Əhalinin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi prioritet istiqamətlərdəndir

Milli Məclisin Sosial siyasət komitəsinin sədri Hadi Rəcəblinin yap.org.az-a müsahibəsi

- Hadi müəllim, artıq 2010-cu ilin birinci rübü başa çatıb. İlk olaraq istərdik ki, bu müddət ərzində həyata keçirilən sosial siyasətin nəticələri haqqında fikirlərinizi bildirəsiniz.

- Azərbaycanda əhalinin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi prioritet istiqamətlərdəndir. Bu mənada ölkədə uğurlu sosial siyasət həyata keçirilir. Bütövlükdə sosial durumla bağlı olan statistik rəqəmlər onu göstərir ki, Azərbaycanda əhalinin güzaranında müsbət istiqamətdə inkişaf var, vətəndaşların gəlirlərində artım müşahidə olunur. Özəl bölmənin inkişafı ilə bağlı çoxlu maraqlı məsələlər var, eləcə də, yeni iş yerlərinin yaradılması istiqamətində addımlar atılır. Bütövlükdə, sosial siyasətin bütün qollarında müsbət meyillər özünü göstərir. İndi başqa bir məqama nəzər salaq. Mən xarici ölkələrə səfər edəndə taksi sürücülərinə necə dolanmaları barədə sual verirəm. Mənim yadıma gəlmir ki, hansısa taksi sürücüsü öz ölkəsində olan sosial durumdan razılıq etsin. Qəribə bir tendensiyadır, Almaniyada da, Türkiyədə də, başqa yerlərdə də vəziyyət eynidir. Nə üçün belədir? Səbəb nədir? Bütün bunları təhlil etməyə çalışmışam. Məgər dünyanın bütün ölkələrinin Azərbaycanda olduğu kimi bir milyon qaçqın və köçkünü, o cümlədən işğal olunmuş torpaqları, talan edilmiş əraziləri var? Bunun kökündə duran məsələ nədir? İllərin, tarixin, Platonun, Aristotelin dövründən gələn bir məsələdir ki, tələbatla təminat düz mütənasibdir. İnsanlar təmin oluna-oluna onların tələbatı artır. Azərbaycan vətəndaşının tələbatı da inkişaf getdikcə, artır. Əvvəllər rayonlara səfər zamanı əhali ilə söhbətlərdə deyirdilər ki, işıq olsun başqa heç nə istəmirik, qaz olsun başqa tələbimiz olmaz. Mən hələ o zaman deyirdim ki, işıq olandan sonra qaz istəyəcəyik, qaz olandan sonra yol istəyəcəyik və s. Bütün bu saydıqlarım inkişafın amilləridirdir və təbii prosesdir. Yəni bu istəklər də qanunidir. Sosial durumun bu gün müsbət tendinsiyaları respublikamızda yeni tələbatların yaranmasına gətirib çıxarır. Və Prezident İlham Əliyevin dövlət siyasətinin baş xətti Azərbaycan insanının sosial durumunu yaxşılaşdırmaqdan ibarətdir. Bu yaxşılaşdırmanın özü də ardıcıl olaraq insanın sosial tələbatının artırılmasına xidmət edir. Tələbatın artması məni sosial-siyasət mütəxəssisi kimi sevindirir. İnsanların tələbatları ödənə-ödənə yeni tələbatlar meydana çıxır. Bu isə inkişafın ən vacib məqamıdır. Biz bu gün Azərbaycanda gedən bu müsbət dəyişiklikləri xüsusi vurğulamalıyıq.

- Cari ilin dövlət büdcəsindən sosial sahəyə nə qədər xərclər ayrılıb? Bu, sosial layihələrin həyata keçirilməsi üçün yetərlidirmi?

- 2010-cu ilin dövlət büdcəsinin 31 faizi sosial məqsədlər üçün ayrılıb. Bu göstərici bütövlükdə normal göstəricidir. Dünya dövlətlərində büdcələrin 20-25 faizi birbaşa bu məqsədlərə ayrılır. Azərbaycanda da bir vaxtlar sosial xərclərə büdcənin 40 faizi ayrılardı. Vəsaitin ayrılması hələ məsələnin həlli demək deyil. Yəni biz düşünürük ki, özəl sahələr, kiçik sahibkarlıq elə inkişaf etməlidir ki, bu sahələrdən gələn gəlir, bu sahənin sahibləri özləri bir xeyli adamın sosial məsələlərini həll edə bilsin. Kiçik və orta sahibkarlıq sosial məsələlərin həllində vacib rol oynayırlar. Onlar daha çox bu məsələlərin həllinə yardımçı ola bilirlər. Bir məsələni də deyim ki, bu gün Azərbaycan dövlətinin büdcəsinin böyük əksəriyyəti əgər istehsalat yönümlüdürsə, dünya ölkələrinin büdcələrinin mədaxil hissəsini formalaşdıran əsas rəqəm xidmət sahələridir. Bizdə isə 25 faiz xidmət sahəsinin üzərinə düşür. Hesab edirəm ki, bu məsələ də tədricən tənzimlənəcək və bizim də büdcədə gəlirlərin böyük hissəsini xidmət sahələrindən gələn vergilər formalaşdıracaq.

- Gələcəkdə sosial xərclər üçün nəzərdə tutulan vəsaitin artımı gözlənilirmi?

- Prezident İlham Əliyevin dövlət quruculuğunun mahiyyətində sosial rifah durur. Yadınızdadırsa, əvvəllər bizim büdcəmizin profisiti yaranırdı. Amma ilk dəfə olaraq 2009-cu ili profisitsiz büdcə ilə başa vurduq. Bunun da obyektiv səbəbləri oldu. Cari ildə isə yenə büdcədə profisitin olması gözlənilir. Bilirsiniz ki, bu il büdcədə neftin qiyməti 45 dollarla götürülüb. Dünya bazarında isə neftin qiyməti 80-85 civarındadır. Bu amil imkan verir ki, büdcəmizdə yenə profisit yaransın. Əgər bu baş verərsə, təbii ki, sosial xərclərdə artım baş verəcək. Bu da insanların sosial rifahının yüksəlməsinə xidmət edəcək. Artıq maliyyə bazası var, hesab edirəm ki, bu məsələ cənab Prezidentin söylədiyi kimi pensiyaların baza hissəsində, minimum əməkhaqlarında öz əksini tapır. Ola bilər ki, başqa sosial müdafiə yönümlü addımlar da atılsın. Buna artıq büdcəmizin profisiti imkan verəcək.

- Hadi müəllim, ailə məsələləri də sosial sahənin tərkib hissəsidir. Bu sahə ilə bağlı bir sıra qanunlar qəbul olunub və rəhbərlik etdiyiniz komitə baş verən yenilikləri izləyir. Hazırda Azərbaycanda ailə məsələləri haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Sosial müdafiənin baş xətlərindən biri ailə məsələsidir. Pensiyalar, əməkhaqları və bu kimi sahələrin hansından danışırıqsa, yenə də gəlib ailəyə çıxırıq. Niyə? Çünki ailə cəmiyyətin bünövrəsini təşkil edir. Ailədə problem varsa cəmiyyətdə də problem qaçılmazdır. Ailənin problemlərini və rifahını cəmiyyət hökmən əks etdirəcək, bu məqam qaçılmazdır. Ona görə də, diqqət etsək görərirk ki, İlham Əliyev dövlət quruculuğunda ailə sosial siyasətin prioritetidir. Bilirsiniz ki, Azərbaycanda Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi yarandı. Digər tərəfdən 2009-cu il Azərbaycanda "Uşaq ili" elan edildi. Həmçinin, 2010-cu il "Ekologiya ili" elan olundu. Ekologiyanı sadəcə, ağac əkməklə təsəvvür etmək düzgün deyil. Ekologiyanın qorunması sağlam ailə, ailədə sağlam uşağın böyüməsi deməkdir. Ekologiyanın qorunması gələcək nəsil sağlamlığını qorumaqdır. Ekoloji sosial siyasətin kökündə təbiətlə cəmiyyətin vəhdəti durur. Sosial ekologiya deyilən elm, istiqamət var. Sosiumla təbiətin vəhdəti sağlam cəmiyyət deməkdir. Bizim komitənin iclasında Ailə Məcəlləsi müzakirə olunur. "Ailə həkimi haqqında", "Reproduktiv sağlamlıq haqqında" qanun layihələri, gənc ailələrin sosial müdafiəsinin qorunması məsələləri müzakirə olunacaq. Müzakirələr sırasında ipoteka kreditində gənc ailələrə dəstək, dağ rayonlarına işləməyə gedən gənc ailələrə dəstək və birdəfəlik yardım məsələləri dayanır. Görürsünüz, nəyə toxunuruqsa gəlib ailəyə çıxır. Bu baxımdan təkrar edirəm ki, Azərbaycan dövlət quruculuğunda sosial siyasətin prioritetlərindən biri ailədir. Ailə nədir? O həm cəmiyyətin əsasıdır, həm də sosial maraqların aqreqasiyasıdır. Ailə məsələsinə toxunanda qadın, uşaq problemləri həll olunur. Ailə mövzusu çərçivəsinə cəmiyyəti əhatə edən əksər mövzular daxildir. Ona görə də, bizdə bu mövzu aktualdır və diqqət mərkəzindədir.

- Ekologiya məsələsinə toxundunuz. Necə hesab edirsiniz, dövlətin bu yöndəki təşəbbüslərinə cəmiyyət adekvat cavab verirmi?

- Qeyd edim ki, ekologiya ilinin elan olunması, ekoloji məsələlərin diqqətdə saxlanılması yeni və maraqlı bir istiqamətdir. Və bütöv bu ilin eklogiya ili kimi qeyd olunması çox önəmli məsələdir. Tarixə nəzər salsaq eklogiya ilə bağlı məqamların çox qədimlərə gedib çıxmağının şahidi olarıq. Birinci Pyotr hakimiyyətə gələn kimi ilk verdiyi fərmanlardan biri ağacların qırılmasında qaydalar yaratmaqla bağlı oldu. Sovet hökumətinin ilk dekretlərindən biri meşə salmaqla bağlı idi və s. Azərbaycanda da ekologiyanın qorunması Ulu Öndər Heydər Əliyevin siyasətinin bir qolu olub. Bu gün də təbiətin qorunması işi davam etdirilir. Lakin yeni ekoloji istiqamət təbiətlə yanaşı cəmiyyətin sağlamlığını əhatə edir. Vətənpərvərlik, vətəndaşlıq tərbiyəsinin mahiyyətində ekoloji tərbiyə durur. Cəmiyyət özünün ayrılmaz parçası olan təbiəti sevmək tərbiyəsini mənimsəməlidir. Sosail ekologiya sahəsində fəaliyyət prinsipləri bu istiqamətdə qurulmalıdır. Sosial ekologiya bu gün cənab Prezidentin qarşıya qoyduğu vəzifələrin başlıcasıdır və qeyd etdiyim kimi bu təkcə ağac əkmək deyil, istehsalatda, texnologiyalarda, qidalarda öz əksini tapmalıdır. İnsanın özünün sağlamlıq məsələləri sosial ekologiyanın əsaslarından birini təşkil edir.

- Hazırda parlamentin Sosial siyasət komitəsi tərəfindən hansı qanunlar üzərində təkmilləşmə işləri aparılır?

- Qanun yaradıcılığı prosesi doqmatik proses deyil, praqmatik prosesdir. Hər hansı qanun qəbul olanandan on il sonra reallaqların dəyişməsi konteksində hökmən dəyişikliklərə məruz qalacaq. Bu, öz əksini sosial qanunlarda daha qabarıq tapır. Niyə? Ona görə ki, bu qanunlar bilavasitə büdcəyə bağlı olur. Sosial sahə büdcəni daha çox xərcləyən sahədir. Bir vaxtlar səhiyyədə pullu xidmətlər var idi, sonra bunlar yığışdırıldı, qanunlarda dəyişikliklər olundu. Əlillərin müavinəti ilə bağlı da həmin proses baş verdi. Müavinətlər artırıldıqdan sonra qanunlarda dəyişiklik etmək labüdləşdi. Məcburi köçkün və qaçqın ailələri ilə bağlı da həmin proseslər yaşandı. Onların həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması qanunlara yenidən nəzər salmaq zərurətini yaratdı. Belə misallar çoxdu. Yəni qəbul edilmiş qanunlar zamanın reallaqlarına məruz qalır. Ailə münasibətlərinə gəlincə, biz sovet dönəmində yaşamışdıq, sosial müdafiədə bir qədər loru desəm daha çox ələbaxımlıq, bərabərləşdirmə hökm sürürdü. İndi parlamentdə qaldırdığımız məsələlərin adını o zaman çəkə bilməzdik. Amma zaman dəyişdi və qanunların dəyişməsi zərurətə çevrildi. Bu baxımdan, qanunların yaranma prosesini dörd mərhələyə bölmək olar. Birinci, yeni qanunların hazırlanması, ikinci, qanunlara əlavə və dəyişikliklərin edilməsi, üçüncü, beynəlxalq konvensiyalara qoşulma və nəhayət, dünyada gedən qanun yaradıcılığı proseslərinin, təcrübəsinin öyrənilməsidir. Artıq bizdə elə bir mərhələyə başlayıb ki, yeni qanunların qəbulu yox, qəbul olunmuş qanunların üzərində işləmək, daha çox onları təkmilləşdirmək işinə başlamışıq.

- Hadi müəllim, əvvəllər bəzi qanunların tətbiqi ilə bağlı monitorinqlər həyata keçirilirdi. Bu proses yenə də davam edirmi?

- Bəli, biz Ailə və Əmək məcəllələrini monitorinq etmişik. Bu proses davam edir. Misal üçün deyim ki, monitorinq nəticəsində Ailə Məcəlləsinə 101 dəyişikliyin olmasını müəyyənləşdirmişik. Amma niyə bu dəyişiklərin hamısını birdəfəlik edə bilmirik? Qızların nikah yaşı, nikaha girənlərin əmlak müqaviləsi ilə bağlı polemikalar davam edir, ortaq rəy hələ əldə olunmayıb. Çalışırıq ki, cəmiyyətdə bu müzakirələri daha açıq aparaq. Çünki qanun mütləq sosial sifarişə cavab verməlidir. Belə olmasa, o qanunun işlək mexanizmi yaranmayacaq. Amma bununla belə hər il Ailə Məcəlləsinə bir neçə dəyişikliklər edilir. Əmək Məcəlləsinin monitorinqini də vaxtaşırı aparırıq. Sosial ekologiya ilə bağlı olaraq ekoloji yönümlü bütün qanunların monitorinqini aparırıq. Ümumiyyətlə, boşluqları müəyyənləşdirmək, qanunların üzərində əlavə və dəyişikliklərin aparılması üçün bu addımlar çox vacibdir. Məsələn, biz ayrı-ayrı qanunlarda gənc ailənin sosial müdafiəsi ilə bağlı müddəaları müzakirə edib bu haqda xüsusi qanun qəbul etməyi planlaşdırırıq. Aldığımız təkliflər içərisində çoxuşaqlı ailələrin sosial müdafiəsi haqqında qanunun qəbulu ilə bağlı fikirlər də var. Bu da müzakirə ediləsi bir məsələdir. Ən ciddi məsələlərdən biri də əhalinin say artımı ilə bağlıdır. Başlı-başına buraxsaq bu məsələ əslində Çində olduğu kimi çox böyük ekoloji fəlakətə gətirib çıxara bilər. Dünya təcrübəsi sübut edir ki, əhalinin təbii artımı da tənzimlənməlidir. Bu gün aldığımız təkliflər içərisində belə bir fikir də var ki, çoxuşaqlı ailələrin artması üçün müəyyən güzəştlər edək, belə ailələri bu yolla həvəsləndirək. Bu gün lazımdırmı Azərbaycanda hər iki ailədən biri 12 uşağa sahib olsun? Ondansa başqa bir məsələyə nəzər salaq. Bu gün ailələrin 12 faizi reproduktiv sağlamlığa malik deyil, dünyaya uşaq gətirə bilmirlər. Gəlin, bu məsələnin üzərində düşünək.

- Qeyd etdiyiniz problemlərlə bağlı ictimaiyyət yetərincə reaksiya verirmi?

- Cəmiyyətin sosial problemlərinə insanların özü münasibət bildirməlidir. Hər şey dövlət tərəfindən inzibati metodlarla tənzimlənə bilməz. Bunun üçün ictimai qınaq olmalıdır. İctimai qınaq nədir? Biz bu gün təmtəraqlı yas mərasimlərini müzakirə mövzusu etməliyik. Bu məsələdə ictimai qınaq aktiv rol oynamalıdır. Belə şeylər şəriətdə də, cəmiyyətdə də pis hal kimi qəbul olunur. Amma buna cəmiyyət özü etiraz etməlidir. Və cəmiyyətin bu etirazı, bir qədər sərt formada etirazı ictmai qınaq deməkdir. Çünki həmin hal cəmiyyətə qarşı mədəniyyətsizlik nümayiş etdirməkdir. O cümlədən, bugünkü toy mərasimləri ictimai qınağın təsirinə məruz qalmalıdır. Mən düşünürəm ki, ictimai qınaq hər addımda olmalıdır. Rüşvət, dövlətdən dolayısı yolla pul qoparmaq qınaq obyekti olmalıdır. Milli mentalitetizidə var ki, dolayısı yolla pul qazanana haram tikə ilə dolanan deyirlər.

Ölkə başçısının həyata keçirdiyi siyasətin baş xəttindən biri də milli-mənəvi dəyirlərin qorunmasıdır. Bu dəyərlər həmişə ictimai qınaqla qorunub. Hesab edirəm ki, bu məsələ də diqqət mərkəzində olmalıdır.

Səs.- 2010.- 13 aprel.- S. 5.