Stalin ideologiyası, 30-cu illərdəki təqib və təhqirləri onu formalaşdırdı

İlyas Əfəndiyev yaşadığı ömrü yaratdığı əsərlərində əks etdirdi

Azərbaycan ədəbiyyatında çoxşaxəli yaradıcılıq yolu keçmiş sənətkarlar nəsillərin yaddaşında yaşanacaq bir ömrün yaradıcılarıdır. Onların həyat və yaradıcılıq yolları uğurlu illərlə əhatə olunduğundan, xronoloji səhifələrin yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu tarixi sənədləri vərəqləsək, göz önündə təkrarsız və bənzərsiz bir mənzərə ilə başbaşa qalmış olarıq. Belə ömür yaşamış və yaratmış simalar sırasında İlyas Əfəndiyevin məxsusi yeri vardır. Müxtəlif janrlara müraciət edən və yaradıcılıq yeniliyində özünü tapan İ.Əfəndiyev istedadlı dramaturq kimi fəaliyyət göstərməklə yanaşı, irihəcmli roman və povestlər, publisistik məqalələr qələm alaraq, konfrans və qurultaylarda məruzələrlə çıxış edir. Bir sözlə, İ.Əfəndiyevə hekayədən faciəyə, romandan komediyaya, məqalədən pyesə keçmək heç də çətin olmur. Bu yolun əsasında axtarışlar və yaradıcılıq potensialının təməli dayanırdı. Ədəbiyyatın bütün janrlarında kamil sənət nümunələri yaratmış sənətkarın sənət palitrasının müxtəlif çalarları dünyagörüşünün genişliyi və yaradıcılıq intellektindən xəbər verir. Nasir, dramaturq, yazıçı, publisit kimi şöhrət tapan Əfəndiyev İlyas Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi, Azərbaycan Dövlət Mükafatı laureatı, xalq yazıçısı kimi fəxri adlara və mükafatlara layiq görülür. Onun yaradıcılıq yolu maraqlı və uğurlu olsa da uşaqlıq dövrünün əsas xətti acınacaqlı şəraitdə keçmişdir. Belə ki, sovet dövrünün sərt qanunları, amansız buxovları Əfəndiyevlər ailəsindən yan ötməmişdi. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində bir sıra ziyalılır kimi bu ailənin də başı üsündən qara buludlar ötmüş, tarixi reallıqlar içərisində rahat, hamar bir ömrü yaşamaq ona nəsib olmamışdır. Ötən əsrin 30-cu illərdə ciddi təqiblərə məruz qalmış, onların ata-baba mülkü əllərindən alınmış, ailənin bəzi üzvləri "xalq düşməni" kimi güllələnmiş, bəziləri həbs edilərək vətəndən uzaqlara sürgün olunmuşdur. Yazıçının atasına "kulak" damğası vurularaq evi, böyük mülkü, bağı zəbt edilmiş, "səs hüququndan" məhrum olunmuşdur. Onunla bağlı yazılmış mənbədə göstərilir ki, bu ailənin xoş günləri, İlyasın uşaqlıq illərinin sevincli anları 1920-ci ilin aprel-may aylarında sona yetmişdir. "Kulak" damğası vurulmuş bu ailənin üzvləri hərə bir tərəfə dağılmış, təhlükəsizlik orqanlarının qorxusu, həbs olunmaq təhlükəsi qohumları bir-birindən aralı salmışdı. İ.Əfəndiyevin uşaqlıq və gənclik illəri bolşevik qaragüruhunun və kommunist ideologiyasının ən qatı dövrünə təsadüf etmişdir. Bunlar isə İlyasın qəlbində dərin iz salmışdır. Yəqin ki, onun ədəbi qəhrəmanlarındakı, elə yazıçının öz xarakterindəki kommunist və sovet rejiminə qarşı narazılıq, zamanın tələbləri ilə barışmamaq meyili elə buradan əmələ gəlmişdir. Dünya ədəbiyyatı və mədəniyyət sahəsində yüksək zirvəyə qalxmış onlarla sənətkarların həyatı və yaradıcılıq təcrübəsi bir daha sübut edir ki, böyük ədiblərin, rəssam və bəstəkarların formalaşıb yetişməsində, öz xalqının qabaqcıl elm və mədəniyyət xadimi səviyyəsinə yüksəlməsində bir sıra mühüm həyati amillər həlledici rol oynamışdır. 30-cu illərdəki təqib və təhqirləri yaddan çıxarmamış, şəxsiyyətə pərəstişin qızğın bir döründə Stalin ideologiyasının oğlan çağında əsil həqiqəti ictimaiyyətdən gizlətməyə məcbur olmuşdur. Məhz 30-cu illərin sonlarında İ.Əfəndiyev ədəbiyyata gəlmiş və bir-birinin ardınca hekayələr yazmağa başlamışdır. Əfəndiyev 1938-ci ilin axırlarında Bakıya gəlir və onun yaradıcılığında mühüm rol oynamış Bakı ədəbi mühitinə qovuşur. Böyük Vətən müharibəsinin başlanması, bütün başqa sənətkarlar kimi, İ.Əfəndiyevi də səfərbər etdi, o, da "müsəlləh əsgərə" çevrilib, qələmini silahla əvəz etdi. Yazıçı oxucularda düşmənə qarşı dərin nifrət, vətənə məhəbbət hissləri aşılamaq vəzifəsini öhdəsinə götürdü. Tarixi keçmişimizə, el qəhrəmanlarına, folklor nümunələrinə müraciət edərək, bir sıra hekayələr yazdı, əsgərlərlə görüşlər, söhbətlər keçirmək üçün yazıçı briqadaları ilə bərabər Azərbaycan diviziyalarında oldu, digər tərəfdən, əsasən, bir nasir kimi tanınmış ədib, ədəbiyyatın başqa bir sahəsində - dramaturgiyada qələmini sınadı. 1943-cü ildə o, yazıçı M.Hüseynlə birlikdə, mövzusu müharibədən götürülmüş "İntizar" pyesini qələmə aldı. Əsər Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının səhnəsində göstərilmiş və onun teatrı ilə 50 ildən çox bir müddətdə davam etmiş sıx yaradıcılıq əməkdaşlığının əsası belə qoyulmuşdu. Bundan sonra yazıçı "İşıqlı yollar" və "Bahar suları" pyeslərini qələmə aldı. 40-cı illərin axırlarında İ.Əfəndiyev artıq özünü bir nasir və dramaturq kimi təsdiq etmişdir. Onun yaradıcılıq uğurları təkcə oxucuları deyil, eyni zamanda, ədəbiyyatşünas alimləri də sevindirirdi. Gənc dramaturq görkəmli rejissor Adil İsgəndərovun təklif və təkidilə "Bahar suları" pyesini yazır. 1954-cü ildə tamaşaya qoyulmuş "Atayevlər ailəsi" dramaturq İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında irəli atılmış daha uğurlu bir addım idi. Müəllif ictimai həyatda rastlaşdığı qüsurları realist mövqedən, yüksək sənətkarlıqla qələmə aldığından, əsər tamaşaçı və oxucular tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanmışdır. Pyesi tamaşaya Tofiq Kazımov hazırlamışdı. Müasirlik duyğusu çox güclü olan bu iki sənətkarda oxşar cəhətlər, intellektual səviyyə, birgə yaradıcılıq axtarışları Azərbaycan teatrı tarixinə parlaq səhifələr yazmışdır. İ.Əfəndiyev 1958-ci ildə ilk dəfə iri həcmli "Söyüdlü arx" romanını oxuculara təqdim edir. Əsər yazıçıya böyük uğur qazandırdı. İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında 60-80-cı illər ən məhsuldar dövr hesab olunur. Bu illərdə onun yaradıcılığında janr rəngarəngliyi özünü göstərir, bir-birinin ardınca iri nəsr əsərləri, ciddi ictimai-siyasi problemlər qaldıran, gözəl mənəvi keyfiyyətlər aşılayan, eyni zamanda, müasir Azərbaycan nəsrinin yüksək bədii-estetik səviyyəli nümunələri kimi şöhrət qazanmış "Körpüsalanlar", "Dağlar arxasında üç dost", "Sarıköynəklə Valehin nağılı", "Geriyə baxma, qoca", "Üçatılan" kimi povest və romanlarını dərc etdirir, maraqlı dram əsərlərini qələmə alır, publisist və ədəbiyyatşünas kimi məhsuldar yaradıcılıq yolu keçir. Bu illərin məhsulu olan "Sən həmişə mənimləsən" pyesi ilə Azərbaycan səhnəsində lirik-psixoloji dramanın əsasını qoyur. Bu yolu uğurla davam etdirən dramaturq "Mənim günahım", "Unuda bilmirəm", "Məhv olmuş gündəliklər", "Qəribə oğlan", "Bağlardan gələn səs" və s. pyeslərini yazır. Ölməz sənət nümunələri kimi Azərbaycan dramaturgiyası xəzinəsini zənginləşdirən, yüksək vətəndaşlıq pafosu, incə lirizm və dərin psixoloji tapıntılarla aşılanan bu pyeslər teatr sənətimizdə yeni bir mərhələ açdı, "İlyas Əfəndiyev teatrı" yaratdı. "İlyas Əfəndiyev teatrı"nın uğurlarından söhbət açarkən, təkcə onu göstərmək kifayətdir ki, ilk tamaşası 1968-ci ildə olmuş "Unuda bilmirəm" pyesi 1981-ci ilə qədər, yalnız 350 dəfə oynanılmışdır. Əlinə qələm aldığı ilk gündən müasir mövzulara müraciət edən dramaturq, 1971-ci ildə mövzusu tarixi keçmişimizdən götürülmüş "Mahnı dağlarda qaldı" pyesini yazır. Yeni yaradıcılıq uğuru kimi qarşılanmış bu pyesə görə İ.Əfəndiyev 1972-ci ildə Respublika Dövlət mükafatına layiq görülür. 60 ildən çox yaradıcılıq yolu keçmiş İ.Əfəndiyev, 90-cı illərdə də məhsuldar bir yazıçı kimi yazıb yaradır, hər il yeni-yeni əsərlər nəşr etdirir, təzə pyeslərini tamaşaya qoyurdu. Sovet rejimi illərində, partiya qadağaları dövründə deyə və yaza bilmədiyi bir sıra mövzuları cəsarətlə ədəbiyyata gətirir, onları yeni zamanın kontekstində oxuculara təqdim edirdi. Oxucuların sevə-sevə mütaliə etdiyi nəsr əsərləri milli teatrımızın səhnəsində tamaşaya qoyulan pyesləri bunu parlaq şəkildə sübut edir. Onun yaratdığı obrazlar xalqımızın övladlarına mənəvi saflıq və vətənpərvərlik aşılamışdır. Zəngin yaradıcılıq yolu keçmiş, həyatın acılı-şirinli günlərini yaşamış sənətkarımız İlyas Əfəndiyev 1996-cı il oktyabr ayının 3-də Bakı şəhərində dünyasını dəyişmiş və Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur. İlyas Əfəndiyev şərəfli yazıçı ömrü sürdü. Həm də bu şərəfi yaratdığı əsərlərində əks etdirdi.

Nəzakət ƏLƏDDİNQIZI

Səs.- 2010.- 26 may.- S. 10.