Xəzəryanı ölkələrin
Bakı sammiti çox
səmərəli oldu
Ekspertlər: "Xəzəryanı
dövlət başçılarının zirvə
toplantısında 2 çox önəmli
addım atıldı- Təhlükəsizlik haqqında əməkdaşlıq
müqaviləsi və Bakı Bəyannaməsi"
Bakıda keçirilən Xəzəryanı dövlətlərin zirvə görüşü Xəzər dənizində təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq sazişinin imzalanması ilə başa çatıb. Bu sənədə Azərbaycan, İran, Türkmənistan, Qazaxıstan və Rusiya prezidentləri imza atıblar. Təhlükəsizlik əməkdaşlığı sazişi terrorçuluq və mütəşəkkil cinayətkarlıq, silah və narkotik qaçaqmalçılığı, icazəsiz balıq ovuna qarşı, habelə, xilasetmə əməliyyatlarında qarşılıqlı əməkdaşlığı nəzərdə tutur. Bundan başqa, prezidentlər birgə Bəyannamə qəbul ediblər.
Zirvə görüşünün açılış mərasimində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev çıxış edərək bəyan edib ki, Xəzər dənizinin dibinin bölünməsinə dair Azərbaycan, Rusiya və Qazaxıstan arasında imzalanmış ikitərəfli müqavilələr Xəzərin hüquqi statusunun müəyyən edilməsində əsas kimi götürülə bilər. İran istisna olmaqla, digər ölkələrin prezidentləri bu məsələdə eyni fikirdədirlər. Ümumiyyətlə, məcazi olaraq "dəniz" adlandırılan Xəzər gölünün statusu ilə bağlı problem necə həll edilməlidir? Buna aydınlıq gətirmək üçün, ilk növbədə bu suala cavab vermək lazımdır.
Xəzərin status problemi necə yarandı?
Xəzərin hüquqi statusunun ilkin müddəaları
SSRİ və İran
arasında bağlanmış
Peterburq (1723), Rəşt
(1731), Gülüstan (1813), Türkmənçay (1828) müqavilələrində
öz əksini tapmışdı. Lakin həmin sənədlərdə
də hüquqi baxımdan "status" anlayışı
yoxdur. Bu müqavilələrlə Rusiyaya
Xəzərdə böyük
imtiyazlar verilirdi.
SSRİ-nin süqutundan sonra Xəzərsahili dövlətlərin sayının
2-dən 5-ə yüksəlməsi Xəzər dənizinin hüquqi statusuna yenidən baxılmasını
zəruri etdi. Hazırda dənizin
hüquqi statusunda yaranan anlaşılmazlığın
səbəbi Türkmənistan
və İranın mövqeyidir. Buna baxmayaraq, digər 3 Xəzəryanı ölkə
- Azərbaycan, Rusiya və Qazaxıstan dənizin dibinin bölünməsi barədə
iki və üçtərəfli razılığa
gəliblər.
Hazırda Rusiya Federasiyası, Azərbaycan
və Qazaxıstan arasında imzalanan sənədlərə əsasən,
Xəzər dənizinin
dibinin orta xətt prinsipi ilə bölünməsində
sahilyanı dövlətlər
onlara mənsub olan dəniz dibinin müvafiq sektorlarında mineral ehtiyatların
işlənməsi və
istifadəsinə, habelə,
hüquqa uyğun istənilən təsərrüfat-iqtisadi
fəaliyyətə münasibətdə
müstəsna hüquqlara
malikdirlər.
Azərbaycanın mövqeyi haqlı
və hüquqidir
1970-ci ildə isə SSRİ Neft Nazirliyinin qərarı ilə Xəzərin milli sektorlara bölünmə
praktikası həyata
keçirilib. Bölgüyə
əsasən, Xəzərin
təqribən 70 min kv. km-i
Azərbaycanın, 80-min kv.
km-i Türkmənistanın,
60 min kv. km-i
Rusiyanın, 105 min kv.
km-i Qazaxıstanın
payına düşürdü
və 55 min kv. km-i İrana
qalırdı.
Həyata keçirilən
bu bölgü ilə İran da
Xəzərin sərhəd gölü olduğunu və onun haqlı olaraq Azərbaycan dövlətinin təklif etdiyi kimi milli
sektorlara bölünməsinin
obyektivliyini belə əsaslandıra bilərik.
- Xəzər
beynəlxalq sərhəd
gölüdür
- Xəzər
orta xətt prinsipi ilə milli sektorlara bölünməlidir
- Xəzərin
milli sektorlara bölünməsi keçmiş
SSRİ-nin iş praktikasına və o zamankı (1970-ci ildə qəbul olunmuş bölgüyə əsasən)
bölgüyə əsaslanıb
- Belə
bölgü artıq mövcud olduğundan Xəzəryanı dövlətlər
statusu müəyyənləşdirməzdən
öncə öz milli sektorunda işə başlaya bilərlər.
Bakı sammitində
Türkmənistanın mövqeyində
müəyyən dəyişikliklər
hiss olundu. Türkmənistan prezidenti Qurbanqulu
Berdiməhəmmədov prinsip
etibarilə orta xətt prinsipini qəbul edir. Amma hesab edir ki,
yeni metodologiyalarla sərhədlər müəyyənləşdirilməlidir.
İranın mövqeyində isə,
hələ ki, dəyişiklik hiss olunmur.
Tehranın mövqeyi isə
ondan ibarətdir ki, Xəzər dənizi 5 Xəzəryanı
ölkə arasında
bərabər bölünməlidir.
Əgər 4 ölkənin mövqeləri
üst-üstə düşərsə,
tək qalan İran da mövqeyini
dəyişməyə məcbur
olar və yekun konvensiyanın imzalanmasına imkan verən dəyişikliklərin
ortaya çıxması
istisna deyil. Bu baxımdan, bu sammitdə imzalanan sənədlər çox
vacibdir.
Ekspertlər Bakı sammitində
çox ciddi addımlar atıldığını
deyir
Politoloq Rasim Musabəyov keçirilən danışıqlara
yüksək qiymət
verir. "Dövlət
başçıları bəyan
etdilər ki, Xəzərin statusunun müəyyən edilməsi
ilə bağlı məhsuldar söhbət aparıldı. Belə
ki, əgər öncə məsələnin
həlli ilə bağlı konkret müddət göstərilmirdisə,
indi dövlət başçıları bildirirlər
ki, bu problemi
Xəzəryanı dövlət
başçılarının il ərzində
Həştərxanda keçiriləcək
sammitinə qədər
həll etmək olar. Bu, məhsuldar
dialoqdan xəbər verir".
Siyasi ekspert Elman Nəsirli deyir ki, Bakı
sammitindən sonra ümidlər var ki, Türkmənistanın
mövqeyi də dəniz sərhədləri
ilə bağlı digər 3 postsovet ölkənin mövqelərinə
yaxınlaşsın. Xəzəryanı
dövlət başçılarının
zirvə toplantısında
iki mühüm addımın atıldığını
və bunların təhlükəsizlik haqqında
əməkdaşlıq müqaviləsi
ilə birgə Bakı Bəyannaməsinin
olduğunu söyləyən
ekspertin sözlərinə
görə, təhlükəsizlik
haqqında əməkdaşlıq
müqaviləsi ilə
Xəzərdə mütəşəkkil
cinayətkarlıq, qeyri-qanuni
miqrasiya, silahlanma kimi təhlükələrə
qarşı razılıq
əldə edildiyi üçün bundan sonra 5 Xəzəryanı ölkə əlaqələndirilmiş
şəkildə fəaliyyət
göstərəcək.
Millət vəkili Aydın Mirzəzadə Bakıda keçirilən Xəzəryanı
ölkələrin başçılarının
III Zirvə toplantısını
Xəzərin statusu ilə bağlı problemin həlli istiqamətində çox
ciddi bir addım olduğunu düşünür. Tərəflər arasında fikir
mübadilələrinin aparıldığını
və dövlət nümayəndələrinin danışıqlar
nəticəsində ortaya
gətirdikləri məsələlərlə
bağlı öz mövqelərini bildirdiklərini
xatırladan millət
vəkili deyib ki, bu danışıqlar
ölkələr arasındakı
mövqeləri müəyyən
qədər yaxınlaşdıra
bilib.
A.Mirzəzadə söyləyib ki, yekun bəyanata əsasən, tərəflər
qısa bir zamanda hüquqi statusun müəyyənləşdirilməsi
ilə bağlı təkliflərini qətiləşdirəcəyini
bildirəcəklər. O, hesab edir ki, sammit
Xəzərlə bağlı
olan problemlərin həlli üçün geniş imkanlar açıb. Belə bir sammitin Azərbaycanda keçirilməsinin
ölkəmiz üçün
böyük önəmi
var. Millət vəkilinin
sözlərinə görə,
bu cür toplantıların Bakıda
reallaşması Azərbaycanın
bir ölkə kimi yüksək siyasi nüfuzunun artmasını və beynəlxalq tədbirlər
keçirilməsində müəyyən
təcrübəsi olduğunu
ortaya qoyur.
Elçin Bayramlı
Səs.- 2010.- 25 noyabr.- S. 8.