Dövlətin hüquqi aspektləri

Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ölkəmizin iqtisadi həyatında köklü dəyişikliklər baş verib, bazar münasibətləri sürətlə inkişaf etməyə başlayıb. Bununla da ölkədə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün geniş imkanlar yaradılıb. Eyni zamanda, bu imkanların yaradılması prizmasından baxsaq, burada ölkə sahibkarlarının hansı hüquqa malik olmalarını bu gün vətəndaşlarımız ölkənin bütün regionlarında - istər şəhərdə, Azərbaycan görərik.

Belə ki, ölkə iqtisadiyyatında mühüm rol oynayan sahibkarlıq tendesiyasında onlara yaradılmış şərait də xüsusi rol oynayır. İstər kəndlərdə, istərsə də şəhərlərdə fəaliyyət göstərən biznes adamları öz əmlaklarından və digər şəxsi imkanlarından istifadə edərək, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğuldurlar. Bu fəaliyyət növü zaman keçdikcə inkişaf edir. Hazırda ölkə əhalisinin böyük bir hissəsi sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaqla, Azərbaycan iqtisadiyyatının yüksəldilməsi fonunda önəmli rol oynayır.

Sahibkarların mülki hüquqları

Dövlət səviyyəsində sahibkarlara göstərilən qayğı öz bəhrəsini verməkdədir. Buna sübut kimi sahibkarlığın sürətlə inkişaf etməsini və bu sahədə qazanılan uğurları göstərmək olar. Sahibkarlıqla məşğul olanlar digər şəxslərlə mülki hüquq münasibətləri qururlar. Bu isə, o deməkdir ki, onlar kimlərinsə qarşısında, yaxud da kimlərsə onların qarşısında öhdəlik götürməli olur. Bu öhdəliklərin vaxtında və vicdanla yerinə yetirilməsi sahibkarlar üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Çünki hər bir şəxs sahibkarlıq fəaliyyətini öz əmlakı hesabına və müəyyən risklə həyata keçirir. Bəzən öhdəliklərin lazımi səviyyədə və ya vaxtında icra edilməməsi aylarla, hətta illərlə davam edən məhkəmə mübahisələrinə səbəb olur. Bu baxımdan, öhdəliklər və onların icrası barədə vətəndaşlarımızın, o cümlədən, sahibkarların müəyyən qədər məlumatlı olması çox önəmlidir.

Öhdəlik hüququ mülki qanunvericiliyin ən böyük sahələrindən biridir. Bu hüquq əmlaka mülkiyyət hüququ əldə edilməsi, onun istifadəyə verilməsi, vətəndaşların yaşayış və qeyri-yaşayış sahələrinə tələbatlarının ödənilməsi, yük, sərnişin daşımaları, xidmətlər göstərilməsi, insanların maddi təlabatının ödənilməsi ilə əlaqədar bir çox ictimai münasibətləri nizamalayır. Öhdəlik hüququ ilə nizamlanan çoxsaylı münasibətlər iqtisadi dövriyyəyə daxildir. Ümumiyyətlə, iqtisadi dövriyyədəki bütün münasibətlər bu və ya digər dərəcədə maddi nemətlərin - əmlak, pul, işlərin yerinə yetirilməsi və xidmətlərin göstərilməsi formasında yerini dəyişməsi ilə əlaqədardır. Məsələn, alqı-satqı müqaviləsi üzrə satıcının mülkiyyətində olan əmlak alıcının mülkiyyətinə keçir. Bundan başqa, təcrübədə daha çox bağlanılan müqavilələrdən biri kimi podrat müqaviləsinə əsasən podratçı üzərinə düşən işləri yerinə yetirməyi, sifarişçi isə buna görə razılaşdırılmış haqqı ödəməyi öhdəsinə götürür. Amma bununla belə maddi nemətlərin hər cür yer dəyişməsi ilə bağlı olan münasibətlər iqtisadi dövriyyəyə daxil edilə bilməz. Belə ki, ev təsərrüfatı sahəsində maddi nemətlər bir ailə üzvünün adından digərinin adına keçə bilər. Lakin maddi nemətlərin belə yerdəyişməsi nəticəsində iqtisadi dövriyyəyə daxil olan münasibətlər əmələ gəlmir.

Öhdəlik hüquqlarının normaları

İqdisadi dövriyyəyə daxil olan münasibətlərin öhdəlik hüquq normaları ilə nizama salınması nəticəsində öhdəlik hüquq münasibətləri yaranır. Mülki hüquqda isə öhdəlik hüquq münasibətləri “öhdəliklər” kimi qəbul edilir. Öhdəliklərlə mülkiyyət hüquq münasibətləri bir-biri ilə sıx bağlıdır. Mülkiyyətçinin öz əmlakı üzərində sərəncam hüququnu həyata keçirməsi ilə öhdəlik hüquq münasibətləri əmələ gəlir. Öhdəliyin icrası isə bir çox hallarda mülkiyyət hüquq münasibətlərinin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Məsələn, mülkiyyətçi sərəncam hüququnu həyata keçirərək, alqı-satqı müqaviləsi bağlayır ki, bunun da nəticəsində satıcı ilə alıcı arasında öhdəlik yaranır. Alıcı həmin müqavilədən əmələ gələn öhdəlik üzrə əmlakı qəbul edərək, onun mülkiyyətçisinə və eyni zamanda, mülkiyyət hüquq münasibətlərinin iştirakçısına çevrilir.

Bununla yanaşı, mülkiyyət hüquq münasibətləri ilə öhdəlik arasında əhəmiyyətli fərq var. Mülkiyyət hüquq münasibətləri maddi nemətlərin əldə olunması ilə yaranır və mütləq xarakter daşıyır. Öhdəliklər isə maddi nemətlərin bir şəxsdən digər şəxsə keçməsi ilə yaranır. Ona görə də öhdəliklər bu prosesdə iştirak edən subyektlər tərəfindən müəyyən olunur. Öhdəlik iştirakçı olmayanlar, yəni üçüncü şəxslər üçün vəzifələr yaratmır. Məsələn, alqı-satqı üzrə öhdəlik, konkret olaraq, satıcı və alıcı arasında yaranır. Ancaq qanunvericilikdə, başqa hüquqi aktlarda və ya tərəflərin razılığı ilə öhdəliklərin bir tərəfinə və ya hər iki tərəfinə qarşı münasibətdə üçüncü şəxs üçün hüquq yarana bilər. Başqa hüquq münasibətlərində olduğu kimi öhdəlik hüquq münasibətlərində də iki və ya çox tərəf iştirak edir. Maddi nemətlərin dövriyyəsi aktiv hərəkətlərdən ibarət olduğu üçün öhdəlik hüquq münasibətlərində bir tərəf öhdəliyin icrasını tələb etməyə səlahiyyətli olduğu halda, digər tərəf onu icra etməyə borclu olur. Deməli, burada hər iki tərəf aktiv hərəkətlər edir. Misalçün, icarə müqaviləsi üzrə əmlakını icarəyə verən tərəf müəyyən edilmiş müddət başa çatdıqda, icarəyə verdiyi əmlakı tələb edib almaq hüququna malikdir, icarəçi isə icarəyə götürdüyü əmlakı vaxtında qaytarmağa borcludur.

Bir sözlə, öhdəlik dedikdə iqtisadi dövriyyənin iştirakçıları olan şəxslər arasında yaranan elə hüquq münasibətləri başa düşülür ki, bu zaman bir şəxs digər şəxsin tələbi ilə onun xeyrinə müəyyən hərəkətlər etməyə (əmlak və ya pul verməyə, iş yerinə yetirməyə, xidmətlər göstərməyə və s.) borclu olur.

Öhdəlik anlayışında qarşılıqlı münasibətlərin tənzimlənməsi

Mülki Məcəllədə öhdəlik anlayışı konkret göstərilib. Sözügedən məcəlləyə görə bir şəxs (borclu) başqa şəxsin (kreditorun) xeyirinə müəyyən hərəkəti etməlidir, məsələn, pul ödəməli, əmlak verməli, iş görməli, xidmətlər göstərməli və ya müəyyən hərəkətlər etməkdən çəkinməlidir. Kreditorun isə borcludan vəzifəsinin icrasını tələb etmək hüququ var. Öhdəliklər dövlət və yerli özünüidarə orqanlarının qəbul etdiyi aktlardan, ziyan vurmadan, əsassız varlanmadan və qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər hallardan əmələ gələ bilər. Bunlar istisna olmaqla, öhdəliklərin əmələ gəlməsi üçün tərəflər arasında müqavilə bağlanmalıdır. Müqavilələr əqd kimi, yazılı formada bağlandığı kimi, şifahi formada da bağlana bilər. Qanunvericiliyə görə fiziki şəxslərin öz aralarında şərti maliyyə vahidinin 50 mislindən az məbləğdə bağladıqları müqavilələrdə iradələrini şifahi formada ifadə etmələri mümkündür. Sərnişinin avtobus sürücüsü, yaxud hansısa şəxsin mal alması ilə əlaqədar mağaza satıcısı ilə bağladığı müqavilələri buna misal göstərmək olar. Deməli, bir çox öhdəliklər şifahi formada bağlanan müqavilələrdən əmələ gəlir. Ancaq bütün hallarda öhdəliyin icrası tərəflərin şərtləşdiyi vaxtda və qaydada həyata keçirilməlidir. Təbiidir ki, bu şərtlər də digər mühüm şərtlər kimi müqavilədə öz əksini tapmalıdır. Bundan başqa, öhdəliyin icrasının təmin edilməsi məqsədilə müqavilənin bağlanmasının Mülki Məcəllə ilə müəyyən edilmiş formasına ciddi əməl olunmalıdır. Əks halda, bağlanmış müqavilə etibarsız hesab edilə bilər. Həm də nəzərə alınmalıdır ki, əqddən əmələ gələn hüquqların dövlət qeydiyyatına alınmasında da qanunvericiliyin tələblərinə əməl edilməlidir. Mülki Məcəlləyə əsasən, əqddən irəli gələn hüquqların dövlət qeydiyyatına alınması tələblərinə riayət edilməməsi onun etibarsızlığına səbəb olur. Bu cür əqd etibarsız sayılır.

Təcrübə göstərir ki, bəzən dövlət qeydiyyatına alınmalı olan əmlakın özgəninkiləşdirilməsi ilə bağlı müqavilələr notariat qaydasında təsdiq olunduqdan sonra aylarla, hətta illərlə daşınmaz əmlakın dövlət qeydiyyatını aparan orqana təqdim edilmir. Bu, o deməkdir ki, həmin əmlak özgəninkiləşdirilməsinə baxmayaraq, əvvəlki mülkiyyətçinin adında qeydiyyatda qalmış olur. Bu isə əmlakın keçmiş mülkiyyətçisi və ya onu əldə edən şəxs üçün çox vaxt problemlər yaradır, bəzən də uzun müddət davam edən məhkəmə mübahisələrinə gətirib çıxarır. Qanunvericiliyə uyğun olaraq əmlak üzərində yaranmış hüquqların qeydə alınması üçün daşınmaz əmlaka dair əqdlər notariat qaydasında təsdiqləndikdən sonra iki gün müddətində digər zəruri sənədlərlə birlikdə daşınmaz əmlakın dövlət reyestrinə təqdim edilməlidir.

Öhdəlik münasibətlərinin iştirakçıları hüquq və vəzifələrini həyata keçirərkən vicdanlılıq prinsiplərinin tələblərinə əməl etməli, müqavilənin şərtlərini pozmamalı və məhkəmə mübahisələrinə səbəb ola biləcək hərəkətlərə yol verməməlidirlər. Amma bununla belə, təcrübədə öhdəliyin icra edilməməsi hallarına da rast gəlinir. Bu, o deməkdir ki, öhdəliyin icrası pozulur və ya lazımınca icra edilmir. Nəticədə, xeyirinə öhdəlik icra olunmalı şəxsə zərər dəyir. Sözsüz ki, dəymiş zərər də borclu tərəfindən ödənilməlidir. Çünki o, öhdəliyin vaxtında və lazımınca icra olunmasına görə cavabdehdir. Öhdəliklərin əmələ gəlməsinə əsas olan müqavilələr bağlanarkən şərtləşdirilmiş qaydada onun icrasının təmin edilməsi üçün yuxarıda göstərilən üsullardan istifadə olunur. Son on ilin notariat təcrübəsi göstərir ki, bu üsullardan ən çox istifadə olunanı ipoteka (girov) müqavilələridir.

Təcrübələr nəyi göstərir?

Bəzən təcrübədə ipoteka ilə girovu eyniləşdirirlər. Amma onlar bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Mülki Məcəllədə ipoteka ilə girov anlayışları verilib. Həmin məcəllədə göstərilir ki, ipoteka daşınmaz əşyalara, habelə, rəsmi reyestrdə qeydə alınmalı olan daşınar əşyalara əşya hüquqlarının məhdudlaşdırılmasıdır. Girov isə daşınar əşyalara (ipoteka obyekti olan daşınar əşyalardan başqa) əşya hüquqlarının məhdudlaşdırılması deməkdir.

Müqavilədən əmələ gələn öhdəlik borclunun kreditor qarşısında onun xeyirinə icra etməli olduğu əsas öhdəliyidir. Lakin girov və ya ipoteka müqavilələrindən əmələ gələn öhdəlik ipoteka (girov) qoyanın ipoteka (girov) saxlayan qarşısında əsas öhdəliyinin icrasının təmin edilməsi üçün əlavə öhdəliyidir. Bu öhdəliyə bəzən aksessor öhdəlik də deyilir. Onu da bilmək lazımdır ki, əmlakı girov və ipoteka qoyan şəxs onun mülkiyyətçisi olmalıdır. Borclunun xeyirinə üçüncü şəxslər də əmlakını girov və ya ipoteka qoya bilər. Həmçinin, nəzərə alınmalıdır ki, tərəflərin arzusundan asılı olaraq girov müqaviləsi notariat qaydasında təsdiq edilə bilər. Bu isə, o deməkdir ki, girov müqaviləsinin notariat qaydasında təsdiqi mütləq deyil. Məsələn, şəxsi istehlak üçün nəzərdə tutulan daşınar əşyanın qısa müddətli kreditlərin təmin edilməsi məqsədilə xüsusi icazə ilə fəaliyyət göstərən lambardda girov qoyulması haqqında müqavilə lambardın girov bileti verməsi ilə rəsmiləşdirilir. Bu müqavilənin notariat qaydasında təsdiqlənməsinə ehtiyac qalmır.

Qeyd olunan aspektlərə diqqət yetirdikdə, dövlətin bu sahədə yürütdüyü siyasətin nə qədər əhəmiyyət daşıdığını görürük və buna nəzər saldıqda, bir daha sübut olunur ki, istər sadə vətəndaşların, istərsə də sahibkarların hüquqları yetərincə qorunur. Bu, həm də, ölkədə formalaşan demokratik prinsiplər dəyərindəki biznes mühitinin inkişafı deməkdir.

R. HÜSEYNOVA

Səs.- 2011.- 18 avqust.- S. 10.