Neft-qaz sənayesi tarixinin ən parlaq ulduzu

Neftçi Süleyman Azad oğlu Vəzirovun 100 illik yubileyi tamam olur

18 noyabr 2010-cu ildə dünya şöhrətli, görkəmli neftçi, neft işinin təşkilatçısı, dövlət xadimi, Lenin ordenli, SSRİ Dövlət mükafatı laureatı, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Azərbaycan SSR Əməkdar elm və texnika xadimi, Azərbaycan neft-qaz sənayesi tarixinin ən parlaq simalarından biri olan Süleyman Azad oğlu Vəzirovun anadan olmasının 100 illiyi tamam olur. Onun Azərbaycanda, Türkmənistanda və bütün keçmiş Sovet İttifaqı neft-qaz sənayesinin inkişafında, yüzlərlə yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin yetişməsində, keçən əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycan ziyalılarının böyük bir nəslinin formalaşmasında rolu əvəzedilməzdir.

Süleyman Azad oğlu Vəzirovun adı onun müasirlərinin xatirəsində yüksək erudisiyaya malik görkəmli neftçi, xeyirxah və nəcib bir insan kimi əbədiləşmişdir. Süleyman Azad oğlu Vəzirovun həyatını izləməklə, keçən əsrin 25-70-ci illərində Azərbaycanda neft-qaz sənayesinin inkişafını, bu dövrdə siyasi-ictimai həyatın xüsusiyyətlərini izləmiş olarıq. Süleyman Vəzirov 1910-cu ildə Şuşada ziyalı ailəsində dünyaya gəlmişdir. Onun atası Azadbəy Vəzirov Peterburqda hərbi təhsil almış və xüsusi tapşırıqlar üzrə polkovnik, anası Zəhra xanım isə dövrünün məşhur həkimi Kərimbəy Mehmandarovun qızı idi. Süleyman Vəzirov 1918-ci ildən Şuşa real məktəbində oxuyub, sonra Bakı Sənaye-İqtisad Texnikumuna daxil olub. Texnikumda oxumaqla bərəbər, o, həm də kinomexanik köməkçisi işləyib. Texnikumu bitirdikdən sonra İliç buxtasında - mədəndə "zamerşik" vəzifəsində çalışmağa başlayıb.

Neft mədənində çalışmaq və "Azneft" Birliyinin baş mühəndisi olan qohumu Fətulla Rüstəmbəyovla olan söhbətlər onun sonrakı sənət seçimini təyin edib. 1928-ci ildə Süleyman Vəzirov Azərbaycan Politexnik İnstitutunun dağ-mədən fakültəsinə daxil olur və oranı 1932-ci ildə müvəffəqiyyətlə başa vurur. Süleyman Vəzirov yüksək ixtisaslı bir mühəndis kimi Pirallahı, Lökbatan, Qaraçuxur kimi neft-qaz yataqlarının işlənilməsində çalışmaqla yetişibdir. Bir neçə il ərzində, o, ixtisasının bütün pillələrini keçərək mühəndis, böyük mühəndis, trestin baş mühəndisi vəzifələrində çalışıb, kamil mütəxəssisə çevrilibdir.

Süleyman Vəzirov 1935-1937-ci illərdə "Molotovneft" trestində indiki Əmirov adına Neftqazçıxarma idarəsi mədən müdirinin müavini, 1937-1940-cı illərdə "Kaqanoviçneft" trestinin - indiki Suraxanı Neftqazçıxarma idarəsi baş mühəndisi vəzifələrində çalışmışdır. Özünə və tabeliyində olanlara qarşı tələbkarlıq, əməksevərlik, insanlarla iş görmək qabiliyyəti onun 1940-cı ildə o vaxt bütün geoloji kəşfiyyat işlərini, qazma, neftçıxarma və emal, habelə, iri tikinti təşkilatlarını özündə birləşdirən ''Azneftkombinat''a baş mühəndis vəzifəsinə irəli çəkilməsinə səbəb olmuşdur. Süleyman Vəzirovun tutduğu vəzifənin məsuliyyətini və o zamankı siyasi-ictimai vəziyyəti nəzərə alsaq, onun hansı şəraitdə işlədiyini və ondan tələb olunan fədakarlığı başa düşərik.

Otuz yaşlı Süleyman Vəzirovun tutduğu vəzifənin məsuliyyətini başa düşmək üçün, "Azneftkombinatın" yerinə yetirdiyi işləri bilmək lazımdır: Burada geologiya, quyuların qazılması, neft hasilatı, emal, neft maşınqayırması, neft iqtisadiyyatı, yəni indi bir neçə nazirliyin həyata keçirdiyi işlər həyata keçirilirdi. "Azneftkombinat", nəinki Azərbaycanın neft-qaz sənayesin- də aparıcı rolunu oynayırdı, eləcə də Sovet İttifaqında neft sənayesində həyata keçirilən işlərin 75% bu struktur ilə əlaqədar idi. O illərdə neftçilər çox çətin bir şəraitdə işləyirdilər. İstehsalatdakı istənilən səhv, mütəxəssisin həyatı bahasına başa gələ bilərdi. Amma S.A.Vəzirov özünü layiqincə göstərə bildi: 1941-ci ildə Azərbaycan maksimum, yəni 23,5 mln.t neft hasil etdi və kombinatın baş mühəndisi kimi S.A.Vəzirov Lenin ordeni ilə təltif olundu.

Çətin 1942-ci ildə S.A.Vəzirov "Azneftkombinat"a rəhbər təyin edildi. Süleyman Vəzirov "Azneftkombinat"ın ilk azərbaycanlı rəhbəri idi. Bu isə çox şey demək idi. Müharibənin ağır illərində dahi neftçi və təşkilatçı olmaq lazım idi ki, qarşıya çıxan və eləcə də, çıxa biləcək çətinliklərin öhdəsindən gələ biləsən. Bu çətin dövrdə cəbhənin və arxanın yanacağa və sürtgü yağlarına olan ehtiyacının ödənilməsi, arxa cəbhədə zavod və fabriklərin istehsal profilinin dəyişdirildiyi səbəbindən vəziyyətdən çıxmaq üçün yeni sahələrin yaradılması, lazım gəldikdə isə kadrların qorunması kimi müxtəlif məsələlərin həll edilməsi lazım gəlirdi.

Müharibənin alovları içində yanan ölkədə Bakı neftinin cəbhəyə çatdırılması lazım idi. Yanacaq və neft məhsullarının daşındığı yollar düşmənin əlində idi. Neft və neft məhsullarının daşınması üçün yalnız bir yol qalırdı, o da Bakıdan Xəzər dənizi ilə Krasnovodska - indiki Türkmənbaşıya. Lakin Krasnovodskda neftin saxlanılması üçün çənlər yox idi. Süleyman Vəzirov Bakıda mövcud neft çənlərini, dənizlə tankerlərin yedəklərində Krasnovodska aparılması təklifi ilə bu məsələni çox sadə bir yolla həll etdi.

"Azneftkombinat"ın rəisi gecə və gündüz səfərlərdə idi: onu gah neft mədənlərində, gah maşınqayırma zavodlarında, gah da Türkmənistanın Krasnovodsk limanı ilə əsas nəqliyyat dəhlizi olan limanda tapmaq olardı. Amma bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycan neftçiləri 1941-1945-ci illərdə 75 mln. t neft, 22 mln. t benzin və digər neft məhsulları istehsal edərək, plan tapşırığını xeyli üstələmişdilər.

Bu rəqəmlər indi sadə deyilir. Lakin bu göstəricilərin mütəxəssislərin çatışmadığı, lazımi avadanlığın olmadığı, üstəlik də, Stalin - Bağırov rejiminin hökm sürdüyü bir vaxtda əldə edildiyini bildikdə, onların mənası dəyişir. Bunun öhdəsində yalnız böyük bilik və təşkilatçılıq bacarığı olan, lazım gəldikdə sərt, lazım gəldikdə isə, mülayim olaraq insanların rəğbətini qazanan, mürəkkəb və ekstremal şəraitdə düzgün qərar vermək qabiliyyəti olan şəxs gələ bilərdi ki, bu keyfiyyətlərin hamısı Süleyman Vəzirovda toplanmışdır. Bütün bu keyfiyyətlərin olması onun dəfələrlə Bağırovdan "Vəzirov, sən ömrünü qazamatda başa vuracaqsan" ifadəsini eşitməsinə mane olmurdu.

Çətin müharibə şəraitində neft sənayesinin inkişafı sahəsində göstərdiyi xüsusi xidmətlərinə görə, SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 24 yanvar 1944 tarixli Sərəncamı ilə S.A.Vəzirov Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Lenin ordeni və Qızıl "Oraq-Çəkic" medalı ilə təltif olunmuşdu.

S.A.Vəzirov 1945-ci ildə "Azneft" Birliyinin rəisi vəzifəsində çalışmışdı. Sülh dövrünün başlanması bir sıra yeni zəngin neft yataqlarının işlənilməsinə imkan yaratdı ki, bunlardan biri də Vəzirovun aktiv əməyi ilə işlənilməyə daxil edilən Buzovna-Maştağa yatağı idi. Lakin Bağırov - Vəzirov münasibətləri mürəkkəbləşməyə başlamışdır. Bağırov heç bir səbəb göstərmədən onu vəzifədən azad edir və sonda "mən öz düşmənlərimə Bakını tərk etməyə 48 saat verirəm, kimə ki, sənin kimi simpatiyam var, ona 24 saat verirəm" məcazi ifadəsini işlətmişdi. Onu Bakıdan Moskvaya yola salmağa, demək olar ki, bütün neftçilər gəlmişdi.

1946-cı ildə Süleyman Vəzirov SSRİ Nazirlər Sovetinin təsdiqi ilə "Ölkənin cənub və qərb rayonlarında neft hasilatı üzrə baş idarənin" rəisi vəzifəsinə təyin edilir. Bu təyinatdan sonra SSRİ-nin neft yataqlarının yarısı - Qroznı, Kuban, Ukrayna - onun fəaliyyət sferasına daxil oldu. SSRİ-nin neft sənayesinin, məhz bu hissəsi müharibə zamanı tam dağıdılmışdı. S.A.Vəzirovun başçılığı və bilavasitə iştirakı ilə çox qısa müddətdə mədənlər bir-birinin ardınca bərpa edilərək, yataqların işlənilməsi davam etdirilməyə başladı.

Keçən əsrin 40-cı illərində geoloqlar Türkmənistanda Qumdağ yatağını kəşf etmişdilər. Neft sahəsinə nəzarət edən Beriya Nikolay Konstantinoviç Baybakova yeni yatağın işlənilməyə daxil edilməsini tapşırmışdı və çox ciddi nəzarətdə saxlayırdı.

Nikolay Konstantinoviç Baybakov təşkilatçılıq bacarığına və neft sənayesindəki təcrübəsinə bələd olduğu Süleyman Vəzirova Qumdağ yatağının mənimsənilməsini tapşırır. 1949-cu ilin mart ayında şəxsən Stalinin imzaladığı əmrə əsasən Süleyman Vəzirov "Türkmənneft" Birliyinin müdiri təyin edilir.

Qumdağ sahəsi qum barxanları arasında yerləşmişdir və yatağın işlənilməsi üçün burada nə infrastruktur, nə də yol var idi. Vəzirov birinci növbədə Qumdağa Nebitdağdan yolun çəkilməsindən başlayaraq, su və elektrik təchizatını təmin etməklə işçilər üçün yaşayış məntəqəsinin tikintisini həyata keçirdi. İnanmaq çətindir, lakin 1949-cu ilin sonuna Qumdağ sahəsində qazma işlərinə başlandı. Onu da qeyd edim ki, burada qazma işləri müharibə vaxtı köçürülmüş "Əzizbəyovneft" qazma kontorunun işçiləri tərəfindən aparılırdı.

Onun insani keyfiyyətləri işin ağırlığından, yaşayış şəraitindən və eləcə də, idarəetmə sistemindən asılı olmayaraq, həmişə özünü ən yüksək şəkildə göstərirdi. Vəzirov Türkmənistana təyin olduğu ilk günlərdə eşidir ki, Nebitdağ dairələrində azərbaycanlı keçmiş neftçi-siyasi dustaqlar saxlanılır. O, ixtisaslı kadrların çatışmazlığını səbəb gətirərək, onların azad olunmasına başlayır. Nəhayət, onların ailələri ilə birlikdə Nebitdağda yaşamasına icazə alır. O vaxtlar "xalq düşməni" damğası vurulan adamların müdafiəsinə qalxmağın nə qədər təhlükəli olmasını bilən adamlar Vəzirovun bu hərəkətinə qiymət verə bilərlər.

Söz yox ki, qazılan birinci quyunu hamı intizarla gözləyirdi, xüsusilə də, Nikolay Konstatinoviç Baybakov. Növbəti zənglərdən birində Türkmənistanda quyunun böyük hasilatla fontan vurduğu xəbəri gəldi.

Nebitdağ şəhəri uzun müddət "Türkmənneft" birliyinin balansında olduğundan Süleyman Vəzirov bu şəhərin meri sayılırdı və onun yaradıcısı hesab edilməyə tam haqqı var.

Qumdağ yatağının kəşf edilməsinə və mənimsənilməsinə görə Süleyman Vəzirov SSRİ Dövlət mükafatına layiq görüldü. Bu dövr ərzində - onun işlədiyi dörd il yarımda "Türkmənneft" Birliyinin neft hasilatı iki dəfə artdı.

1953-cü ilin yayında Beriya-Bağırov epoxası sona yetdi. Artıq bu zaman Türkmənistandan geri qayıtmış S.Vəzirova baş idarədə iş təklif edilsə də, o, Neft Akademiyasında oxumağa üstünlük verir. Həmin illərdə neft sənayesi Mərkəzi-Şərqi Sibirə yönəlmişdi və S.Vəzirov da ora işləməyə getməyi planlaşdırırdı. Lakin tale ona yenidən doğma vətəninə qayıtmaq kimi gözəl bir imkan hazırlamışdı.

Respublika hökumətinin zəmanəti ilə SSRİ Nazirlər Soveti 1954-cü ildə Azərbaycan SSR Neft Sənayesi Nazirliyini yaratdı. Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi İmam Daşdəmir oğlu Mustafayev onu yenidən respublikaya dəvət etdi və 1954-cü ildə Azərbaycanın birinci neft sənayesi naziri Süleyman Vəzirov oldu.

Vətənə geri qayıdan S.Vəzirov işinə Azərbaycanda kəşfiyyat işlərinin genişləndirilməsindən başladı. O, həm quruda, həm də dənizdə kəşfiyyat işlərinin həcmini artırdı. Çox qısa bir zamanda quruda Qaradağ, Kürovdağ, Mişovdağ, Zirə, Qalmaz və dənizdə Qum adası və Palçıq pilpiləsi yataqları kəşf edildi. İş yalnız yeni yataqların açılmasında və onların abadlaşdırılmasında deyildi. Süleyman Vəzirov neft sənayesinin inkişafı üçün prinsip etibarı ilə yeni proqram təklif etdi. O, gələcək inkişaf strategiyasını işlədi və onun istiqamətlərini təyin etdi. Bu isə yataqların bərpası, qazma işlərində, kompressorların və dərinlik nasoslarının istifadəsində yeni texnika və texnologiyanın tətbiqi, eləcə də, iki horizontun birgə işlənilməsi və s. demək idi. Onun bilavasitə iştirakı ilə Azərbaycanda dərin qazma texnologiyası, laylara konturarxası su vurulması, dənizdə neft hasilatı yeni texnologiyasının tətbiqi, layların neftvermə əmsalının artması və s. sahəsində böyük işlər görmüşdü. Bir sözlə desək, o, Azərbaycan elmini neft işinə xidmət etməyə yönəltdi.

Birinci dəfə Azərbaycanda dərinliyi 4000 m. olan quyu layihə edildi. Bu, o zaman üçün fantastik bir dərinlik idi. 1 yanvar 1955-ci ildə 78 nömrəli quyu 350 atm təzyiqlə, 1 milyon kubmetr qaz hasilatı ilə fontan vurdu və Qaradağ qaz yatağı mənimsəməyə daxil edildi. Süleyman Vəzirov prinsip etibarı ilə yeni olan qapalı neft-qaz yığım sistemini işləyib hazırlamışdı ki, bu sistem demək olar ki , sovetlər ölkəsinin bütün mədənlərində tətbiq edilir.

O, ilk dəfə quyu və yatağa birlikdə, kompleks sistem şəkildə yanaşmanı sənayedə tətbiq etmişdir. Bu quyunun indi və gələcəkdə özünü neçə göstərəcəyini, onun digər quyularla və eləcə də, bütövlükdə, neft-qazlı laylarla əlaqəsini, yəni ümumi mənzərəni görməyə imkan verirdi.

Süleyman Vəzirov 1958-ci ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin sədr müavini vəzifəsinə irəli çəkilir, 1959-cu ildə isə Azərbaycan SSR Xalq Təsərrüfatı Şurasının sədri təyin edilir. Bu vəzifədə o, bir çox problemlərlə, ən əsası isə kimya sənayesinin yaradılması problemi ilə qarşılaşır.

Sumqayıt şəhərinin salınması, burada zavod və fabriklərin tikintisi, orada çalışan əhalinin yaşayış və məişət tələblərinin təmin edilməsi və bu kimi müxtəlif məsələlərin vaxtında və keyfiyyətlə yerinə yetirilməsi lazım gəlirdi.

Kimya məhsullarının istehsalına plan və müddət qoyulmuşdur, Moskva isə bunu dəyişdirmək istəmirdi. Nə qədər zəhmət və əzab tələb etsə də, bir çox qurbanlar verilsə də, Superfosfat zavodu vaxtında təhvil verildi.

Tutduğu vəzifə ilə əlaqədar Süleyman Vəzirov respublikada həyata keçirilən bütün işlərlə məşğul olmasına baxmayaraq, o, heç bir zaman özünün neftçi olduğunu və neftçiləri unutmurdu. Neft sənayesi ilə bağlı işlərdə, problem məsələlərin həllində bilavasitə iştirak edirdi. Burada 1961-ci ildə Qum adasında baş vermiş yanğının söndürülməsi zamanı Süleyman Vəzirovun rolundan bəhs etmək yerinə düşərdi. Bundan əvvəl 1959-cu ildə Neft Daşlarında baş vermiş yanğının söndürülməsində əldə edilmiş təcrübədən burada istifadə etmək mümkün deyildi. Qum adasında 5 quyu birdən yanırdı.

20 noyabr 1961-ci il. 140 nömrəli quyunun qazılması qurtarmışdı. Gecə dəhşətli səs eşidildi, qazma qurğusunun döşəməsinin altından su, qaz və gil qarışığı fontan vurdu. Yanğın yerinə ilk gələnlərdən biri də S.Vəzirov idi. Yanğının söndürülməsi üçün qərargah yaradıldı və Süleyman Vəzirov qərargaha başçılıq etməyə başladı.

Dənizdə alov sütununun hündürlüyü 50 metrə, temperatur isə 1300-1400 dərəcəyə qədər çatdığı zaman belə yaradılmış qərargahda S.Vəzirov özünü itirmir, hər bir mütəxəssisin fikrini dinləyir, onu həqiqi şəraitlə müqayisə edərək, qərar qəbul edirdi. Nəhayət, 56 gündən sonra yanğın ram edildi.

Belə ekstremal hadisələr S.Vəzirovun həyatında çox olmuşdur. Süleyman Vəzirov 1965-ci ildə - yenidən Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti sədrinin müavini vəzifəsinə təyin olunmuşdu. 1969-cu ilin yayında Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev Azərbaycan SSR Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci Katibi seçilir. Bu zaman Süleyman Vəzirov xəstəxanada idi və onların birinci görüşü orada oldu. Heydər Əliyev ona baş çəkməyə gəlmişdi.

Sonrakı görüş zamanı Heydər Əliyev onun xəstəliyini nəzərə alaraq ona Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti sədrinin müavini vəzifəsinə təyin etdi və S.Vəzirov 1970-ci ildən ta ömrünün sonuna-1973-cü ilə qədər bu vəzifədə çalışdı.

Süleyman Vəzirov 7 fevral 1973-cü il tarixində uzun sürən xəstəlikdən sonra dünyasını dəyişdi. Harada işləməsindən asılı olmayaraq Süleyman Vəzirov daima neft və neftçilər haqqında fikirləşmiş, həmişəlik neftçi olaraq qalmışdır. Süleyman Vəzirov partiyanın və cəmiyyətin həyatında aktiv iştirak edib. O, dəfələrlə Azərbaycan və Türkmənistan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvü, Azərbaycan SSR və SSRİ Ali Sovetinin deputatı seçilmişdi.

Vətən qarşısındakı xidmətlərinə görə Süleyman Azad oğlu Vəzirov 4 Lenin ordeni, 6 Qırmızı Bayraq Ordeni, medal və fəxri adlarla təltif olunmuşdu.Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1944), Dövlət mükafatı laureatıdır (1953). Mən bir qədər də Süleyman Vəzirovla bağlı öz təəssüratlarımı bölüşmək istərdim. Süleyman Vəzirov Azərbaycan SSR neft naziri işləyərkən mən Neft Daşlarında çalışırdım. Neft Daşlarında işləyərkən Süleyman Vəzirovun laylara konturarxası su vurulması prosesinin, kompressor-dərinlik nasoslarının istismarında yeni texnologiyaların tətbiq edilməsi, mədənlərdə qapalı neft-qaz yığım sisteminin tətbiq edilməsi kimi təkliflərinin həyata keçirilməsində yaxından iştirak etmişəm. Onunla yaxından tanışlığım isə, onun Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı Şurasının sədri işlədiyi vaxta təsadüf edir. O vaxt mən "Başdənizneft" idarəsində çalışırdım və bir neçə dəfə mən Süleyman Vəzirovla Moskvada ezamiyyətdə olmuşam.

Moskvada haraya, hansı komitəyə getməyimizdən asılı olmayaraq, onu böyük hörmətlə qarşılayırdılar və bizim məsələni çox tez həll edirdilər. O vaxtlar Respublikanın üzərinə qoyulan planlar çox böyük olurdu və bu planların yerinə yetirilməsi üçün ayrılan təchizat isə çox az. Bu ezamiyyətlər zamanı onun respublikanın üzərinə qoyulan planın aşağı salınması üçün plan komitəsində və təchizatın artırılması üçün isə təchizat komitəsində əlindən gələni etdiyinin şahidi olmuşam.

Süleyman Vəzirov neft sənayesinin ayrı-ayrı sahələrini- geologiya, qazma, neft yataqlarının işlənilməsi və ya neft işinin digər sahələrini həmin sahələrin mütəxəssislərindən daha yaxşı bilirdi. Nikolay Baybakovun sözləri ilə desək, keçmiş Sovet İttifaqında Vəzirov bir nömrəli neftçi idi. SSRİ-nin neft sənayesində onu tanımayan yox idi. O, SSRİ-nin neft sənayesi naziri olanda həmişə təkrar edərdi ki, bura Süleyman Vəzirovun yeridir.

Süleyman müəllim barəsində sözümü mən jurnalist Nadejda İsmayılovanın bu görkəmli neftçiyə və unudulmaz insana həsr olunmuş "Suleyman Vezirov. Portret na fone veka" ("Süleyman Vəzirov. Əsrin fonunda portret") kitabında demişəm və indi də bir daha qeyd etmək istəyirəm ki, istər Azərbaycanda, istərsə Türkmənistanda və Moskvada işləyərkən, o, özünün fenomenal qabiliyyətinə və çox səmərəli fəaliyyətinə görə həmişə birincilər sırasında olmuş, başçılıq etdiyi kollektivin mənafeyini qorumuş, işçilərə atalıq və müəllimlik etmişdir.

Süleyman Vəzirovun əziz xatirəsi onu tanıyanların ürəyində həmişə əziz olaraq qalacaq, keçdiyi şərəfli əmək yolu isə gələcək nəsillərə örnək olacaqdır.

Xoşbəxt Yusifzadə

Səs.- 2010.- 24 noyabr.- S. 10-11.