Bu gün üçün dərs

Şuşanın işğalından 18 il keçir

Azərbaycan ərazisinin dilbər guşəsi hesab edilən Şuşa Qarabağ xanlığının əsas strateji nöqtəsi idi.Şuşa qalasının tarixi keçmişini yada salmaq indiki vaxtda yerinə düşmüş olar. Bu xanlığın əhalisini Azərbaycan türkləri təşkil edirdi. Xanlığın əsasını qoyan az vaxt içində Qarabağda öz hakimiyyətini qura bilən Pənahəli xan (1748-1763) idi. Məlikliklər olan Vərəndə,Xaçın,Dizaq,Çəlibörd,Gülüstan Qarabağ xanlığına tabe oldu.Pənahəli xan daxildə baş qaldıran feodalların və məliklərin iğtişaşlarını yatırdıqdan sonra 1748-ci ildə tikdirdiyi bayat qalasında qalmaqdan ehtiyatlanırdı. Ona görə də, xanlığın iqamətgahını daha etibarlı yerə köçürdü və bu ərazidə qala tikdirdi. Bu yer Şuşa qalası idi.Qalanın tikintisi 1757-ci ildə tamamlandı. İlk vaxtlar Pənahəli xanın adını daşıyırdı,sonradan Şuşa qalası adlandırıldı. Pənahəli xanın oğlu İbrahimxəlil xanın (1763-1806) vaxtında xanlıq daha da möhkəmləndi.

XVIII əsrin axırlarında xanlıq dəhşətli faciələrlə üzləşdi. İran şahı Ağa Məhəmməd Qacar 1742- 1796-1797),1795-ci ilin iyul ayında 85 minlik qoşunla Xudafərin körpüsünü keçərək,Qarabağ xanlığı üzərinə hücuma keçir və Şuşa qalasını mühasirəyə alır. Qacar şəhəri iki tərəfdən mühasirəyə alır, iri toplardan şəhərə daş və mərmi yağdırır. Qala 33 gün mühasirədə saxlandıqdan sonra şah sonra öz qoşununu Gürcüstana yeridir.Tiflisi işğal edir və 20 min əsir götürüb, İrana dönür.

Rus çarı I Pavel 1797-ci ildən Azərbaycan və Dağıstan ərazilərindən rus ordularını geri çağırmaq haqqında göstəriş verir. Bu hadisədən xəbər tutan İran şahı Qacar 1797-ci ilin yazında ikinci dəfə Qarabağ xanlığına yürüş etdi.Şuşa İran şahı tərəfindən işğal edilir.

Bu hadisələrin baş verdiyi vaxt bir ovuc erməninin, nəyin bahasına olursa-olsun, Qarabağı Rusiyanın tərkibinə daxil etdirib və bu yerlərdə əl-qol açaraq, erməni məliklikləri yaratmaq niyyətlərini həyata keçirməyə çalışırdılar.

Tarixi mənbələrdə belə söylənilir ki,guya 1797-ci ildə Ağa Məhəmməd şah Şuşanı heç bir müqavimət görmədən işğal etmişdir. İbrahimxəlil xan isə qalanı, əhalini başlı-başına qoyaraq, ailəsi ilə və bir dəstə bəylərlə Car-Balakənə qaçmışdır. Heç inanmaq olmur ki,düşmənlərinə qarşı dəyanətlə vuruşan və ona tələfat verən İbrahimxəlil xan indi hər şeyi, əhalini başsız qoyub qaçsın. Şübhəsiz, bu, belə olmamışdı.

Fransız tarixçi alim Jan Gevr Fransəvinin İranda farsca çap olunmuş "Xacə tacidar" ("şah") əsərində bu məsələlər açılıb.

Tarixçi yazır ki,1797-ci il Qacarın hücumu zamanı "...İbrahim xan elan etmişdi ki, kim istəsə çətin ayaqda öz ailəsi ilə birlikdə şəhəri tərk edə bilər.

O, özü gecə qoçaq adamlarından 200 nəfər götürüb, xəlvət yoldan çıxaraq düşmənin arxasına keçdi.İran topxanasına arxadan hücum etdi. Topları ələ keçirdi. Geriyə qayıdanda gördü ki,yol bağlanıbdır. Qacar qoşunları Hacı Babək adlı Şuşa müctəhidinin vasitəçiliyi ilə şəhərə daxil olmuşdur".

Müəllif qarabağlıların mənəvi cəhətdən Qacar ordularında üstün olduğunu göstərir. Onun mülahizələrinə görə, Qacarın orduları İranın cənubundan olub, müxtəlif tərkibli idi. İbrahim xan öz adamlarının hamısını tanıyırdı. Şuşalılar qətiyyətlə döyüşürdülər.Qarabağlılar öz yerlərinə yaxşı bələd idilər.

İbrahim xan çox bacarıqlı, ağıllı və işbilən adam idi. Qarabağ xanı qala qapılarının bağlı olduğuna görə geri dönə bilmədi. O, düşmən əhatəsini yarıb Dağıstan tərəfə, qohumu avar hakimi Umma xana pənah gətirdi.

...Azərbaycan dövlət müstəqilliyini çətin və mürəkkəb beynəlxalq şəraitdə əldə edə bilmişdi. Sovet dövlətinin süqutu ilə "soyuq müharibə" sona çatmış, beynəlxalq menasibətlər sistemi aradan qalxmış, qloballaşma prosesləri sürət götürməyə başlamışdı. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini az bir vaxtda dünya dövlətlərinin çoxu tanımışdı. Onu, ilk olaraq, 1991-ci il noyabrın 9-da Türkiyə Respublikası tanıdı. 1993-cü ildə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini artıq 116 dövlət tanıyıb, 70 xarici dövlət isə Azərbaycanla diplomatik əlaqə yaratmışdır.

Bununla belə, Ermənistan-Azərbaycan,Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün dünya dövlətlərinin təsirli dəstəyini əldə etmək, müharibəni başa çatdırmaq mümkün olmadı.

Belə bir şəraitdə Ermənistan və Dağlıq Qarabağdakı erməni silahlı birləşmələri əvvəl sovet,sonra rus hərbi qüvvələrinin köməyi ilə Dağlıq Qarabağda irimiqyaslı hərbi əməliyyatlar keçirmiş,əlverişli strateji mövqelər tutmuş,azərbaycanlıları öz doğma torpaqlarından qovub çıxarmağa başlamışlar. 1991-ci il sentyabrın ilk günündə burada qeyri-qanuni bir qurum-oyuncaq "Dağlıq Qarabağ Respublikası" yaradılmışdı. 1991-ci il noyabrın 26-da isə Azərbaycanın Ali Soveti DQMV-nin stasunu ləğv etdi.Erməni faşist ordularının müvəffəqiyyət əldə etməsinin əsas səbəblərindən biri xəyanət,səriştəsizlik idisə,digəri Azərbaycanda ordu quruculuğunun formal xarakter daşıması idi.

Azərbaycan iqtidarı hərbi hissələrin müəyyən qüvvələrinin təsirinə düşüb ona qarşı çıxacağından qorxaraq, ilk vaxtlar sovet qoşununa, sonra isə Rusiya silahlı qüvvələrinə meyil göstərməyi nəzərdə tuturdu.

1991-ci il sentyabrın 5-də Müdafiə Nazirliyi yaradıldı.General Valeh Bərşadlı müdafiə naziri təyin edildi.Erməni hərbi hissələri rus ordusunun köməyi ilə Dağlıq Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan kəndlərinin ərazilərinə hücumlarını artırdılar.

1991-ci il dekabrın sonlarında Kərgicahan qəsəbəsinə erməni quldur dəstələrinin hücumu başlandı. Ermənilər ilk dəfə odlu silahlarını işə saldılar. Çətin döyüşlərdə 30 azərbaycanlı əsgər igidlik göstərərək, həlak oldu. 1992-ci il yanvarın 19-da Kərgicahan düşmən əlinə keçdi və yandırıldı. Yanvarın 21-də Qeybalı, fevralın 12-də Malıbəyli, Aşağı Quşçular və Yuxarı Quşçular kəndləri işğal olundu. Xocalı və Şuşanın mühasirəsi yaxınlaşırdı. Azərbaycan ordu hissələri, xüsusi təyinatlı milis dəstələri və yerli özünümüdafiə batolyonlarının müqaviməti nizamsızlıq, əlaqəsizlik, satqınlıq üzündən baş tutmurdu.

Alınmaz Şuşanın mühasirəsini yarmaq üçün Daşaltı tərəfdən Azərbaycan ordu hissələrinin 1992-ci il yanvarın 25-dən 26-na keçən gecə keçirdiyi döyüşlər də bu səbəbdən məğlubiyyətə düçar oldu. Satqın bələdçilər bir tağım əsgəri və zirehli texnikanı minalanmış sahəyə saldılar. Ordu hissələrindən 33 nəfər həlak oldu, 34 nəfər itkin düşdü, 36 nəfər yaralandı. Döyüşlərdə erməni tərəfi 150 nəfərədək itki verdi.

Bir neçə gün sonra Şuşanın mühasirəsini Ağdam istiqamətində yarmaq məqsədilə aparılan "Xromot"-Xanabat əməliyyatı da uğursuzluqla başa çatdı.

Azərbaycanın döyüş cəbhələrində vəziyyətə təsir etmək imkanına malik silahlı dəstələrə arxalanan qüvvələr didişmələrin ,satqınlığın növbəti qurbanları Şuşa və Laçın oldu.Şuşa şəhəri uzun vaxt idi ki,mühasirədə qalmışdı. Şəhərə erməni daşnak ordularının güclü hücumları gözlənilirdi. Rusiyanın 366-cı motoatıcı alayının 180 nəfərlik hərbi başçılarının 90 ağır hərbi texnika ilə erməni tərəfə keçmələri bilinirdi. Alay bu ərazidən Gürcüstana köçürülərkən, çoxlu sayda hərbi texnika erməni hərbi hissələrinə verilmişdi.

Şuşa şəhərinin müdafiəsində cəmi 24 ağır hərbi texnika var idi.Hərbi rabitə pis vəziyyətdə idi,şəxsi heyətin hazırlıq səviyyəsi,nizam-intizam pozulmuşdu. Silahlı qüvvələr arasında narazılıq başlanmış, eləcə də, dəstələrdə parçalanma şiddətlənmişdi. Azərbaycan iqtidarı isə iki güc nazirliyi (müdafiə və daxili işlər nazirliklərinin) rəhbərlərinin yaxınlaşmasını özünə qarşı təhlükə hesab edirdi. Azərbaycan rəhbəri məsuliyyətli vaxtda diqqəti yayındırmaq məqsədi ilə diplomatik tələyə düşdü. İran -islam dövlətinin vasitəçiliyi ilə Ermənistan rəhbərliyi ilə danışıqlar aparılırdı. Onlarda arxayınçılıq yaranmışdı. Minalanmış sahələr zərərsizləşdirilmiş, əsgərlərin xeyli hisəsi cəbhə xəttindən qısamüddətli məzuniyyətə göndərilmişdir.

Onlarda arxayınçılıq yaranmışdı.Minalanmış sahələr zərərsizləşdirilmiş,əsgərlərin xeyli hissəsi cəbhə xəttindən qısa müddətli məzuniyyətə göndərilmişdi.

Şuşa taboru ştatında 1500-ə yaxın döyüşçü olduğu halda, hücum vaxtı vur-tut 500 döyüşçü qalmışdı.

200 könüllü döyüşçü silahı ilə şəhəri tərk etmişdi.Şuşadan hərbi texnika, "Qrad"qurğularının çıxarılmasına başlanmışdı.Xüsusi milis taborunun döyüşçüləri 1992-ci ilin mayın 4-də Şuşanı tərk edib Böyük Kirsdə mövqedə dayanmışdılar.1992-ci il mayın 7-dən 8-nə keçən gecə erməni vandalları Şuşa şəhərini güclü artilleriya atəşinə tutdular.Düşmənin hücumunda 80 "T-72"tankı,6000-ə yaxın döyüşçü,eləcə də xarici muzdlular iştirak edirdilər.

Səhərə yaxın şəhərətrafı postlar düşmən tərəfindən ələ keçirilmiş,bəzi sahələrdə milli qüvvələr düşmənə qarşı igidliklə vuruşurdular.Səhərə yaxın düşmənin 3 tankı şəhərə soxula bildi.Azərbaycan Ordusunun 533 saylı tankı düşmən tankının birini vurub sıradam çıxartdı,o biri tanklar geri qayıtdılar. "Qayabaşı"adlı yerdə dayanmış əsgərlər döyüşü axıra qədər davam etdirdilər.

Döyüşdə 40 min nəfər əsgərimiz şəhid oldu.Belə bir zamanda müdafiə dəstələrinə köməyə gələn olmadı.Köməyə gələn vertolyot isə səhvən şəhərin müdafiəçilərinin mövqeyini atəşə tutu,piyadalar üçün döyüş maşınını sıradan çıxartdı.Axşama qədər 30-40 müdafiəci Şuşanı tərk etdi.

Şuşa şəhəri ətrafında gedən döyüşlərdə 155 müdafiəçi şəhid oldu, 167 nəfər yaralandı,20 nəfər itkin düşdü.

Alınmaz Şuşanın süqutu ilə erməni faşistləri tərəfindən Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsinin işğalı başa çatdı.

... Bu gün Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Qarabağ probleminin həll olunması istiqamətində çox böyük işlər görür. Xarici müşahidəçilər danışıqlarda həmişə qeyd ediblər ki, İlham Əliyev danışıqların aparılmasının təmkinli məcraya düşməsində mühüm iş görüb. Qarabağ probleminin dinc yolla həll edilməsinin tərəfdarı olan prezidentimiz, bununla yanaşı, açıq-aşkar bildirir ki, Azərbaycan öz torpaqlarını istənilən anda, o cümlədən, hərbi yolla erməni işğalından azad etmək,ərazi bütövlüyünü bərpa etmək üçün bütün imkanları vardır. Xalqımız torpaqlarımızı düşməndən azad etmək üçün Prezident İlham Əliyevın əmrini gözləyir.

Firudun Cümşüdlü

Səs.- 2010.- 5 may.- S. 11.