Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlərində insan hüquqları

Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi mövcudluğunun 20 ili tamam olur. Bu müddətdə dövlətimiz həm iqtisadi, həm də siyasi baxımdan uzun inkişaf yolu seçib. Təbii ki, ölkəmizdə demokratik islahatların aparılması, insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi ilə bağlı müvafiq qanunvericilik bazasının hazırlanması prosesinin davamlı olaraq həyata keçirilməsi, Azərbaycanda hüquqi dövlət quruculuğunun əsasının qoyulması Ümummilli Lider Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.

Azərbaycan insan hüquqları sahəsində əsas beynəlxalq sənədlərə qoşulmaqla yanaşı, onlardan irəli gələn müddəaların həyata keçirilməsi istiqamətində beynəlxalq təşkilatlarla da sıx əməkdaşlıq edir. Bu təşkilatların sırasında BMT-nin insan hüquqlarının təşviqi və müdafiəsi sahəsində fəaliyyət göstərən müxtəlif qurumları - ATƏT, Avropa Şurası və Avropa Birliyi mühüm yer tutur.

Azərbaycan və BMT

Azərbaycanın bu sahədə sıx münasibətlər saxladığı beynəlxalq təşkilatlardan biri, məhz BMT-dir. İnsan hüquqlarının təşviqi və müdafiəsi sahəsində Azərbaycan hökuməti ilə BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığı arasında səmərəli əməkdaşlıq qurulub. Bu əməkdaşlıq, ilkin olaraq, 1998-ci ildə imzalanmış və müddəti 2000-ci ilədək müəyyən edilmiş “İnsan hüquqlarının təşviqi və müdafiəsi üçün imkanların və infrastrukturun gücləndirilməsi” adlı texniki əməkdaşlıq sənədinə əsasən həyata keçirilib. Məsələnin aktuallığı nəzərə alınaraq keçirilən proqramların davam etdirilməsi məqsədilə 2001-ci ilin dekabrında ofislə Azərbaycan hökuməti arasında yeni layihə sənədi imzalanıb. Layihə çərçivəsində insan hüquqları sahəsində müxtəlif tədbirlər (seminar, treninq, təcrübə mübadiləsi, hüquqi ədəbiyyatın nəşri və s.) keçirilib. Layihənin həyata keçirilməsində Azərbaycan tərəfindən əlaqələndirici qurum kimi Ədliyyə Nazirliyi çıxış edib.

Layihənin 3-cü mərhələsi 2005-ci ildə imzalanmış razılığa əsasən həyata keçirilib. Bu mərhələdə 2005-ci il dekabrın 5-7-də Bakıda müqavilələrin implementasiyası üzrə nəzarət qurumlarına dövrü hesabatların təqdim edilməsi mövzusuna həsr edilmiş seminar uğurla təşkil olunub. 2006-cı ildə isə layihə çərçivəsində hakimlər və prokurorlar üçün ikinci seminar təşkil olunub. Azərbaycanın insan hüquqları sahəsində əldə etdiyi uğurlar, apardığı islahatlar beynəlxalq səviyyədə layiqli qiymətini tapıb. 2006-cı ildə Azərbaycanın insan hüquqları sahəsində əldə etdiyi mühüm nailiyyətlərdən biri ölkəmizin BMT-nin yeni yaradılmış İnsan Hüquqları Şurasına üzv seçilməsidir. 2006-cı il martın 15-də BMT Baş Assambleyası tərəfindən qəbul edilmiş qətnaməyə əsasən, İnsan Hüquqları Komissiyasının əvəzinə BMT Baş Assambleyasının köməkçi orqanı olan İnsan Hüquqları Şurası yaradılıb. İHŞ-nin üzvlərinin sayı 47-dir. BMT-yə üzv olan 65 dövlət şuraya öz namizədliyini irəli sürüb, Azərbaycanın aid olduğu Şərqi Avropa qrupu namizədlərin sayının ayrılmış yerlərin sayı ilə müqayisədə çoxluğuna görə rəqabətin ən güclü olduğu qrup olub.

Buna baxmayaraq, 2006-cı il mayın 9-da BMT Baş Assambleyasında keçirilən seçkilərin nəticəsində Azərbaycan bu quruma seçilmiş ilk 47 ölkədən biri olub. Şura 2006-cı ilin iyunun 19-da fəaliyyətə başlayıb, onun ilk sessiyasının yüksək səviyyəli seqmentində Azərbaycan Respublikasının xarici işlər nazirinin müavini Mahmud Məmmədquliyev iştirak edərək, İHŞ-nin üzvü kimi ölkəmizin bu qurumun gələcək fəaliyyəti ilə bağlı mövqeyini açıqlayıb.

ATƏT-ə doğru atılan tarixi addımlar

İnsan hüquqlarının təşviqi və müdafiəsi sahəsində Azərbaycanın əməkdaşlıq etdiyi təşkilatlardan biri də ATƏT-dir. 1998-ci il noyabr ayının 26-da Azərbaycan Prezidenti və ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədri tərəfindən Azərbaycan hökuməti və ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosu arasında qarşılıqlı anlaşma memorandumu imzalanıb. Memorandumun əlavəsində ölkədə insan hüquqları sahəsində demokratik islahatların həyata keçirilməsi istiqamətində sıx əməkdaşlıq nəzərdə tutulub. ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosu və Bakı ofisinin dəstəyi ilə Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı, fikir və ifadə azadlığının təşviqi, gender bərabərsizliyi və qadınlara qarşı zorakılıqla mübarizə, işgəncələrin qarşısının alınması, insan hüquqları üzrə maarifləndirmə, azad və ədalətli seçkilər sahələrində mühüm layihələr və tədbirlər həyata keçirilib. 2002-2005-ci illərdə ATƏT DTİHB Avropa Komissiyası ilə birlikdə Cənubi Qafqaz ölkələrində 3 illik “Münaqişələrin qarşısının alınması və insan hüquqları sahəsində imkan quruculuğu” adlı proqram həyata keçirib. Proqram penitensiar sistemin islahatı və penitensiar sistem işçilərinin treninqi, insan hüquqları sahəsində yerli QHT-lərin treninqi, insan alverinə qarşı mübarizə sahəsində QHT-lərə dəstək göstərilməsini əhatə edib.

ATƏT insan hüquqları sahəsində maarifləndirmə istiqamətində də ölkəmizdə əhəmiyyətli tədbirlər görüb. 2005-ci ilin sentyabr-dekabr aylarında ATƏT sədrliyi çərçivəsində Uşaq Hüquqları Konvensiyasına əsaslanan 10-12 yaşlı uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş “İnsan hüquqlarının tədrisi üzrə” xüsusi pilot layihə həyata keçirilib. Layihənin tətbiqinə başlamazdan öncə Sloveniya xarici işlər nazirinin müşaviri, ATƏT məsələlərinə məsul Blanka Yamnişek 2005-ci il sentyabrın 20-22-də ölkəmizdə səfərdə olub. Səfər çərçivəsində B.Yamnişek bir sıra dövlət rəsmisi, beynəlxalq təşkilatların və yerli QHT-lərin nümayəndələri ilə görüşlər keçirib. 2005-ci il dekabrın sonunda bitən layihə 5 məktəb, 14 müəllim və 476 şagirdi əhatə edib.

Avropa Birliyi ilə fəaliyyət planı

İnsan hüquqları məsələlərinə Avropa Birliyi ilə genişlənməkdə olan əməkdaşlıq kontekstində ayrıca diqqət yetirilir. Bu baxımdan, xüsusilə, 2006-cı il noyabrın 14-də qəbul olunmuş Avropa “Qonşuluq siyasəti” çərçivəsində Avropa Birliyi və Azərbaycan arasında fəaliyyət planına demokratiyanın inkişaf etdirilməsi, insan hüquqları və əsas azadlıqların təmin edilməsi və eləcə də, qanunun aliliyinin gücləndirilməsinə dair tədbirlərin daxil edilməsini göstərmək olar. Digər tərəfdən Avropa Birliyinin bu fəaliyyət planının icrasının dəstəklənməsinə yönələn 2007-2010-cu illər üçün Azərbaycan üzrə “Milli indikativ” proqramında insan hüquqları sahəsində konkret əməkdaşlıq fəaliyyətləri müəyyən edilib. Xatırladaq ki, bu qurumlarla insan haqları sahəsində əməkdaşlığa dair statistik məlumatlar Xarici İşlər Nazirliyinin saytına istinadən verilir.

Demokratik cəmiyyətdə insan hüquqlarının qorunması və demokratikləşdirmə sahəsində fəaliyyət göstərən təsisatların imkan quruculuğuna, aidiyyəti problemlərin həllinə və zorakılığın qarşısının alınmasına yönəlmiş davamlı bir prosesdir. İnsan hüquqlarının müdafiəsi və demokratikləşdirmə spontan şəkildə həyata keçirilə və bu sahədə mövcud standartlar tətbiq olunmayana qədər lazımi səmərə verə bilməz.

İnsan hüquqlarının təşviqi və müdafiəsi sahəsində beynəlxalq təşkilatlar qarşısında Azərbaycan tərəfindən götürülmüş geniş miqyaslı və spesifik öhdəliklər ölkədə yeni bir mühit yaradıb və hökumətin gündəliyinə yeni vəzifələr daxil edib. Bu baxımdan öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə nəzarət və implementasiya tədbirlərinin birləşdirilməsi prosesi siyasi öhdəliklərin hüquqi qaydalara və dövlətçilik təcrübəsinə çevrilməsinə töhfə verib.

Müstəqillik qazandıqdan sonra qısa bir müddətdə demokratik institutların yaradılması və möhkəmləndirilməsi, insan hüquqları dəyərlərinin müdafiəsi və təşviqi daxili və xarici siyasətin əsas komponentlərinə çevrilərək cəmiyyətin şüuruna təsir göstərib, vətəndaşlar üçün yeni imkanlar və dövlət qurumları üçün isə ciddi öhdəliklər yaradıb. Beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığın əsas istiqamətlərindən biri də Azərbaycan qanunvericiliyinin beynəlxalq konvensiyalara və müasir standartlara uyğunlaşdırılmasıdır. Bu prosesdə rəsmi Bakı qeyd olunan beynəlxalq təşkilatlarla yaxından əməkdaşlıq edir. İnsan haqları sahəsində aparılan davamlı demokratik islahatların məntiqi nəticəsi kimi son illərdə ən müasir standartlara cavab verən etiqad azadlığı, sərbəst toplaşmaq hüququ, seçki sahəsində normativ hüquqi aktların, qanunların qəbulu prosesi həyata keçirilib. Demokratik sahədə əldə edilən uğurlar özünü beynəlxalq təşkilatların xüsusi hesabatlarında da büruzə verir.

Beynəlxalq konvensiyaların təkmilləşməsində uğurlu göstəricilər

Hazırda dünyada insan hüquq və azadlıqlarının qorunması, bu sahədə mövcud beynəlxalq konvensiyaların daha da təkmilləşdirilməsi işi ilə məşğul olan ən mötəbər təşkilatlarla əməkdaşlıq edən Azərbaycan bu uğurlarını davam etdirməklə, bir daha sübut edir ki, ölkəmiz müstəqil dövlət olmaqla yanaşı, özündə sivil və demokratik dəyərləri birləşdirir. Bu müddət ərzində Azərbaycan mötəbər beynəlxalq təşkilatla münasibətləri uzun, uğurlu, həm də mürəkkəb bir yol keçməklə, onu da sübut edib ki, zaman-zaman beynəlxalq təşkilatlar ölkəmizdən bir çox demokratik dəyərləri öyrənməyə səy göstərib. Təbii ki, bütün bunlar Azərbaycanda yürdülən hüquqi və qanuni islahatların uğurlu məntiqi nəticəsidir. Əgər Azərbaycan hazırda bizdən öncə demokratik mühit formalaşdırmış ölkələrə müvafiqğ tövsiyələr verirsə, yuxarıda qeyd olunan amillərin nə qədər həqiqətə uyğun olduğunun şahidəinə çevrilərik.

RƏFİQƏ KAMALQIZI

Səs.- 2011.- 17 avqust.- S. 7.