsəlman kütlələri üçün ilk xalq qiraətxana-kitabxanasını təşkil edir. Bununla yanaşı, ziyalı dövrün ictimai mahiyyət kəsb edən məsələlərinə diqqəti yönəldərək biri-birinin ardınca geniş məzmun kəsb edən "Nadanlıq", "Şamdan bəy", "Nadir Şah", "Bahadır və Sona" kimi ədəbi əsərlər yazaraq Azərbaycan ədəbiyyatının mükəmməl nümunələrini yaradır. Bununla kifayətlənməyən daramaturq rus ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi N.V.Qoqolun "Müfəttiş" komediyasını Azərbaycan dilinə tərcümə edir. Geniş və şaxəli yaradıcılıq yolu keçən Nəriman Nərimanov istedadını üzə çıxarmaqla yanaşı, onun şəxsi keyfiyyətlərini, eləcə də, vətənpərvərlik mövqeyini ortaya qoyur. Həmin illərdə Azərbaycan və rus dillərini öyrənənlər üçün dərsliklər tərtib edir. Dünyagörüşünü artırmaq, təhsilini yüksəltmək məqsədi ilə 1908-ci ildə Nəriman Nərimanov Odessadakı Novorossiya Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olur. Universiteti bitirib Bakıya gəlir və burada şəhər xəstəxanasında həkim işləməyə başlayır.

Qeyd edək ki, Odessa həyatı Nərimanov üçün inqilabi məktəb olur. Bakı N. Nərimanovun inqilabi və ədəbi fəaliyyətinin yeni mərhələsi üçün geniş bir məkana çevrilir. O, burada özünə yaxın silahdaşlar toplayır, "Hümmət" təşkilatının işində yaxından iştirak edir, siyasi və ədəbi mövzularda məqalələr yazır, mühazirələr oxuyur. 1906-cı ildə birinci Zaqafqaziya müsəlman müəllimləri qurultayının hazırlanmasına və keçirilməsinə rəhbərlik edir.

1909-cu ilin əvvələrində Nərimanov partiyanın tapşırığı ilə Tiflisə getmiş, həmin ilin martında burada inqilabi təbliğat üstündə həbsə alınmışdır. Yeddi ay Metex qalasında saxlandıqdan sonra iki il müddətinə Həştərxana sürgün edilir. O, Həştərxanda da qızğın surətdə ictimai-siyasi fəaliyyətlə məşğul olur.

1913-cü ildə Bakıya qayıdan Nəriman Nərimanov fəhlələr arasında təbliğatla məşğul olur. O, 1913-cü ildə Azərbaycan bolşevikləri və inqilabi hərəkatın vəziyyəti haqqında çıxış etmək üçün Moskvaya çağırılır. Leninin təklifi ilə, o, Xarici İşlər Komissarlığının Yaxın Şərq şöbəsinin müdiri vəzifəsinə təyin edilir. Artıq 1917-ci ildə Nəriman Nərimanov "Hümmət" Təşkilatı Mərkəzi Komitəsinin sədri və RSDF(b)P Bakı Komitəsinin üzvü, "Hümmət" qəzetinin baş redaktoru təyin edilir. 1913-cü ildə Bakıya qayıdan Nəriman Nərimanov Qaraşəhər xəstəxanasında həkimlik edir. O, ədəbi fəaliyyətini də davam etdirir, "Pir", "Bir kəndin sərgüzəşti" hekayələrini yazır.

1918-ci ilin martında Nərimanov Bakı Sovetində şəhər təsərrüfatı üzrə xalq komissarı təyin olunur. Həmin ilin iyun ayında ağır xəstəliklə əlaqədar olaraq Həştərxan şəhərinə müalicəyə göndərilir. Sağlamlığı bərpa olunduqdan sonra şəhərdə bir sıra partiya orqanlarında fəaliyyətini davam etdirir. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra Nərimanov Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri, sonra isə Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri vəzifəsində işləyir.

O, 1919-cu ildə Moskvaya çağırılaraq RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığında Şərq məsələləri üzrə xalq komissarının müavini vəzifəsinə təyin edilir. 1920 il aprelin 27-də, Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra Nərimanov Azərbaycan SSR XKS-nin sədri seçilir. Nərimanov Azərbaycanda XKS-nin sədri kimi özünün bütün qüvvəsini fəhlə sinfi ilə kəndlilərin ittifaqını möhkəmlətməyə sərf edirdi. Nərimanov SSRİ-nin 1-ci Sovetlər Qurultayında (1922, dekabr) yaradılmış MİK-in ilk sessiyasında ZSFSR-dən SSRİ MİK sədri seçilir. Nərimanov ən mühüm dekret, qərar və müraciətnamələrin hazırlanmasında, xarici siyasət tədbirlərində, onların həyata keçirilməsində fəal çalışır.

1922-ci ildə SSRİ yarandıqdan sonra, Lenin və partiya qarşısında xidmətləri nəzərə alınaraq, SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin həmsədrlərindən biri seçilir. Zaqafqaziya Federasiyası təşkil ediləndən sonra Nərimanov Zaqafqaziya İttifaq Sovetinin Sədri, sonra isə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədrlərindən biri vəzifəsinə seçilir və 1925-ci ildə həmin vəzifə başında vəfat edir.

Nərimanov 1925-ci ildə müəmmalı şəkildə həyatının dəyişmiş və Kremlin divarları önündə dəfn edilib.

Azərbaycanda Nərimanovun fəaliyyəti tədqiq olunur, onunla bağlı film istehsal olunaraq, nümayiş etdirilir. Nəriman Nərimanovun fəaliyyətini əks etdirən tarixi-bioqrafik filmdə xalqımızın görkəmli oğlu, Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin sədri, dövlət xadimi, gözəl həkim, yazıçı və dramaturq Nəriman Nərimanovun həyat və yaradıcılığı öz əksini tapır. Filmin kompozisiyası iki paralel xətt üzərində qurulub. Birinci xətt, dramaturq, yazıçı, jurnalist və həkimin keçdiyi həyat yoludur. Buraya Nərimanovun Tiflisdə keçən uşaqlıq illəri, gənclik dövrü, ilk yaradıcılıq işləri, Bakıda müəllimlik etməsi, "Bahadır və Sona" povestinin və "Pir" hekayəsinin yazılması, Azərbaycan teatrının yaradılması və inkişafı üçün yorulmadan çalışması, "Nadir Şah" əsərini yazması, "Hümmət" qəzetindəki fəaliyyəti daxil edilmişdir.

İkinci xətt ziyalının inqilabi fəaliyyətidir. Filmdə qəhrəmanın Azərbaycan xalqının taleyi ilə bağlı olması açıq şəkildə göstərilir.

Zümrüd

Səs.- 2010.- 6 aprel.- S. 12.