Hüquqi dövlət və milli mentalitet

Sosiomədəni fenomen olan mentalitet xalqların, tayfaların xarakteri, psixologiyası adət-ənənələrinin öyrənilməsi ilə bağlı anlayışdır. Şərqin görkəmli siyasətçisi Nizamülmülk özünün “Siyasətnamə” əsərində dövlət başçılarına idarə etdikləri ölkənin xalqlarının və tayfalarının xarakterini, adətlərini öyrənməyi məsləhət görürdü: “Ölkə daxilində uzaqdan-yaxına, böyükdən-kiçiyə qədər heç bir şey onların gözündən qaçmasın” . Mentalitetin fəlsəfi-etik, mədəni-etnik və tarixi səviyyələrdə öyrənilməsi xalqların tarixi həyatının, sosial, mədəni, dini, təbii, bioloji aspektlərinin vəhdətdə götürülməsini tələb edir. Mentalitet sosial-fəlsəfi fenomen olmaqla yanaşı, həm də adətlərin, əxlaqi sərvətlərin, dini etiqadların, şüurun vərdişlərin sayəsində formalaşmışdır .

Mentalitet fenomeninin tədqiqatçısı H.Quliyev mentalitetin xüsusiyyətlərindən bəhs edərkən onun arxitip ünsürlərinin geniş zaman diapazonunda dəyişməz qaldığına işarə edərək, bunun sayəsində “mentalitetin tərəqqiyə münasibətdə xüsusi immunitetə malik olduğunu, ənənəvi ictimai təsisatlara daxil olduğunu” göstərirdi. Hazırkı keçid dövründə baş verən yeniləşmə zamanı bu prosesin mentalitetin xüsusiyyətlərinə uyğunlaşması zərurəti meydana çıxdı .

R.Aslanova mentalitetin ictimai şüur formalarını, o cümlədən, ideologiyanı arxitipliklə əlaqələndirərək mədəni-mənəvi inkişafa güclü təsir etdiyini diqqətə çatdırır: “Mahiyyətcə ictimai fenomen olan mentalitet, ictimai şüurun yüksək səviyyədə rasionallaşdırılmış formalarını (elmi, dini, fəlsəfəni, siyasəti, mədəniyyəti, ideologiyanı və s.) təhtəlşüur aləminin dərin qatları ilə arxitip “mədəni simvol və kodlarla” əlaqələndirərək insanın bütövlükdə həyat tərzini formalaşdırır.

Ölkədə olan milli-mənəvi dəyərlərin və mentalitetin zaman keçdikcə aşınması müşahidə olunur. Bəzi ziyalılarımız və ictimaiyyət nümayəndələri milli mentalitetimizi inkişafımıza təsir edən amil kimi qiymətləndirməyə çalışırlar. Təbii ki, bu fikirlərə qarşı tənqidi mövqedən çıxış edən ziyalılarımız da az deyil. Lakin səsləndirilən fikirlərdən asılı olmayaraq, son illərdə həddən artıq avropalaşma və Avropa mədəniyyətini inteqrasiya barədə aparılan təbliğatların sayı artıb.

Azərbaycanın milli mentaliteti deyəndə, Azərbaycan xalqına məxsus adət-ənənələr və Azərbaycan mühafizakarlığı nəzərdə tutulur. Bu məsələlərin digər pis tərəfi isə odur ki, zaman-zaman formalaşmış adətlərimiz bizə milli mentalitet kimi təqdim olunur. Bizim mentalitetimizin əsas hissəsi islam dinindən gəlib. Bəzi vaxtlar olur ki, milli mentaliteti özümüzə aid olan xüsusiyyətlər kimi xarakterizə etməyə çalışırıq. Əksər vaxtlar milli mentalitet kimi təqdim olunan dəyərlər, hər hansı tayfaya və ya dəstəyə aid olan adətlər olur.”

“Avropaya inteqrasiya ilə milli menalitetin uzlaşmasına” da münasibət bildirən Kənan Rövşənoğlu, uzlaşma modelini 100 il bundan qabaq Cəmaladdin Əfqani tərəfindən verildiyini bildirdi: “Hələ 100 il bundan qabaq Cəmalədiin Əfqani milli-mənəvi dəyərlərin Avropaya inteqrasiyası ilə uzlaşmanın modelini təqdim edib. O, deyirdi ki, biz Qərbə inteqrasiya eləməliyik. Amma elmi-texniki tərəqqi yönümündən. Lakin biz öz həyatımızı Qərbin dediyi kimi dəyişə bilmərik. XIX əsrin sonlarından başlayaraq müsəlman Şərqində elmi inkişafla bağlı suallar meydana çıxmağa başladı. Hətta bəzi ziyalılar inkişaf üçün dinin dəyişdirilməsinin zəruri olduğunu söyləyirdilər. Lakin həmin dövrdə olan müsəlman ziyalıların hesabına müsəlmanlar öz dinindən ayrı düşmədilər. Cəmaləddin Əfqani bu məsələnin dəqiq terminin qoyaraq göstərdi ki, müsəlmanların inkişafdan geri qalmasının səbəbi onların mənsub olduqları dini deyil. O bildirirdi ki, Qərbə inteqrasiya etmək lazımdır. Bu, yalnız elm və texnika sahəsində ola bilər. Lakin digər sahələrdə xüsusilə mənəvi sahələrdə müsəlmanların kifayət qədər öz dəyərləri var. Necə ki, orta əsrlərdə Əndəlusda (İspaniyada) yaşayan müsəlmanlar öz elmlərini Avropa ilə bütün xristian aləmi ilə paylaşdılar, eyni ilə də müsəlmanlar indiki dövrdə Avropa ilə o istiqamətdə elmi məsələləri bölüşməlidirlər. Necə ki, əndəluslu müsəlmanlarla elm sahəsində paylaşan xristianlar öz dinlərini və milli-mənəvi dəyərlərini dəyişmədilər, müsəlmanlar da xristianlarla elm sahəsində əməkdaşlıq edib öz dinlərini və milli-mənəvi dəyərlərini qorumalıdırlar.”

Milli xarakter və mentalitetin vətən amalı və azərbaycançılıq ideologiyası ilə sıx bağlı olduğu qeyd edilməklə, vaxtilə arxa plana keçirilən ideologiyaya milli amilin təsiri indi “millətin real-iqtisadi, sosial-psixoloji və mədəni həyatının potensialını - milli şüurunun xarakterik xüsusiyyətlərini, emosional-psixoloji cəhətlərini, ictimai inkişafını hərəkətə gətirən mexanizm kimi nəzərdən keçirilir”. Vətən amalında və azərbaycançılıq ideologiyasında azərbaycanlıların milli mədəniyyət, milli mənlik şüuru, milli təfəkkürü və xarakterinin mental xüsusiyyətləri öz əksini tapır. Vətənçilik hissi, vətənçilik əxlaqı milli-mənəvi-əxlaqi fenomen kimi vətəndə - azərbaycanlıların məskunlaşdığı müqəddəs məkanda yaranır və inkişaf edir. Q.Əliyev yazır ki, insanların öz doğma etnik beşiyinə üzvi məhəbbəti, öz doğma diyarına bağlılığı xalqın ənənələrinə və adətlərinə dərin ehtiram dönməz sosial fenomen kimi hazırda müstəqil Azərbaycan vətəndaşlarının yeni mental keyfiyyətlərinə çevrilməkdədir” .

Azərbaycan xalqının milli xarakteri və mentalitetinin təsiri altında formalaşan milli ideologiyanı - azərbaycançılıq ideologiyasını Ulu Öndər Heydər Əliyev azərbaycanlıların milli ruhunun qoruyucusu, ümumdünya sivil məkanında milli özünütəsdiqin əsas amili hesab edirdi. Heydər Əliyevin ictimai-siyasi görüşlərində azərbaycançılıq və milli mentalitet fəlsəfəsinin mahiyyətini dərindən aça bilən Q.Əliyev yazır: “Heydər Əliyevin ictimai-siyasi görüşlərində işlənib hazırlanmış, ölkə əhalisinin rəğbətlə qarşıladığı azərbaycançılıq vətən amalının milli dərki kimi təqdim edilir... Heydər Əliyevin təsəvvüründə azərbaycançılıq ideologiyası milli-mənəvi sərvətlərimiz sistemində ən önəmli yer tutur və mübaliğəsiz demək olar ki, müstəqilliyin möhkəmlənməsi əqidəsində olan bütün azərbaycanlıların milli ideologiyası kimi funksional əhəmiyyət daşıyır”.

Q.Əliyev Heydər Əliyevin müstəqillik dövründə milli ideologiya və milli-siyasi şüur tərəfindən sosial-siyasi və mənəvi sistemin dərk olunması və öyrənilməsinin vahid sinkretik forması olan milli-siyasi mentalitetin qarşılıqlı əlaqəsinə dair dəyərli, dahiyanə fikirlərini də üzə çıxarıb.

Məlumdur ki, milli-siyasi mentalitetin yaradıcısı xalq və siyasi elitadır. Təbii mədəniyyət zəminində formalaşan siyasi mentalitet ənənə ilə bağlı olub siyasi həyatda gerçəkləşir.

İslam mədəniyyəti XIX-XX əsrlərdə formalaşan milli mədəniyyətə, o cümlədən milli ideya və milli ideologiyaya güclü təsir göstərmişdir. Məlumdur ki, milli ideologiya yalnız millətin yaranması ilə meydana gəlməmişdir. Bu ideologiya Azərbaycanın tarixi inkişaf mərhələsindəki milli-mədəni dəyərlərin, o cümlədən, islam dini-mənəvi dəyərlərinin təsirilə formalaşmış və onların varisi kimi təşəkkül tapmışdır.

Demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğu yolu tutan Azərbaycanda din dövlətdən ayrı olsa da dini-mənəvi dəyərlər xalqın mənəviyyatı, dünyagörüşü, həyat tərzi və ideologiyasından ayrılmazdır. Bir sözlə, Azərbaycanda milli və dini ideya üstünlük təşkil edir: “Hazırda Azərbaycanın ictimai həyatında iki başlıca kommunalist ideya - dünyəvi milli-azərbaycançılıq ideyası ilə dini-islamçılıq ideyası üstünlük təşkil edir və bu ideyalardan hər biri getdikcə öz sosial bazasını gücləndirir” .

R.Əliyev çox düzgün olaraq qeyd edir ki, müstəqillik illərində Azərbaycanda millət ideyası dirçəldi, “milli birlik, dünyəvilik, müasirlik, avropalaşma və tərəqqi ideyalarını rəhbər tutan milli dövlətçilik ideologiyası siyasi nəzəriyyə və siyasət kimi hegemon qüvvəyə çevrildi” .

Dini-islamçılıq ideyası güclü təsirə malik olsa da, milli və dini ideya bir-birilə birləşə bilməz. “Azərbaycanda dövlət dindən ayrıdır. Lakin intellektual-ruhi və ideoloji komplekslər kimi milli ideya ilə dini ideya labüd olaraq üst-üstə düşür, çarpazlaşır. Çoxmillətli və çoxkonfessiyalı bir dövlət kimi Azərbaycan Respublikasında həmin ideyaların xalqın ümumi mənafeyi naminə yaxınlığı, müəyyən hüdudlar daxilində əməkdaşlığı və bir-birindən qarşılıqlı səmərəli surətdə faydalanması mümkün və labüddür. İslam dini-mənəvi dəyərləri əsrlər boyu insanları müqəddəs əxlaq normaları ilə tərbiyələndirmişdir. S.Xəlilov islamın iki istiqamətdə qurulduğunu göstərir: “1. İnsandan Allaha - müqəddəslik duyğusu. 2. Allahdan insana - necə yaşamağın konkret yolları” . İslamda dini-mənəvi dəyərlər dünyanı qoruyan, cəmiyyətdə insanların davranışını tənzimləyən nizamın cövhərini təşkil edir. İslam cəmiyyətdə yüksək mənəvi fəzilətlər, yaxşılıq, xeyirxahlıq, əmanətə sədaqət, düzlük, başqalarına təmənnasız yardım hissləri tərbiyələndirir, müsəlmanların birliyini, nəsillərin mənəvi-ruhi varisliyini qoruyub saxlayır.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2011.- 10 dekabr.- S. 15.