2012-ci ildə milli dramaturgiyamızın banisi M.F.Axundzadənin anadan olmasının 200 illiyi tamam olur

Son illər Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev cənablarının imzaladığı Sərəncamlar Azərbaycan dövlətinin inkişafına, onun sosial-iqtisadi bazasının yüksəlməsinə, regionların sosial-iqtisadi inkişafına, insanların rifah halının yüksəldilməsi istiqamətində səhiyyədə yeni islahatların həyata keçirilməsinə və s. yönəlmişdir.

Eyni zamanda, bu Sərəncamlar dövlətin təməlinin möhkəmlənməsinə, Azərbaycanın dünyaya inteqrasiya tempinin artmasına töhfələrini verir. Prezidentin verdiyi Sərəncamlar sırasında Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərinin keşiyində duran və onun inkişafına ömrünü həsr edən ziyalıların yubiley mərasimlərinin keçirilməsi, fəxri ad və mükafatların verilməsi də xüsusi yer tutur. Ötən gün İlham Əliyev cənablarının imzaladığı Sərəncam da məhz milli mədəniyyətimizin inkişafına böyük təkanlar verən, onun bədii keyfiyyətlərini ortaya qoyan, xalqın mütəfəkkir yazıçısı, publisisti Mirzə Fətəli Axundzadənin 200 illik yubiley mərasiminin keçirilməsi ilə əlaqədardır. Sərəncamda deyilir ki, bütün həyatı boyu doğma vətəninin və xalqının tərəqqisi yolunda yorulmadan çalışaraq yeni dövrün irəli sürdüyü mühüm elmi, mədəni və ictimai-siyasi məsələlərə daim fəal münasibət ifadə edən və zamanın qabaqcıl ideyalarından bəhrələnməyə çağıran yaradıcılığı ilə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı tarixində parlaq səhifə açan Mirzə Fətəli Axundzadənin 200 illik yubileyinin təntənəli surətdə keçirilməsi təmin edilsin. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi, Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası ilə birlikdə, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin təkliflərini nəzərə almaqla, Mirzə Fətəli Axundzadənin 200 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirlər planını hazırlayıb həyata keçirsin.

Belə bir Sərəncam Azərbaycan xalqının mütəfəkkirinə bəslənilən məhəbbətin təzahürüdür. A.F.Axundzadənin yaradıcılıq irsinə müasir dövrdə belə yanaşma bu zəngin ədəbi nümunələrin təbliği istiqamətində əhəmiyyətlidir. Çətin, mübarizələrlə dolu olan bir ömür yaşamış Axundzadə XIX əsrin filosofu, müdrik siması kimi Azərbaycan ədəbiyatına ismini həkk etmişdir. 2012-ci ildə böyük Azərbaycan mütəfəkkiri, milli dramaturgiyamızın banisi, görkəmli ictimai xadim və maarifçi M.F.Axundzadənin anadan olmasının 200 illiyi tamam olur. Qeyd edim ki, M.F.Axundzadənin təvəllüd tarixi müxtəlif illərdə göstərilsə də, ən dəqiq məlumatı özünün 1874-cü ildə tərtib etdiyi avtobioqrafiyada məhz 1812-ci il göstərilir.

M.F.Axundov Azərbaycan yazıçı-dramaturqu, materialist filosofu, ictimai xadim, Azərbaycan dramaturgiyasının banisidir. Onun keçdiyi yol yazıçının bir şəxsiyyət olaraq formalaşmasına təsirini göstərmişdir. Fətəlini ruhani kimi yetişdirmək istəyən Axund Hacı Ələsgər onu Gəncəyə aparır. Gənc Fətəli burada məntiq və fiqh elmlərini, habelə, dahi Azərbaycan şair və filosofu Mirzə Şəfi Vazehdən xəttatlıq sənətini öyrənir. Lakin Mirzə Şəfinin gənc Fətəliyə təsiri bununla bitmir, bu görüş Mirzə Fətəlinin həyat və yaradıcılığına, ümumiyyətlə, onun bir mütəfəkkir kimi formalaşmasına ciddi təsir göstərir. Dövrünün müasir elmlərilə maraqlanan Fətəli 1833-cü ildə Şəkidə açılmış rus məktəbinə daxil olur və bir il burada təhsil alır. 1834-cü ildə o, Tbilisiyə gedərək, Qafqaz canişininin baş dəftərxanasında mülki işlər sahəsində Şərq dilləri mütərcimi təyin olunur və ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışır. 1873-cü ildə ona hərbi rütbə-polkovnik rütbəsi verilir. 1851-ci ildə Rus Coğrafiya Cəmiyyəti Qafqaz şöbəsinə üzv seçilən Axundzadə sonralar Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasında tədqiqat işlərinə cəlb olunur. Bu kiçik tərcümeyi-hal Axundzadənin fəaliyyətini əks etdirir. Bu illər ərizində qazandığı elmi biliklər və təcrübə sonrakı illərdə sənət və ictimai fəaliyyətində özünü göstərir.

Qeyd edim ki, Axundzadənin adı Azərbaycan teatr sənəti ilə də bağlıdır. Belə ki, yazıçının yaratdığı dram əsərləri tez bir zamanda məşhurlaşdı və teatr səhnəsində bir-birindən maraqlı bir şəkildə oynanıldı. Azərbaycan peşəkar teatrının adı, tarixi məhz Axundzadə ideyaları ilə zəngin və əbədiyaşardır. Axundzadə zamanın güldürücüsü, maarifləndiricisi kimi yaşanılan həqiqətləri bir güzgü olaraq insanlara təqdim edirdi. Axundzadənin dərin məzmunlu komediyalarının məğzində insan taleləri, ictimai həyatda rast olunan eybəcərliklər, məişət hadisələri əsas yer tutur.

Əsərləri müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif dillərdə çap olunsa da, ədibin Azərbaycan dilində komediyalarının çapı 1859-cu ildə Tiflisdə baş tutmuşdur.

"Sərgüzəşti mərdi-xəsis", "Hekayəti-molla İbrahimxəlil kimyagər", "Hekayəti Müsyö Jordan həkimi-nəbatat", "Dərviş Məstəli şah cadükuni-məşhur", "Sərgüzəşti-vəziri-xani Lənkəran", "Hekayəti-xırsi-quldurbasan" Axundzadənin komediyalarıdır. Bu əsərlərin nəşr olunmasının 50 illiyi münasibətilə hələ 1903-cü ildə "Tiflisski listok" qəzetində görkəmli publisist, tənqidçi Hüseyn Minasazov yazırdı: "Mirzə Fətəli Axundov Azərbaycan ziyalılarının ən parlaq nümayəndələrindən biridir. Həyatımızın ən qaranlıq bir dövründə, o, nadanlıq və qaranlıq dünyasına cəsarətlə hücum çəkmişdir... Müsəlmanlar bu mübariz filosofla fəxr etməlidir. Məgər onu unutmaq olarmı?.. Yubiley bayramı mütləq keçirmək lazımdır, hər necə olur - olsun, keçirmək lazımdır. Bu, müsəlman həyatının hadisələrini dərk etmək və qiymətləndirməkdə bizim yetkinliyimizi nümayiş etdirən bir imtahan olmalıdır".

M.F.Axunzadə sənəti sağlığında ikən qiymətini almasa da, sonralar diqqət mərkəzində olmuş, ədib və publisistlər tərəfindən tədqiq edilmişdir. Publisist Süleyman bəy Əbdürrəhmanov isə "Nicat" qəzetində belə yazırdı: "Hər millətin arasında elə şəxslər zühur edir ki, istiqlali-milləti və zərurəti zəmanı fəhm və dərk edib millətə ruhi-nicat göstərir və bu təriq ilə milləti tərəqqi və təaliyə sövq edir. Millət belə yeganəyi - əsrin əfkari-aliyəsini düşünüb də, onun göstərdiyi yol ilə gedir və şəni-milləti ucaldır". Həqiqətən də, o, xalqın zəruri tələblərini vaxtında dərk edən, onun tərəqqisi, maariflənməsi, istiqbalı, nicat yolu uğrunda fəal mübarizə aparan bir ziyalı olmuşdur. Axundzadə hələ iki əsr əvvəl Azərbaycanı, onun tarixini, mədəniyyətini Avropaya təqdim edən ziyalı mövqeyini təsdiqləmişdir. Belə bir ziyalının dövlət səviyyəsində yubiley mərasimini keçirmək Azərbaycan ictimai-mədəni mühitinə olan münasibətin təzahürüdür.

Nəzakət ƏLƏDDİNQIZI

Səs.- 2010.- 21 aprel.- S. 10.