Xalçaçılıq sənətimiz YUNESKO-nun dünyanın şah əsərləri sırasına daxil ediləcək

Əlisəfa Nuriyev: "Çində və Pakistanda istehsal olunan xalçalar Azərbaycanı təmsil edə bilməz"

Xalçaçılıq sənəti xalqın milli mədəniyyəti tarixində müstəsna yer qazanmışdır. Tarixi qədim bir dövrü əhatə edən xalçaçılıq sənəti müxtəlif naxış elementləri və təsvirlərlə bəzədilən xovlu və xovsuz növlərə ayrılaraq, dəyələrin, çadırların, alaçıqların, habelə, evlərin və digər binaların divar bəzəklərində, döşənməsində istifadə edilir, eyni zamanda, yüksək estetik əhəmiyyət kəsb edir. Belə bir nadir sənət nümunələrindən olan xalçaçılıq sənətinin dünyanın şah əsərləri sırasına daxil edilməsi ilə bağlı YUNESKO-ya təqdimatı, əlbəttə ki, bu sənət növünün dünya dövlətləri tərəfindən birmənalı olaraq qəbul edilməsinə gətirib çıxarır. Xalçaçılıq sənəti dünyanın bir sıra ölkələrində yayılmış olsa da, qətiyyətlə deyə bilərik ki, bu sənət növünün beşiyi Azərbaycandır. Burada toxunan və istehsal edilən xalçalar dünyada müqayisə edilməyən nümunə tək qəbul olunur. Azərbaycan xalçasının dünya mədəni irsində yer alması Azərbaycan xalçasının bir uğuru, nailiyyəti kimi əks-səda doğuracaq.

Azərbaycan xalçasının bugünkü vəziyyəti, eləcə də, istehsal prosesində yeni texnologiyanın meydana gəlməsi bu sənət növünə təsirini göstərirmi? Əlbəttə, yeni meyarlar, tələbatın dəyişməsi xalçalara da münasibətdə bir qədər fərqliliyə gətirib çıxarıb. Azərxalça Yaradıcılıq İstehsalat Birliyinin direktoru Əlisəfa Nuriyev "Səs" qəzetinə verdiyi müsahibəsində bu sənət növünün ənənələr üzərində inkişaf etdiyini diqqətə çatdırdı. Onun sözlərinə görə, xalçaçılıq sənəti müasir dövrümüzdə də öz kökü üzərində inkişafdadır: "Xalçaçılığın istehsalı, tərtibi zahirən bir qədər asan görünsə də, onu yaradanların gərgin əməyinin çətinliyi dərk olunmalıdır. Azərbaycan xalçasının ənənələrini qorumaq ümumxalq işidir. Bildiyimiz kimi, müasir həyatımızda Azərbaycan xalçasına qarşı güclü təbliğat aparılır. Belə ki, ermənilər tərəfindən milli-mənəvi dəyərlərimizin, sənətimizin oğurlanması bir adətə çevrilmişdir. Azərbaycanın vizit kartına çevrilən dəyərləri öz adlarına çıxaraq dünya dövlətlərində tarixi keçmişlərini təsdiqləmək məqsədi ilə ermənilərə məxsus olduqlarının göstərməyə çalışırlar. Xalçaçılıq sənəti ilə bağlı bir sıra problemlərimiz mövcuddur. Pakistan, Əfqanıstan və Çin istehsalı olan Azərbaycan xalçaları dünya bazarına çıxarılıb müxtəlif adda təqdim edilir. Bu da milli xalçaçılıq sənətimizə öz təsirini göstərməkdədir. Avropa Şurası tərəfindən saxta mallara qarşı mübarizə aparmaq üçün bir qanun müəyyənləşdirilib. Bu və ya digər qanunları əsas götürüb biz xalçalarımızın dünyada qorunmasına doğru addım atmalıyıq.

Vaxtilə Azərxalça Yaradıcılıq İstehsalat birliyinin direktoru olmuş Kamil Əliyev deyirdi ki, peyğəmbərdən (s.a.s) soruşurlar ki, dünyada ən ürəkaçan şey nədir? O isə belə cavab verib, ilk övladın yumşaq xalça üzərində gəzməsi. Çox qəribədir ki, insan həyata ayaq açdığı ilk gündən belə yumşaq xalça üzərində hərəkət edir, dünyadan köçəndə də məhz xalça ilə yola salınır. Bunun çox maraqlı məqamları vardır. Azərbaycana qonaq gələn şəxsə təqdim olunan gözəl əşya xalçadır. Azərbaycandan qonaq gedərkən xarici dövlətlərə aparılıb ən dəyərli hədiyyə olaraq təqdim olunan da yenə xalçadır. Xalça Azərbaycanın çox fərqli bir milli sərvətidir. Ermənilər dünya ictimaiyyətinə bizi vəhşi bir xalq kimi təqdim etsələr də, bütövlükdə dünyamızı özündə əks etdirən xalçamız Azərbaycanın məxsusi dəyərlərini özündə cəmləşdirir."

1949-cu ildə aparılan arxeoloji axtarışlar zamanı xalçanın yaşının 2500 il olduğu qeyd olunur. Tədqiqatların nəticəsi göstərib ki, bu, məhz türk dünyasına məxsus olan xalça növüdür. Əlisəfa Nuriyev bildirdi ki, İpək yolu üzərində olan dövlətlərin bir çoxunda xalça sənəti mövcuddur. Amma bütün ölkələrdə istehsal olunan xalçalardan Azərbaycan xalçası daha qiymətli və daha zəngindir: "Müasir dövrümüzdə Azərbaycan xalçaçılıq sənətinə dövlət tərəfindən xüsusi bir diqqət yetirilir. Prezidentin sərəncamına əsasən paytaxtımızda xalça muzeyi inşa etdirilir. Azərbaycanın, bütövlükdə, tarixini, milli mənşəyini və s. özündə ehtiva edən muğam sənəti qədər xalçaçılıq dəyərli bir sənət növüdür. Azərbaycan muğamının, aşıq sənətinin, Novruz bayramının YUNESKO tərəfindən dünyanın şah əsərləri sırasına daxil edilməsindən sonra xalçaçılıq sənətinin də təqdimi çox ürəkaçandır. Bütün bu uğurlara, nailiyyətlərə baxmayaraq, bəzi xalçaçılıq sənəti ilə bağlı xoşagəlməz hallara da diqqəti yönəltmək istərdim. Qeyd etdiyim kimi, Çində və Pakistanda dünya bazarına çıxarılan xalçalar Azərbaycanı təmsil edə bilməz. Həmin xalçalar ucuz başa gələn məmulatlar əsasında istehsal olunur və bu cür ucuz, keyfiyyətsiz xalçalar, hətta Azərbaycan bazarında da uğur qazanmır. Həmin xalçaların istehsalında iki məqama xüsusilə diqqət yetirmək istərdim. Birincisi texnoloji prosesin düzgün aparılmamasına, ikincisi isə toxuculuq məmulatlarının insan orqanizminə ziyan ola biləcək kimyəvi liflərlə zənginliyinə. Bu kimyəvi liflər insan orqanizminə öldürücü təsirə malikdir. Belə ki, qan-damar sisteminin zəifləməsinə, nəfəs borularına və s. mənfi təsirini göstərir. Kimyəvi birləşmələrdən hazırlanmış bu liflər güclü tozsoran vasitəsilə təmizlənərkən, hətta naxışların itməsinə gətirib çıxarır. Azərbaycan xalçasının təbliğatı, deyərdim ki, qənaətbəxş deyil. Televiziya, bütövlükdə desək, informasiya vasitələri bu təbliğatda güclü bir mexanizmə çevrilə bilməz. Mən deyərdim ki, Azərbaycan xalçasının təbliği üçün daha geniş məkanlara yol açılmalıdır. Məktəblərdə Azərbaycan xalçasına həsr olunmuş fakültativ dərslər verilməlidir. Eyni zamanda, dəftərlərin üzərinə çəkilən əcaib şəkillərin yerində məhz Azərbaycan xalçasının fonunda müəyyən ornamentləri vermək olar ki, bu da uşaqlarda milli sənət növümüzə olan maraq hissini gücləndirər. Eyni zamanda, vətənpərvərlik hissinin aşılanmasında da qüvvəyə malikdir. Azərbaycan xalçaçılıq sənəti qrup və tiplərə bölünür. Təbriz, Qazax, Gəncə və s. hər bir ərazinin öz milli xüsusiyyətləri əsasında xalça üzərində ornamentlər gözəl bir təsvir yaradır. Azərbaycan xalçaları sənət sahəsi kimi həm coğrafi mövqeyinə, həm də naxış, kompozisiya, rəng həlli və texniki xüsusiyyətlərinə görə şərti olaraq xalçaçılıq məktəbinə bölünür. Burada hər bir ərazinin təbiətinə uyğun olaraq rənglərdən istifadə olunur. Azərbaycanın şimal-şərqində yerləşən Quba xalça mərkəzi üç hissəyə-dağlıq, dağətəyi və ovalıq hissələrə bölünür. Quba xalçalarının bəzəyini həndəsi naxışlardan ibarət ornamentlərin stilizə edilmiş nəbati, bəzən isə heyvan motivləri təşkil edir. Bu məktəbin xalçalarında medalyonlu çeşni üslubu da geniş yayılmışdır. Bakı məktəbi olan Abşeronun kəndlərinin xalçalarına gəlincə isə burada hazırlanan xalçalar daha yumşaqlığı, rənglərinin intensivliyi, bədii elementlərinin orijinallığı və naxışlarının incəliyi ilə seçilir. Xalçaların bəzəklərində həndəsi formalı göllər, əyri xətli nəbati elementlər üstünlük təşkil edir. Bakı qrupuna aid xalçaların rəng koloritində əsasən tünd göy, nadir hallarda isə qırmızı və sarı rənglərdən istifadə edilir. Bu xalçaların əksəriyyəti toxunduğu kəndin adını daşıyır. Şirvan xalçalarının zəngin və mürəkkəb naxışlı kompozisiyaları orta əsrlərdən məşhurdur."

Birliyin direktoru onu da bildirdi ki, Azərbaycan xalçası sovet dönəmində Qafqaz xalçası kimi tanınmışdır. Almaniyada yaşayan təbrizlilər deyir ki, Berlində beş il əvvəl Azərbaycan xalçasına aid olan kitablar indi yoxdur: "Azərbaycan xalçaları ilə bağlı kitablar yığışdırılıb, erməni Qafqaz xalqlarına məxsus olan xalçaların tarixi və qrupları, növləri haqqında məlumatlar, vəsaitlər yerləşdirilib. Moskvada çap olunan qəzetlərin birində Azərbaycan xalçasına aid yazı çap olunmuş və erməni xalçası adı ilə təqdim edilmişdir. Qriqoryev adında bir tədqiqatçının yazdığı əsər, mən deyərdim ki, Qriqoryanın pulu ilə qələmə alınmışdır".

Ə.Nuriyev onu da qeyd etdi ki, dünyada tanınan Azərbaycan xalçaları texniki xüsusiyyətlərinə görə seçilir. Belə ki, bu xalçaların iki növü var: xovlu və xovsuz xalçalar. Xovsuz xalçalar toxuculuq sənətinin ən erkən dövrünə təsadüf edir. Azərbaycan xalça sənəti öz yüksək bədii texniki keyfiyyətinə, xovsuz toxunuşunun müxtəlifliyinə görə fərqlənir. Digər ölkələrin xalça sənətində isə bu nümunələr az miqdarda təmsil olunur. Xovsuz xalçaların, ümumiyyətlə, xalça sənətinin yaranmasının əsasını onların ilk sadə nümunələri olan həsir, çətən, buriya təşkil edir. Xovsuz xalçalar öz toxuma üsuluna, kompozisiya quruluşuna, ornament zənginliyinə və rəng koloritinə görə bir-birindən fərqlənən 8 növə bölünür.

Azərbaycan xalça sənətinin inkişafı bir neçə istiqamətdə davam edərək çoxcəhətli xarakter daşımışdır. Respublikanın rayon və kəndlərində xalça sənəti ənənələri ayrı-ayrı xalça ustaları tərəfindən davam etdirilir. Onların ənənəvi çeşnilərdə toxuduqları xalçalarda klassik kompozisiyalara yaradıcı münasibət qabarıq şəkildə özünü göstərir. Eyni zamanda, xalçaçılıqda yeni-yeni kompozisiyalar, naxış elementləri meydana gəlir. Yeni yaranan çeşnilərdə nisbətən əyri xətlərlə işlənmiş nəbati naxışlara, insan, heyvan, quş təsvirlərinə, lirik və romantik üslubda yaradılmış süjetli kompozisiyalara meyil üstündür.

Xalça sənətinin digər bir qolu peşəkar rəssamlar tərəfindən davam və inkişaf etdirilir. Onların yaratdıqları yeni ornament və çeşnilər əsasında toxunan xalçalar klassik kompozisiyaların zənginləşdirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu xalçaların kompozisiya, rəsm həlli və koloritində bəzən klassik kanonların pozulmasına baxmayaraq, müxtəlif bədii və texniki vasitələr mövzunun açılmasına kömək edir.

Azərbaycanda xalçaçılığın inkişafı üçün mühüm tədbirlər həyata keçirilmişdir. Xalçaçılıq sənət kimi texniki peşə məktəblərində, uşaq rəsm qalereyalarında və digər yerlərdə öyrədilir. Ə.Nuriyev Azərbaycan xalça sənətinin elm sahəsi kimi öyrənilməsi və professional rəssamların yaradıcılığında müasir inkişafı Azərbaycanın xalq rəssamı Lətif Kərimovun adı ilə bağlı olduğunu bildirdi. Şərq, o cümlədən, Azərbaycan xalçası və dekorativ - tətbiqi sənətinin mahir bilicisi, görkəmli ornamentalist-rəssam, tədqiqatçı-alim kimi tanınan L.Kərimov uzun illər Azərbaycan xalçalarını tədqiq etmiş, Azərbaycan dekorativ sənətini yeni ornamentlərlə zənginləşdirmiş, ənənəvi bəzək elementləri əsasında yeni dekorativ motivlər yaratmışdır.

Xalça sənətinin inkişafının digər bir qolu "Azərxalça" İstehsalat Birliyinin fəaliyyətidir. "Azərxalça"nın sex və emalatxanalarında toxunan xalçalarda ənənəvi naxış və rənglərdən ustaların yaradıcı şəkildə etdiyi dəyişmələr klassik xalça kompozisiyalarının sayını artırıb zənginləşdirir.

Nəzakət ƏLƏDDİNQIZI

Səs.- 2010.- 24 iyul.- S. 12.