2 Oktyabr Beynəlxalq Memarlıq Günüdür

Azərbaycan şəhərsalma və memarlığın inkişafında keyfiyyətcə yeni dövr Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır

Bəşər svilizasiyasının ilkin meydana gəlmiş ərazilərindən biri də Azərbaycandır. İlk növbədə, bu insanların yaşaması üçün mülayim və münasib təbii şəraitin olması ilə izah olunur. Ərazidə aparılmış arxeoloji qazıntıların nəticələri göstərib ki, Azərbaycanda yaşamış qədim insanlar tarix boyu şərəfli yaradıcılıq yolu keçərək, çoxsaylı mədəniyyət əsərləri yaratmış və onlardan biri də memarlıqdır. Memarlıq tarixdir - insanlıq tarixi. Bu tarixin başlanğıcı ibtidai insanların yaşadığı təbii mağaralardan başlayır. Azərbaycan ərazisində belə mağaraların sayı olduqca çoxdur.

Ötən əsr Azərbaycan memarlığının ilk mərhələsi Bakı ətrafında fəhlə qəsəbələrinin salınması ilə bağlıdır. Abşeronda fəhlə qəsəbələrinin tikilməsi həmin dövrdə gənc sovet memarlığının ilk nümunələri idi. İlk yaşayış massivlərindən olan Məmmədyarov qəsəbəsinin salınması ümumittifaq əhəmiyyətli tədbirlərdən biri idi. 1929-cu ildə Azərbaycan Politexnik İnstitutunun inşaat fakültəsinin ilk buraxılışı oldu. Fəal yaradıcılıq fəaliyyətinə başlayan gənc memarlar qısa müddət ərzində bir çox binaların layihəsini hazırladılar və onların tikilməsinə nail oldular. 20-ci illərin başlanğıcından Bakıda yaşıllaşdırma və bağ-park memarlığı sahəsində mühüm işlər görülməyə başlandı. Bu layihələr üçün milli memarlıq ənənələri ilə yanaşı, klassik formaların tətbiqi xarakterikdir. Bu dövrdə Azərbaycan memarlarının yaradıcılıq axtarışları yeni memarlığın milli ənənələrlə uyğunlaşdırılması meyilləri ilə səciyyələnir.

Dünyada ilk dəfə açıq dənizdə, polad dirəklər üzərində salınmış şəhərcik olan Neft Daşlarının layihələndirilməsi və tikintisi müharibədən sonrakı dövr memarlığında özəl yer tutur. Neft Daşları 1949-cu ildə Xəzərdə zəngin neft yatağının tapılması ilə bağlı yaranmışdır. Bu qeyri-adi şəhərciyin bədii-memarlıq simasını "adi" yaşayış evləri, mədəni-məişət müəssisəsi korpusları, orijinal küçə-estakada sistemi və s. müəyyənləşdirir.

1960-cı illərdə Azərbaycan şəhərsalma və memarlığının inkişafında keyfiyyətcə yeni dövr başlayır. Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhəri məhz bu illərdə paytaxt tipli böyük şəhərə çevrilmişdir.

Bakının ən görkəmli yerlərində gözəl memarlıq ansamblları yaradılmış, şəhərin simasını müəyyən edən müasir binalar ucadılmışdır. Bunların tam əksəriyyəti ümummilli liderimiz o zaman Azərbaycanın rəhbərliyinə gəlmiş Heydər Əliyevin şəxsi təşəbbüsü ilə və fəal nəzarəti altında layihələndirilib tikilmişdir.

Təkcə onu qeyd edək ki, nəzərdən keçirdiyimiz dövrdə Bakının təsdiq edilmiş baş planının hazırlanmasında Heydər Əliyevin xidməti əvəzsizdir. O, həqiqətən, paytaxtımızın çağdaş şəhərsalma tələblərinə cavab vermək baxımından gələcək taleyini böyük uzaqgörənliklə həll etmişdir. Bakıda və onun yaxınlığında tikilmiş bir sıra sənaye müəssisələri, bu dövrdə yaradılmış infrastruktur və nəqliyyat sistemi Azərbaycanın bugünkü müstəqilliyi və iqtisadi yüksəlişi üçün əsaslı zəmin yaratmışdır.

60-cı illərin sonu - 80-ci illərdə Bakıda bir sıra iri ictimai bina və qurğular tikilmişdir. Bunlardan Dövlət Sirki, Respublika Sarayı, "Bakı", "Qarabağ", "Azərbaycan", "Moskva", "Abşeron" mehmanxanaları, Baş Poçtamtın yeni binası, Respublika Statistika İdarəsinin binası, Bakı Dəmir Yolu Vağzalı, Nərimanov rayon icra hakimiyyətinin binası, Dövlət Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar arxivinin binası, "Nikah sarayı", "Gülüstan" şadlıq sarayı kompleksi, "Şərq bazarı" ticarət mərkəzinin 1-ci növbəsi, Yüngül Atletika Maneji, Bakı şəhəri Nizami rayon icra hakimiyyətinin binası, Azərbaycan Respublikası Prezident Aparatının binası və s. binalar şəhərin memarlıq görkəmini daha da gözəlləşdirmişdir.

Bu dövrdə yaradılmış Bakının gözəl guşələrinin birində yerləşən xarici ölkələrin dövlət başçıları üçün tikilmiş iqamətgahın müəllifi memar Rasim Əliyev xatırlayır ki, burada aparılan işlər zamanı Heydər Əliyev tikintiyə azı həftədə iki dəfə gəlib, tikintinin problem və çətinlikləri ilə şəxsən tanış olurdu. Hələ işin layihə mərhələsində, o, binanın memarlıq planında otaqların beynəlxalq diplomatik fəaliyyətin tələblərinə uyğun olaraq yerləşdirilməsi məqsədilə memarlara əsaslı göstərişlər verirdi. Bina üçün zəruri olan müxtəlif tikinti materialarının Bakıya xarici ölkələrdən yollanması yalnız Heydər Əliyevin qayğıları və təşkilatçılıq qabiliyyəti sayəsində mümkün olmuşdur. Binanın ətrafında salınmış park zonası üçün Heydər Əliyev, hətta ağac növlərini özü seçmişdir. Bir sözlə, iqamətgahın yaradılmasında Heydər Əliyevin memarlıq istedadı və beynəlxalq siyasi təcrübəsi üzvi sintez halında təzahür etmişdir.

1976-cı il dekabrın 31-də "Nizami" stansiyasının açılması ilə Bakı Metropoliteninin 1-ci növbəsinin (12 st.) çəkilişi başa çatdı. 1985 ildə metropolitenin 4 stansiyasından ibarət 2-ci növbəsi, 1989 ildə isə 2 stansiyadan ibarət 3-cü növbəsi işə düşdü. Bakı Metropoliteni yüksək memarlıq-bədii səviyyəsilə, inşaat keyfiyyətilə, memarlıq və təsviri sənət sintezindən uğurlu istifadə edilməsi ilə maraq doğurur.

1976-cı ildə 850 illik yubileyi təntənə ilə keçirilmiş Əcəmi Naxçıvaninin yaratdığı nadir sənət inciləri - Yusif ibn Küseyr və Mömünə Xatın türbələri, demək olar ki, dağılmaqdan xilas edilərək, bərpa olunmuşdur. Respublikanın başqa yerlərindəki abidələrdə də yenidənqurma işləri aparılmış, Bərdə türbəsi, Mərəzədəki Diribaba türbəsi, Həzrə və Kələxana türbələri ilkin görkəminə qaytarılmışdır. Şuşa, Şəki, Şamaxı, Ordubad, Bakı və s. şəhərlərin memarlıq abidələrinin bərpası üzrə intensiv və planlı iş aparılır. Bu baxımdan, Bakıdakı orta əsr Azərbaycan daş memarlığının incisi sayılan Şirvanşahlar sarayı ansamblının bərpası özəllikcə gözədəyəndir. Son illərdə Gəncədəki qədim ictimai və dini tikililərin bərpası və onlardan səmərəli istifadə edilməsi memarlıq tədqiqatçılarının gərgin əməyi və səyi nəticəsidir. Şəhərdəki Bala Bəhmənli, Qızılıhacılı, Ozan, Zərrabı məscidləri, Karvansara və s. abidələr əsaslı surətdə bərpa edilmişdir. Bununla belə, son yüz ildə Azərbaycanın memarlıq irsi böyük itkilərə uğramışdır. Bu azmış kimi, 1990-cı ildən Ermənistanın Azərbaycana qarşı başladığı Qarabağ müharibəsi nəticəsində ümumi Qarabağ və ətraf rayonlar - Laçın, Kəlbəcər, Zəngilan, Qubadlı, Cəbrayıl, Füzuli, Ağdam işğal olundu. Bu ərazilərdə qalan çoxsaylı Azərbaycan abidələri məhv edildi.

Müstəqillik dövründə tarixən formalaşan Azərbaycan şəhərlərinin və bütöv şəhərsalma sistemlərinin qorunması problemləri ilə bağlı müxtəlif qərar və tədbirlər həyata keçirildi. Şəki, Bakının İçərişəhər hissəsi, Şuşa və Ordubad şəhərləri, Lahıc qəsəbəsi Nardaran kəndi, Dəvəçi rayonu Şabran şəhəri, Qax rayonu İlisu kəndi, Ordubad rayonu Arpaçay vadisi, Hacıqabul rayonu Pir Hüseyn xanəgahı Azərbaycan memarlığı tarixi qoruğu elan edildi.

Hazırda respublikanın Naxçıvan, Gəncə, Şamaxı kimi tarixən formalaşmış şəhərlərində qorunan zonaların təşkili sahəsində də geniş iş aparılır. Şəhərlərdə və başqa yaşayış məntəqələrində tarixi baxımdan dəyəri olan mədəni irsin qorunması problemlərinin işlənməsi həm də respublikanın Quba, Qazax, Lənkaran, Lahıc, Bərdə, Zaqatala və b. şəhərlərin, eləcə də, Abşerondakı Nardaran, Qala, Mərdəkan, Zaqatala rayonlarındakı Tala kimi yaşayış məntəqələrinin planlaşdırılması və tikintisində əldə edilmiş təcrübənin geniş yayılması məqsədi daşıyır.

Bakının baş planında hazırda sənaye zonası ilə ayrılan tikinti rayonlarının memarlıq-planlaşdırma və tutum-məkan cəhətdən birləşdirilməsi, ərazi çatışmazlığını nəzərə alaraq, istifadədən qalmış və nefti tükənmiş mədənlərdən, eləcə də, bir sıra sənaye müəssisələrinin köçürülməsi nəticəsində boşalan sahələrdən tikinti üçün istifadə edilməsi nəzərdə tutulur. Həmin baş planda göstərilir ki, Bakının sərhədlərinin genişlənməsi, böyük ərazidə yaşayış massivlərinin salınması şəhərin coğrafi görkəmini və miqyasını dəyişdirəcək.

Memarlıq sənəti ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Gəncə şəhərinin tarixi və mədəniyyət abidələrinin qorunub saxlanılması, onların bərpa olunması və gələcək nəsillərə çatdırılması barədə verdiyi tövsiyə və tapşırıqlara uyğun olaraq Gəncə şəhərində bu sahədə geniş işlər görülməyə başlanmışdır. Azərbaycan mədəniyyətinə və incəsənətinə xüsusi hörmət və ehtiram göstərən Mehriban xanım Əliyevanın rəhbərlik etdiyi Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi və yaxından köməkliyi sayəsində Comərdi Qəssabın məzarı və ona aid olan abidənin tarixi yeri aşkar olunaraq, Naxçıvan şəhərindən gətirilmiş qədim dövrün kərpicləri ilə köhnə layihələrə bərpa olunub. Türbənin bərpa olunması böyük minnətdarlıq hissi ilə qarşılanıb.

Bu gün Azərbaycan memarlıq sənəti özünün yeni bir inkişaf dövrünü yaşayır. Azərbaycanın, xüsusilə də, Bakının memarlıq baxımından əhəmiyyətli binaları bərpa və təmir etdirilir.

Nəzakət ƏLƏDDİNQIZI

Səs.- 2010.- 2 oktyabr.- S. 11.