Şairin ömür təqvimində Azərbaycanın taleyi

Azərbaycan xalq şairi, ictimai xadim, əməkdar incəsənət xadimi, SSRİ Dövlət mükafatı laureatı Rəsul Rza milli ədəbiyyatın istedadlı söz sahibi olaraq poeziya aləminin sevilən və seçilən nümayəndəsinə çevrilmişdir. Yaradıcılığı müxtəlif dövrləri əhatə etsə də şair qələminin qüdrəti, yaratdığı gözəllik onu bir məsləkin yolçusuna çevirmişdi.

Rəsul Rza sənət aləmin istedadlı qələm sahibi olduğundan, bu aləmlə yaradıcılıq yolunun məzmununu birləşdirə bilmiş, nəzmə çəkdiyi misralarında zamanın diktəsinə qarşı mübariz, güclü varlığa çevrilmişdir. Rəsul Rza bədii düşüncəsi zamanın bədii əksindən güc alaraq bu vahidlikdə möcüzəli dünyanın məqamlarını bir nizama çəkə bilmişdir. Müxtəlif vəzifələrdə çalışsa da, sənət, poeziya aləmi onu ağuşuna alıb, gözəlliyi vəsf etməyə, həqiqətləri dilləndirməyə, zaman aynası tək narahat edən məsələləri şair ürəyinin süzgəcindən keçirərək obrazlaşdırmışdı. Rəsul Rza böyüklüyü, qələminin humanizmi bu və ya digər meyarlarla ölçülür. Şairi bu dünyada düşündürən, cəlb edən məsələlərin müxtəlifliyi onu sənətsevər qəlbinin qonağına çevirmişdir. Belə ki, Rəsul Rza Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunda, Moskva Millətlər İnstitutunda və Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunda təhsil almış və bu elmi müəssisələr onun savadlı, geniş təfəkkürlü ziyalı tək yetişməsinə gətirib çıxarmışdır.

Aldığı dərin bilik Rəsul Rza kimi bir simanın bir çox vəzifələrə irəli çəkilməsinə səbəb olmuşdur. Azərbaycan Yazıçı İttifaqının (indiki Yazıçılar Birliyinin) sədri, Azərbaycan Kinematoqrafiya naziri, Azərbaycan Ensiklopediyasının Baş redaktoru, Asiya və Afrika Ölkələri ilə Respublika Həmrəylik Komitəsinin sədri, Xəbərlər Mətbuat Agentliyi Respublika İdarə Heyətinin sədri, SSRİ Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin üzvü olmuşdur. Rəsul Rza yaradıcılığını potensialı bu və digər vəzifələrə irəli çəkilməklə tükənmir, əksinə, onun qələminin ilham mənbəyinə çevrilir. Onu da qeyd edək ki, şair artıq on yeddi yaşında ikən ədəbi aləmə yol açmışdır. Rəsul Rzanının "Bu gün" adlı ilk şeri 1927-ci ildə "Qığılcım" almanaxında (Tiflis) dərc olunmuşdur. İlk şeirlərindən Rəsul Rza müasirlik ruhu ilə seçilən lirik şair kimi diqqəti cəlb etmişdir.

Rəsul Rzanın ömür təqvimində XX yüzillikdə Azərbaycanın taleyini əks etdirən bir sıra olayların izi, nəfəsi duyulur. Tale sanki onu həmişə bu hadisələrin içinə atmış, onun səsi məhz bu aləmdə daha aydın və güclü eşidilmişdir. Rəsul Rza otuzuncu illərin repressiya dəhşətlərini də görüb, otuz-qırx-əllinci illərin mədəni quruculuğunun çətin və fərəhli gedişatının da iştirakçılarından olub. İkinci Dünya müharibəsinin odlu-alovlu cəbhələrindən də keçib, 1944-1945-ci illərdə İranda, Cənubi Azərbaycandakı milli oyanışın, milli dövlət quruculuğunun fərəhini də əllə toxunacaq qədər yaxından izləyib. Bu olaylar onun ədəbi düşüncələrində yer alıb. Qazanılmış təcrübə, illəri diktəsinin nəticəsi Rəsul Rzaya sənət yolunda bir mayak, yol yoldaşı, yardımçı oldu.

Repressiyalar girdabından da yan ötdü. O illərin qələm sahibləri ötən əsrin ağrı-acısını yaşasa da, Rəsul Rza bəladan qurtuldu. Otuzuncu illərin qarayaxan mətbuatında yazılan yazılar onu hiddətlənidirirdi. Onun saf düşüncəsi bu böhtanlardan, şərlərdən də uzaq olaraq həyat eşqini kağıza diktə ilə məşğul idi. Bircə qələm dostu haqqında da səthi çıxışına təsadüf olunmadı. Amma neçələrinin qələm yoldaşları haqqında xəlvətdə yazdıqları donoslar onu hiddətləndirirdi.

Onun qələmindən yan ötmədi o ilərin faciələri. Rəsul Rzanın "Qızılgül olmayaydı" poeması Azərbaycan ədəbiyyatında repressiya qurbanları mövzusunda yazılmış ən dəyərli əsərlərdən biridir. Poemanın əsas mövzusu Mikayıl Müşfiqin həyatı və taleyidir. Bununla belə, qəhrəmanın nümunəsində, ümumiyyətlə, 30-cu illər cəmiyyətinin faciəsini, sovet rejiminin antihumanist mahiyyətini açıb göstərmişdir. Poema lirik-epik səpkidə yazılmışdır. Əsər müəllifin nakam şairimiz Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər xanımla söhbəti şəklində başlanır. Rəsul Rza təhkiyənin bu formasını əsərin sonuna qədər davam etdirir.

Rəsul Rzanın həyatı çox sınaqlardan keçdi. Amma təslim olmadı, qələmi hadisələrə acıdı, alovlu sətirləri bir-birini ardınca kağıza köçürdü. Rəsul Rzanın əllinci illərin ortalarına qədərki yaradıcılığı o mərhələdən sonra başlanacaq böyük yaradıcılığı üçün bir hazırlıq mərhələsi imiş. Rəsul Rza məhz yaradıcılığının və şəxsiyyətinin bu mərhələsi ilə mühit yaradıcısına, məktəbə çevrildi.

Rəsul Rza şair idi, peşəsi şeir yazmaq idi, amma böyük ölçüdə şeir də, şairlik də ondan ötrü vasitəyə çevrilmişdi. Rəsul Rzada dünyanın çox ölkəsindən Azərbaycan ədəbiyyatına və Azərbaycan xalqına doğru uzanan yollar qovuşurdu.

Rəsul Rza yalnız Azərbaycanın şairi deyildi və artıq sovet zamanlarında o, türk dünyasının böyük və ortaq şairləri mərtəbəsinə ucalmışdı. Rəsul Rza Azərbaycan dilinə ən böyük xidmət göstərən insanlardan oldu. Onun şeiri dilimizin qoruyanlardan idi. Gənclik çağlarında Asəf Zeynallı Rəsul Rzanın sözlərinə bir mahnı yazdı: "Sərhəd bəkçisi". Rəsul Rza özü də illər sonra bir sərhəd bəkçisinə - dilimizin sərhədlərinin keşiyini çəkən yenilməz bir əsgərə döndü.

Azərbaycan şeir dilinin ifadə imkanlarını genişləndirdi, dilimizin ərəb-fars lisanlarının qəliz qatışıqlarından təmizlənməsi yolunda ardıcıl iş apardı.

Böyük Vətən müharibəsi illərində hərbi müxbir olan Rəsul Rza, xalqın qəhrəmanlıq mübarizəsini, qələbəyə inamını, humanizmini əks etdirən əsərlər yaratdı. "İntiqam! İntiqam" şeir kitabları, "Ölməz qəhrəmanlar", "Qəzəb və məhəbbət" hekayə və oçerk topluları, "Vəfa" pyesini yazdı. 60-cı illərdə Rəsul Rza, yaradıcılığının mövzu dairəsi əhəmiyyətli dərəcədə yeniləşdi, poeziyasında intellektual mənbə, analitik bədii idrak, müasir həyat hadisələrinə fəlsəfi yanaşma meyilləri gücləndi. "Pəncərəmə düşən işıq", "Duyğular, düşüncələr", "Dözüm" şeir kitabları, "Qızıl gül olmayaydı", "Bir gün də insan ömrüdür", "Xalq həkimi" poemalarında insanpərvərlik ideyaları əks olunmuşdur. "Rənglər" silsiləsində 20-ci əsr insanının mənəvi aləmi rənglərin doğurduğu assosiasiyalar vasitəsi ilə açılır. Müasirlik Rəsul Rzanın 70-ci illər yaradıcılığının da əsas mövzusudur.

Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin", Esxilin "Zəncirlənmiş Prometey" əsərlərini, V.Mayakovskinin şeir və poemalarını, Nekrasovun "Rus elində kimin günü xoş keçir" poemasını, H.Lonqfellonun "Hayavata haqqında mahnı" poemasını, C.Q.Bayron, A.S,Puşkin, H.Heyne, M.Y.Lermontov, T.Q.Şevçenko, Ş.Petöfi, A.Blok, Nazim Hikmət, P.Elüar, F.Qarsia Lorka, V.Nezval, habelə, müasir Asiya və Afrika şairlərinin əsərlərini Azərbaycan dilinə çevirmişdir. Əsərləri bir sıra xarici dilə tərcümə edilmişdir. Bir çox şeirlərinə musiqi bəstələnmişdir.

Rəsul Rza şöhrətini tapdı, sözü ilə Azərbaycanı fəth etdi, ardıcılları yetişdi, dünyada tanındı, yüksək vəzifələr tutdu, dövrün, dövlətin diqqətində oldu, ordenlərə, medallara layiq görüldü.

Zümrüd

Səs.- 2010.- 13 avqust.- S. 12.