7 apreldə “Molla Nəsrəddin" jurnalı işıq üzü görüb

Bu gün müsəlman Şərqində ilk satirik jurnal olan "Molla Nəsrəddin"in nəşrə başladığı gündür. Azərbaycan milli mətbuatında satirik üslubda çapdan çıxan jurnal sonralar milli mətbuatımızda bu janrda olan mətbu nümunələri üzə çıxmasına şərait yaratdı. Jurnal ədəbi nümunələr məcmusu olmaqla yanaşı, ictimai mühitdə böyük əks-sədaya səbəb oldu. Bu jurnal milli mətbuatımızda bir bünövrə oldğundan davamçıları məhz bu ideoloji xətlə yaradıcılıq yollarını davam etdirdilər. Mollanəsrəddinçilər milli ruhu hakim tutaraq, ölkənin ictimai- siyasi mədəni həyatında baş verənləri dərc etdirməklə, Azərbaycan və Şərq mətbuatında sözün düzünü deməyi bacardılar və bu yolun yolçusutək zaman-zaman silahdaşlarını ətraflarına toplayıb mübarizdə bir nöqtədə birləşdilər. Belə bir hünər sahibi olan qələm sahibləri zamanın mühakiməsində özlərinin əqidə və məsləklərinə doğru hərəkət edib, Azərbaycan xalqını düçar olduqları bəladan xilas etməyə çalışırdılar. Mübarizədə möhkəm olan silahdaşların hər birinin, demək olar ki, milli mətbuatdan imzaları tanış olan şəxslər idi. Mollanəsrəddinçiləri hansısa bir qüvvə məsləklərindən döndərə bilmədi. Bu yol həqiqət yolu idi. Bu yol mübarizələrlə zəngin olan bir yol idi. Cəsarət, inam, milli heysiyyət hər şeydən üstün olduğundan silahdaşlar daha sıx olaraq birləşməyi bacardılar. "Molla Nəsrəddin", sözün böyük mənasında, ənənə yarada bildi. Bildiyimiz kimi, "Molla Nəsrəddin"in yarandığı dövr hədsiz gərginliklərlə dolu idi. Rusiyada inqilabi ideyalar geniş vüsət almışdı, İranda azadlıq hərəkatı alovlanırdı. Avropada yeni mütərəqqi fikirlər daha da alışır, onun təsiri bütün Şərqə yayılırdı. Belə bir zamanda Mirzə Cəlil çoxillik cəhdlərdən sonra "Molla Nəsrəddin" adlı məcmuənin yaranması yönündə istəklərini məharətlə gerçəkləşdirdi.

Jurnalın ad seçimi maraqlı bir təsadüflə əlaqədardır. Bəs Mola Nəsrəddin kim olub, onun belə məşhurlaşmasına səbəb nə idi? İlk olaraq, qeyd edim ki, Molla Nəsrəddin müxtəlif türk ellərində müxtəlif adlarla məşhur olmuşdur. Türkiyədə hələ qədim dövrlərdən başlayaraq, elm və maarif adamına hörmət əlaməti olaraq, ona Xoca deyə müraciət edirdilər. Bu ənənə indi də qalmaqdadır. 1935-ci ildə bütün titul və dərəcələr - bəy, əfəndi, paşa, xoca, ağa və s. ləğv edildi. Kişilər üçün müraciət forması "bəy", qadınlar üçün "bayan" sözləri müəyyənləşdirildi. Lakin "xoca" sözü Türkiyədə indi də hörmət ifadəsi olaraq müəllim və alimlər arasında geniş surətdə işlənməkdədir. Əfəndi isə hələ yunanlardan götürülmüş savadlı adamlara müraciət forması kimi saxlanılmaqdadır. Taciklər arasında əfəndi, özbəklərdə isə əpəndi kimi işlədilir. Orta Asiyada Nəsrəddin əfəndi kimi tanınır. Azərbaycanda isə molla ləqəbi ilə məşhur olmuşdur. Nəsrəddin tarixən müdriklik anlayışı tək qavranıldığından, onun el arasında hər bir fikri dildən-dilə gəzərək, məşhurlaşmışdır. Onun haqqında ilk nümunə XVI əsrin əvvəllərində Türkiyədə yazıçı və şair Lamii tərəfindən tərtib olunmuşdur. XIX əsrdən başlayaraq Molla Nəsrəddin lətifələrinin çap olunmasına başlanılmışdır.

Əvvəl İstanbulda və sonra Bulakda Nəsrəddin yaradıcılığının mətbəə nəşrlərinin əsası qoyulmuşdur. Məhz belə bir nüfuz qazanmış şəxsin adının əbədiləşdirilməsi məqsədi ilə çap olunmağa başladı. O, insanları güldürə-güldürə düşünməyə məcbur edir. Bu, həm də həqiqətlərin asan bir yolla qavranılması idi. "Molla Nəsrəddin" jurnalı tez bir zamanda tanındı. Buna səbəb tutduğu yol və əqidəsi idi. Nəşrin redaktoru Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə satirik ruhlu qələmi ilə jurnalın abunəçilərin sayınının günbəgün artmasına gətirib çıxarırdı. Bu abunəçilər təkcə Azərbaycandan olan oxucular deyildi. Onun coğrafi məkanı geniş və əhatəli idi. Müxtəlif xalqların oxucuları ona müraciət edirdilər. Sosial mövqeyinə görə, jurnal adamları heyrətə qoyurdu. Qısa fasilələrlə təqiblər nəticəsində çap olunan jurnala tələbat yüksək olduğundan, onun tirajı da yüksəlirdi. Otuz üç illik zaman məsafəsində Mirzə Ələkbər Sabir, Əli Nəzmi ruhu bu jurnalda yaşandığından, izləyicilərin marağı da artmaqda idi. O, çəkinmədən hökmdarların üzünə onların günahlarını demişdir. Bir sözlə, bütün dünyanın sevdiyi türk oğlu, müdrik insan Cəlil Məmmədquluzadə bəşəriyyəti güldürür və güldürə-güldürə düşünməyə məcbur edir. Bu nəşrin ismi Anadoludan tutmuş, Çinə qədər uzanan böyük bir ərazidə məşhurdur. Bu gün Orta Asiya adlandırılan qədim Türküstanda və Azərbaycanda, Tatarıstanda, Başqırdıstanda, Xakasiyada, Krımda, Kabarda-Balkarda, Qaraçay-Çərkəsdə, Balkan ölkələrində, bir sözlə, hər yerdə "Molla Nəsrəddin"in adı məşhurdur. "Molla Nəsrəddin" jurnalı hər kəs üçün doğma və əziz jurnala çevrildi. Burada dərc olunan məqalələrin hər biri insanı güldürən və eyni zamanda, düşündürən sətirlər, misralar idi. Əslində, jurnalın ilk sayının uğurlu olması onun sonrakı uğurunun təməlini yaratmış oldu. Jurnalın üz qabığında təsvir olunan karikaturada Molla Nəsrəddin dərin yuxuya dalmış soydaşlarımızı göstərərək gülürdü.

Təsvir olunanlardan bir neçəsi dərin yuxuya dalmış, biri durub gərnəşir, digəri isə yenidən yatmağa hazırlaşırdı. Bu, jurnalın qayəsini, məqsəd-məramını son dərəcə anlaşıqlı şəkildə ifadə edən məharətli bir karikatura idi. Əsəri milliyyətcə alman olan karikaturaçı-rəssam Oskar Şmerlinq çəkmişdi. Şübhə etmək olmaz ki, rəssama ideyanı məhz Mirzə Cəlil vermişdi. Jurnalın ilk sayı min tirajla nəşr olunmuş, yarısı Mirzə Cəlilin özü demişkən, günortayadək Tiflis şəhərində satılmışdı. Müxtəlif başlıqlarla səhifələrin bəzəyən jurnal zəmanəsinin nəşri olmaqla yanaşı, əsrlərin sevilən jurnalına çevrildi. Bir örnək, məktəb oldu. Zaman onu yetişdirdiyindən, o da "Mozalan"ı , "Kirpi"ni yetişdirdi. Satirik ruh, qəlbi ağlayaraq gülmək ideyası bu gün də yaşamaqdadır.

Zümrüd

Səs.- 2011.- 7 aprel.- S. 11.