Bu gün Torpaq çərşənbəsidir

Bu insanın həyata gəlişi və həyatın canlanması ilə əlaqədardır

Milli-mənəvi dəyərləri ilə yer üzündə tanınan Azərbaycan xalqı zaman-zaman yaşatdığı və təbliğ etdiyi bəşəri ideyaları, gözəl adət-ənənələri, milli xüsusiyyətləri dünya xalqları arasında özünəməxsus yer tutmuşdur. Xalqın tarixi ilə aparılan tədqiqatlar zamanı aydın olmuşdur ki, qədim köklərə malik Azərbaycan əsrlər boyu öz maddi və mənəvi xəzinəsini qoruyub saxlaya bilmişdir. Bu zəngin irsdə xalqın soykökünə bağlı olan adət-ənənələri yaşayaraq bizim əsrə, yəni yüzilliyə qədər gəlib çatmışdır. Hər il müsəlman dünyasının böyük həvəslə qarşıladığı və yola saldığı Novruz bayramı xalqın tarixi kökünü, adət-ənənələrini özündə yaşadan gündür. Bu bayramın qeyd olunmasına qədər, bildiyimiz kimi, dünyanın və insanın yaranması ilə bağlı müqəddəsləşdirilmiş su, od, yel və torpaq çərşənbələri qeyd olunurdu.

Xalqın erkən düşüncəsində yaratdığı çərşənbələrlə bağlı ayin və etiqadları, adət-ənənələri yaşatmaq hər kəsin mənəvi dünyasının tələbatından irəli gəlir. Belə bir mahiyyətə malik olan Novruz bayramının beynəlxalq miqyasda Beynəlxalq Gün kimi qəbul edilməsi artıq dünyada buna olan münasibətdə dəyişiklik, eləcə də, astroloji faktlar buna marağın yaranması ilə əlaqədardır. Bu dörd çərşənbənin qeyd olunmasının arxasında böyük həqiqətlər dayanır. Folklorşünas alimlərin fikrincə, bu çərşənbələr insanın həyata gəlişi və həyatın canlanması ilə əlaqədardır.

Qeyd edim ki, dünyanın müxtəlif ölkələrində Novruz bayramı qeyd olunur. Belə ki, bu bayram İranda, Türkiyədə, Pakistanda, Orta Asiyada və digər müsəlman dövlətlərində təntənəli bir şəkildə yaşanır. Bu fakt da dünya miqyasında bir baxış kimi diqqətdədir. Minilliklərin sınağından çıxaraq, bu günə gəlib çatmış Novruz bayramını hələ Azərbaycan Sasanilər dövlətinin tərkibində olduğu zaman qeyd etmişdir. Uzun illər aparılan arxeoloji qazıntılar bunu təsdiqləyir. Daş dövrünə aid olan əşyalar qazıntılar zamanı əldə olunan mənəvi mədəniyyət abidələrimiz Novruz bayramının qədim tarixi olduğunu bir daha təsdiqləyən əsas dəlillərdir. Novruz süfrəsinin əsas bəzəyi olan şamdanın, dörd ayaqlı səməni qabının və başqa əşyaların tapılması, məhz tarixi baxımdan bu el bayramının tarixi qədimliyini sübuta yetirir. Azərbaycanın böyük klassikləri olan Nizami Gəncəvi, Şah İsmayıl Xətai, Xaqani kimi dahilərimiz baharın gəlişini əks etdirən nümunələr yaratmışlar. Hətta Novruz bayramına həsr olunmuş şeirlər, musiqilər belə bəstələnmişdir.

Novruz sözün etimologiyasına diqqət etsək, görərik ki, bu sözün həqiqi mənası yeni günün başlanması deməkdir. Novruz bayramına qədər insanlar dörd çərşənbəni qeyd edirlər. Bu da təsadüfi hal deyil. Belə ki, bayramın gəlişi zamanı bayram əhvali-ruhiyyəsi yaşanır və müjdə verilir. İnsan dörd ünsürdən yaranmışdır. Novruzaqədərki çərşənbələri ulularımız Su, Od, Yel, Torpaq deyə adlandırmışdılar. Rəmzi məna daşıyan çərşənbələri ulu babalarımız bayram hesab etmişdilər. Torpağa nəfəs gəlir. Təbiət, eləcə də, bütün canlılar oyanır. Su müqəddəslik rəmzidir, həyatın başlanğıcıdır. Elə Novruzun rəmzi olan səməni də su ilə göyərir. Rəmzi məna daşıyan çərşənbələri ulu babalarımız bayramdan da irəli hesab etmişlər. Baharın gəlişi yeni bir həyatın başlanğıcıdır.

Ardıcıllıqla qeyd edilən çərşənbələr sırasında bu gün qeyd etdiyimiz sonuncu çərşənbə torpaq çərşənbəsidir. Xalq arasında torpaq çərşənbəsi "İlaxır çərşənbə", "Yer çərşənbəsi", "Çərşənbə-suri" kimi də adlanır. Torpaq çərşənbəsində torpağa istilik gəlir və bütün təbiət oyanmağa başlayır. Bununla bağlı xalq arasında bir çox inanclar yaranmışdır. Dörd ünsürdən sonuncunun oyanması ilə Sel, Atəş, Yel və Torpaq daha böyük güc alır. İnsanlar yoxsulluq və qıtlıqdan, çətinlik və məhrumiyyətdən xilas olurlar. Bu inamla bağlı xalq arasında yazılmış mifoloji təsəvvürə görə insanların qıtlıqdan, yoxsulluqdan əziyyət çəkdiyi bir zamanda Sel, Atəş, Yel, Torpaq Xatunun yeraltı məbədinə qonaq gəlirlər. Burada yatmış torpaq Xatunu oyadıb, insanların aclıq və qıtlıq çəkdiyini ona ərz edirlər. O zaman Torpaq Xatunu yerindən qalxaraq "Adamları fəlakətə salan, özü fəlakətə düşər" deyir və beləliklə, Sel, Atəş, Yel və Torpaq Xatun əl-ələ verib:

Zəmzəm gəldi, Atəş gəldi,

Yel gəldi,

Təzə ömür, təzə məhsul,

il gəldi

- deyə oxuya-oxuya işıqlı dünyaya çıxırlar. Deyilənə görə, həmin gün ilaxır çərşənbə idi. Selə, Atəşə, Yelə və Torpağa tapınmanı, bütövlükdə, özündə əks etdirən ilaxır çərşənbələrin islamdan və zərdüşlükdən əvvəlki görüşləri ilə bağlı olduğunu göstərir. Axır çərşənbə bəzən yanlış olaraq Yellə bağlı da izah edilir. Lakin mənbələrə və müşahidələrə əsaslanaraq, demək mümkündür ki, Novruz torpağın oyanması, yəni əkin mövsümünün başlanması ilə səciyyələnir. Torpaqdan əvvəl oyanan Su, Od və Yelin başlıca məqsədi torpağı oyatmaqdır. Axır çərşənbə mərasim, ayin, etiqad, oyun və şənliklərlə daha çox zəngindir. Bu çərşənbədə əvvəlki çərşənbələrdə icra olunan bütün ayinlər kütləvi xalq şənlikləri kimi qeyd olunur. Şənliklər sübh tezdən suya tapınma ayini ilə başlanır. Adamlar su üstünə çıxıb, su üstündən atdanaraq, dərdini, arzusunu suya danışıb, ondan imdad diləyirlər. Gün ərzində müxtəlif ayinlər keçirilir. Axır çərşənbənin axşamı şənliklər daha da güclənir. Tonqallar alovlanır, bacalardan torbalar atılır, qulaq falları qurulur və xoş ovqatlı ayinlər həyata keçirilir. Bu çərşənbə ilə bağlı olan ayinlər zaman-zaman yaşanır və xalq öz milli Novruz bayramını böyük əhvali-ruhiyyə ilə qeyd etmiş və bu gün də ruh yüksəkliyi insanların mənəvi dünyasında yaşayır.

Çərşənbə axşamı ilə bağlı müxtəlif inanclar, ayinlər və s.mövcuddur - inanclar: çərşənbə axşamı libas üstə libas geyən heç vaxt çılpaq olmaz, çərşənbə axşamı qulağı cingildəyənə müjdə gələr. Çərşənbə adətləri: axır çərşənbə günü ilin müqəddəs yeməkləri 7 cür xörək və ya şirniyyat bişirilir, səməni halvası hazırlanır. Axır çərşənbə süfrəsində yeyilmiş balığın çanaq sümüyünü iki barmaq arasından atarlar. Arxası üstə düşərsə ürəyinizdəki niyyət etdiyiniz ilk övladınız qız, üzü üstə düşərsə, oğlan olacaq. Sınamalar: ilk olaraq göyərçinlər əkin-biçin sahəsindən uçarsa, həmin il bolluq ili olacağını göstərir. Əgər əks-halda quru yerlərə evlərin damına qonarlarsa, il quraqlıq, kasadlıq ili olacağını göstərir. Bayram süfrəsi üçün göyərdilmiş səməninin ortadan saralması qıraqlarının yaşıl qalması ilin taxıl qıtlığı olacağına işarədir.

Son çərşənbədə həyət-bacada tonqallar qalanır, insanlar tonqalın üstündən atılıb ağrı-acılarının oda tökülməsini arzu edirlər: "ağırlığım-uğurluğum, qadam-balam tonqalda yansın", yaxud "ağırlığım-uğurluğum odlara, tonqaldan mənimlə atılmayan yadlara". Burada məqsəd qışdan qalan dərdin, ağrı-acının adamın canından tökülməsi, insanın sağlam ruhla, saf qəlblə bayrama qovuşmaq istəyidir.

Həmin gün bayram süfrəsində balığın olması bərəkət rəmzi hesab edilir. Bişmiş və ya qurudulmuş bütöv balığı süfrəyə gətirər, bir tərəfinə su, digər tərəfinə isə düyü qoyar, balığın gözünə baxıb, arzu tutarlar. Sonra balıqdan bir az yeyər və inanarlar ki, arzular tezliklə çin olacaq.

Qulaq falına çıxmaq, qapılara papaq atmaq bu bayramın tərkib hissələridir. Küsülüləri barışdırmaq, xəstələrə baş çəkmək, körpələrə yeni libas almaq da bu bayrama aid xüsusiyyətlərdəndir. Bu günə el arasında həm də niyyət, dilək çərşənbəsi deyilir. İnanca görə, həmin gün ürəkdə tutulan xoş diləklərin hamısı hasil olur. Odur ki, həmin gün mütləq xoş sözlər danışılmalıdır. Axı kimsə qulaq falına çıxıb qapıya gələ bilər. Çərşənbə axşamı ailədə könül açan sözlər danışıb, dava-dalaş etməzlər ki, qulaq falına çıxan şəxs xoşagəlməz ifadələr eşidib evinə ümidsiz dönsün. Süfrənin əsas bəzəyi al-əlvan boyadılmış şadlıq rəmzi olan yumurta bir də baharın gəlişini əks etdirən səmənidir. Novruz sevinci, əhvali-ruhiyyəsi ilə yaşayan xalq ta qədimdən bu bayramı təkcə evdə keçirməklə kifayətlənməmiş, rəsmi bir şəkildə (sovet rejimində olan məlum səbəblərə görə qadağa olunmuş illəri nəzərə almasaq) qeyd etmişlər.

Bu gün ilin son çərşənbə bayramıdır. Çərşənbələrin sultanı hesab edilən Torpaq çərşənbəsinin qədimdən bir çox özünəməxsus adət-ənənələri olub və indi də yaşamaqdadır. Qeyd etdiyimiz kimi Su, Od, Yel çərşənbələrindən sonra gələn Torpaq çərşənbəsi torpağın oyanmasına işarədir.

Bu gün bayram münasibətilə Bakıda təntənəli mərasim keçiriləcək. Atəşgahdan götürülən od faytonların və atlıların müşayiəti ilə şəhərin mərkəzinə gətiriləcək.

Evinizin xeyir-bərəkəti, ruzisi bol olsun, ocağınız gur yansın! Bayramınız mübarək!

ZÜMRÜD

Səs.- 2010.- 16 mart.- S.16.