Hüquqi dövlətdə ekoloji mədəniyyət

Hüquqi dövlətin əlamətlərindən biri ərazi təbiətin bir hissəsi olduğu üçün ətraf mühitin mühafizəsilə sıx bağlıdır. Qlobal ekoloji problemin həllində ekoloji mədəniyyət mühüm rol oynayır ki, bu da son nəticədə hüquqi dövlət quruculuğunun səmərəliliyinin əsas amilidir.

Y.Türkelin yazdığı kimi, hər bir dövr ətraf mühitin dəyişdirilməsinin miqyasını və xarakterini müəyyən etmiş, indi ekoloji şüur adlandırdığımız təbiətə münasibət prinsiplərini formalaşdırmış, ekoloji mədəniyyətin bu və ya digər xüsusi tipini yaratmışdır. Lakin çox zaman ekoloji mədəniyyət və ekoloji şüur kortəbii şəkildə inkişaf etmişdir. Hazırda təhsil sistemi ekoloji mədəniyyətin şüurlu və planauyğun şəkildə inkişaf etdirilməsi vəzifəsini öz qarşısına bir məqsəd qoyaraq, praktik olaraq, həll etmək imkanı əldə etmişdir. Bütün bunlar ekoloji tərbiyə problemlərinin aktuallığını bir daha sübut edir. Cəmiyyət və təbiət arasındakı ziddiyyətlərin həllindən bəşəriyyətin varlığı, mənəviyyatı və gələcəyi asılıdır. Həmin həll isə ekoloji şüurun və ekoloji tərbiyənin səviyyəsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.

Ekoloji mədəniyyətin tədqiqatçıları ictimai həyatı dəyişdirilməsi əxlaqi, estetik, mənəvi dünyagörüşü və mədəniyyətinin də bərqərar olmasını təmin edir. İnsanların təbiətə münasibətində aşağıdakı amilləri xüsusi qeyd edirlər:

Birincisi, təbiət insandan çox-çox yüksəkdə durur. Bu baxımdan, insan qeyd-şərtsiz təbiətə tabe olmalı, təbiətin qanunlarını özlərinin daxili qanunlarına aid etməlidir;

İkincisi, məlumdur ki, insan ən şüurlu varlıqdır, o, təbiətə münasibəti ictimai münasibət kimi başa düşməli, onu əhatə edən təbii, ətraf mühitlə əlaqəni qırmamalıdır;

Üçüncüsü, insan başa düşür ki, təbiətin dəyişdirilməsi onun birbaşa fəaliyyəti ilə bağlıdır. Buna görə də insan öz münasibətinin ahəngdarlığını dərk etməlidir, daha doğrusu, insan düzgün qiymətləndirməyi bacarmalıdır;

Dördüncüsü, tarixi inkişaf prosesində insanlar özlərinin ekoloji fəaliyyətini, ilk növbədə, praktik fəaliyyət vərdişlərinə çevrilməlidirlər;

Beşincisi, ekoloji mədəniyyətin bütün məzmunundan keçən ümumi cəhətlər (biliklər, əqidələr, dünyagörüşü və s.) insanın mənəvi sərvətinə çevrilməli və onların varislik prinsipləri təmin edilməlidir.

Ekoloji mədəniyyət - ekoloji bilik, ekoloji təhsil, ekoloji əxlaqi prinsiplərin məcmuusudur. Ekoloji mədəniyyət hüquqi dövlətdə vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən irəli sürülən üsulların, ənənələrin və tənzimləmə formalarının təsərrüfat - iqtisadi və s. sahələrdə təbiətlə insanın bütün qarşılıqlı münasibətlərinin harmonikləşdirilməsidir. Vətəndaş cəmiyyətilə təbiət münasibətlərinin hormonikləşdirilməsi cəmiyyət inkişafının ən vacib şərtlərindən biri hesab olunur. Humanist münasibətlərdən bəhs edən amillər göstərir ki, cəmiyyət əvvəlki inkişafın bütün sərvətlərinin saxlanması, insanın özü-özünə ictimai insan kimi, yəni insaniyyət mənasında qayıtmasıdır.

Hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu yolu ilə gedən Azərbaycanda ekoloji təbliğatı gücləndirmək üçün Azərbaycan alimlərinin ekologiya sahəsində yazdışları əsərlərə istinad etmək lazımdır. Belə halda, aşağıdakılara diqqət yetirilməlidir:

1. Ekoloji təbliğatın məzmununu zənginləşdirmək, onun forma və metodlarını təkmilləşdirmək, əhalinin ekoloji təhsil səviyyəsini nəzərə almaq;

2. Ekoloji tərbiyəni tərbiyə sisteminin digər istiqamətləri ilə sıx əlaqələndirmək, xüsusilə, ideya-siyasi, mənəvi, əmək, vətənpərvərlik tərbiyəsi ilə;

3. Ekoloji tərbiyənin iqtisadi, hüquqi, pedaqoji əlaqəsini möhkəmlətmək onun ardıcıl və uzunmüddətli olmasına nail olmaq lazımdır.

Tədqiqatçılar hüquqi dövlət quruculuğu şəraitində ekoloji tərbiyənin səmərəliliyini yüksəltməyə kompleks münasibətin aşağıdakı istiqamətlərinə diqqət yetirməyin zəruriliyini göstərirlər:

1. Bütün təhsil səviyyəsində olan qruplarla iş aparmaq, onların fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə almaq;

2. Ekoloji tərbiyənin üzünmüddətli və cari vəzifələrini əlaqələndirmək;

3. İdeoloji işin müxtəlif vəsaitlərinin əlaqəsini təşkil etmək (siyasi təhsil, iqtisadi təhsil, mühazirə və başqa kütləvi təbliğat, siyasi təşviqat, radio, televiziya, kino, mətbuat, mədəni-maarif müəssisələri, ədəbiyyat və incəsənət). Ekoloji tərbiyə adamların şüuruna, tərbiyəsinə təsir göstərmək (inandırma, kütləvi, koolektiv və fərdi təsir).

Ulu Öndər Heydər Əliyevin və Onun layiqli varisi, ölkə Prezidenti İlham Əliyevin Azərbaycanda ekoloji mədəniyyətin inkişafında müstəsna xidmətləri olmuşdur. Ulu Öndərin 2002-ci il 10 dekabr tarixli Fərmanı ilə imzalanan “Əhalinin ekoloji təhlil və maarifləndirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununda ekoloji mədəniyyətin inkişaf etdirilməsi tədbirləri də müəyyənləşdirilmişdir.

Bu Qanunda istifadə olunan əsas anlayışlar aşağıdakı mənaları ifadə edir:

- ekoloji təhsil - ətraf mühitin mühafizəsi və təbii ehtiyatlardan istifadə üzrə normaların, xüsusi biliklərin, təcrübənin tədrisi və öyrənilməsi prosesi;

- ekoloji biliklər - ətraf mühitə, ekologiyaya, insan və təbiət arasında qarşılıqlı əlaqələrə dair məlumatlar;

- ekoloji maarifləndirmə - ekoloji mədəniyyətin formalaşmasına yönəldilmiş ekoloji bilik və təcrübənin yayılması;

- ekoloji mədəniyyət - əhalinin və ölkənin ekoloji təhlükəsizliyinə, insanın ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsinə dair bilik və təcrübənin məcmusu.

Əhalinin ekoloji təhsili və maarifləndirilməsi haqqında qanunvericilik Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasından, bu Qanundan, təhsil və ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı qanunlardan, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdən və digər müvafiq normativ hüquqi aktlardan ibarətdir.

Bu Qanunun təsir dairəsinə ekoloji təhsil prinsiplərini özündə əks etdirən və dövlət təhsil standartlarına uyğun fasiləsiz ekoloji təhsil və maarifləndirmə sistemi, həmçinin, təhsil müəssisələrində ekoloji təhsilə aid informasiya məkanı daxildir.

Bu Qanun ekoloji təhsil və maarifləndirmə sahəsində idarəetməni həyata keçirən dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarına, təhsil müəssisələrinə, əhalinin maarifləndirilməsi ilə məşğul olan, həmçinin, digər aidiyyəti hüquqi və fiziki şəxslərə şamil edilir.

Əhalinin ekoloji təhsili və maarifləndirilməsi sahəsində dövlət siyasəti ətraf mühitin mühafizəsi və təhsil haqqında qanunvericiliyin tələblərinə, müvafiq dövlət proqramlarına, habelə, bunlara dair ölkədə və beynəlxalq təcrübədə mövcud olan prinsiplərə uyğun həyata keçirilir.

Əhalinin ekoloji təhsili və maarifləndirilməsi sahəsində dövlət siyasətinin prinsiplərinə aşağıdakılar aiddir:

- ümumi ekoloji biliklərə yiyələnməsi üçün hər kəsə bərabər şəraitin yaradılması;

- orta təhsil sistemində ekoloji biliklərin tədrisinin icbariliyi;

- ekoloji təhsil və maarifləndirmə prosesinin fasiləsizliyi;

- ekoloji təhsil və maarifləndirmə sahəsində aşkarlığın təmin olunması;

- ekoloji təhsil və maarifləndirmə sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsində əhalinin və qeyri-hökumət təşkilatlarının iştirakına şərait yaradılması.

Ulu Öndər Heydər Əliyev xalqın tələbi ilə yenidən hakimiyyətə gəldiyi dövrdən davamlı inkişaf konsepsiyasını dəstəkləmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin 2003-cü il 18 fevral tarixli 1152 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında ekoloji cəhətdən dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişafa dair” milli proqramı üzrə ölkəmizdə çoxsaylı tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bundan sonra davamlı inkişaf ideyası ölkəmizdə bir sıra dövlət əhəmiyyətli sənədlərdə, xüsusən, Azərbaycan Respublikasının hazırkı Prezidenti İlham Əliyevin 14 aprel 2009-cu il tarixdə imzaladığı Fərmanla təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nda öz əksini tapmışdır. AMEA-nın Zoologiya İnstitutunun əməkdaşı, professor Şaiq İbrahimovun fikrincə, davamlı inkişafda insan cəmiyyəti və onun hər bir üzvü ilə ətraf mühit arasındakı qarşılıqlı münasibətlər ətraf mühitin qorunması ilə yanaşı, həm də ondan iqtisadi və sosial məqsədlər üçün məqsədəuyğun və səmərəli şəkildə istifadəni nəzərdə tutan yeni, daha yüksək səviyyədə qurulmalıdır. Davamlı inkişafa keçidlə əlaqədar sosial-iqtisadi fəaliyyətdə tələb olunan dəyişikliklərin həyata keçirilməsi üçün əhalinin bütün təbəqələrinin ətraf mühitin mühafizəsi sahəsindəki dünya görüşləri məqsədyönlü istiqamətləndirilməlidir ki, bu da ekoloji maarifləndirmə və ekoloji təhsil qarşısında müvafiş vəzifələr qoyur.

Professor Şaiq İbrahimov “Azərbaycanda davamlı inkişafa keçid dövründə ekoloji maarifləndirmə və ekoloji təhsil” məqaləsində müasir müstəqillik, demokratikləşmə və hüquqi dövlət quruculuğu şəraitində ekoloji mədəniyyətin yüksəldilməsinə dair maraqlı mülahizələr irəli sürmüşdür. Müəllif yazır: “Ekoloji mədəniyyətin yüksəldilməsi məqsədi ilə ölkəmizdə dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarə orqanları, ictimai birliklər, kütləvi informasiya vasitələri, tədris və mədəniyyət müəssisələri, həmçinin, ayrı-ayrı mütəxəssislər və ziyalılar tərəfindən ekoloji təhlükəsizlik, ətraf mühitin durumu, təbii sərvətlərdən istifadə və ətraf mühitin mühafizəsi haqqında qanunvericilik barədə maarifləndirmə prosesi həyata keçirilir. Əhalinin təhsil səviyyəsi yuxarı qalxdıqca, insanların ətraf mühitin mühafizəsində olan problemlərin mərhələli həllinin davamlı inkişafa keçidin mühüm bir elementi olduğunu dərk etməsi imkanları da artır ki, bu da ekoloji maarifləndirmə prosesində öz əksini tapmalıdır. Belə ki, təbiətin tullantılarla çirklənməsinin qarşısının alınmasına, meşələrin və su hövzələrinin qorunmasına, yaşıllığın artırılmasına çağıran şüarlarla yanaşı, insanın ətraf mühitlə vəhdətini, müasir dövrdə iqtisadi, sosial və ekoloji məsələlərin bir-birinə sıx bağlılığını, davamlı inkişafın mahiyyətini və əhəmiyyətini, əmək fəaliyyəti və istirahət zamanı insanların təbiətdəki davranış normalarını açıqlayan məlumatlara tələbat getdikcə artır.

Ekoloji maarifləndirmə və ekoloji mədəniyyət formalaşdırılması proseslərinin uğuru xeyli dərəcədə yerli hakimiyyət və idarəçilik orqanlarının əməli işindən asılıdır. Belə ki, təbiətin qorunmasına, onun zibillənməsinin qarşısının alınmasına olan çağırışlar, cərimələr barədə xəbərdarlıq, xüsusi mühafizə olunan ərazilərin çəpərlənməsi ilə yanaşı, yolların kənarlarında zibil qutularının qoyulması, təbiətdə istirahət etmək üçün və avtomobil dayanacaqları üçün xüsusi yerlərin ayrılması və bu kimi başqa tədbirlərin keçirilməsi ilə dəstəklənməsə, onların effektliyi kifayət qədər yüksək olmaz”.

İ.İbrahimov müstəqillik qazanan müasir Azərbaycanda ekoloji təbliğatın məzmununun da dəyişdiyinə diqqət yetirir: “Keçmiş Sovet İttifaqında Vətənin ucsuz-bucaqsız, onun sərvətlərinin isə tükənməz olması fikri geniş yayılmışdı, bədii ədəbiyyatda və kinofilmlərdə də tez-tez qeyd edilirdi. Buradan belə nəticə çıxarmaq olardı ki, Vətənin təbii ehtiyatlarının israfçılıqla istismar edilməsinin də elə bir ziyanı yoxdur. Təəssüf ki, bizim indiki cəmiyyətimizdə də bu yanlış təsəvvürlər müəyyən qədər qalmaqdadır və müasir ekoloji maarifləndirmə prosesinə öz zərərli təsirini göstərir. Bununla əlaqədar olaraq, ekoloji təbliğat aparılarkən təbii sərvətlərimizin məhdud olduğu və buna görə də onlara xüsusi qayğı ilə yanaşılmasının vacibliyi hökmən qeyd edilməlidir.

Tədricən insanların şüurunda xalq musiqisi və ədəbiyyatı, vətən təbiəti ilə yanaşı, “Ekoloji vətən”, yəni xalqla onun yaşadığı ölkənin təbiəti, cəmiyyətlə ətraf mühit arasında harmonik vəhdət təşkil edən qarşılıqlı münasibətlər haqqında düzgün təsəvvürlər formalaşmalıdır. Bu zaman heç də vətənin “dünyada ən gözəl ölkə” olduğunu qeyd etmək vacib deyildir, çünki vətən hər bir kəs tərəfindən başqa yerlərdən gözəl olduğuna görə yox, onun mənsub olduğu xalqın məskəni olduğuna görə sevilir”.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2011.- 23 dekabr.- S. 15.