Hüquqi dövlətdə hüquqi mədəniyyət

Hüquqi dövlət quruculuğunun əsas elementlərindən biri hüquqi mədəniyyətdir. Hüquqi mədəniyyət - hüquqi dövlətdə hüquqi qaydaların möhkəmləndirilməsinə, vətəndaşlarda qayda-qanunlara əməl etmək vərdişi aşılamağa xidmət edir, insanları da qanunların aliliyinə riayət etmək ruhunda tərbiyələndirir. Vətəndaş cəmiyyətində hüquqi qanunların tətbiqi onun daha da inkişafına stimul yaradır. Politoloqların fikrincə, vətəndaşların yüksək mədəniyyəti, şüurluluğu və mütəşəkkilliyi, eyni zamanda, dövlət qanunlarının tələblərinə ciddi münasibət göstərməyin, demokratiya prinsiplərini həyata keçirməyin əsas şərtlərindəndir.

Qanunçuluqla demokratiya qarşılıqlı əlaqədə və qarşılıqlı təsirdə olan proseslərdir. Hüquqi mədəniyyət qanunları yalnız bilmək deyil, onu dərindən əxz edib, ona hörmətlə yanaşmağı və real həyatda tətbiq etməyi də tələb edir. Hüquqi dövlətdə cəmiyyətin hər bir üzvü qanunlara və qanunçuluğa hörmətlə yanaşır, hüquqi mədəniyyətə, hüquqi biliklərə yiyələnməklə hüquqa, qanuna, qanunçuluğa inam yaranır. Vətəndaş cəmiyyətinin mənəvi mədəniyyətinin əsas ünsürü kimi hüquqi mədəniyyət hüquqi dövlət quruculuğunda mühüm əhəmiyyət kəsb edən fenomenə çevrilir.

S.Məmmədovanın fikrincə, hüquq mədəniyyəti cəmiyyətin ictimai-siyasi təşkili ilə də bağlıdır. Yüksək hüquq mədəniyyətinin olduğu mühit siyasi sistemin normal fəaliyyət göstərməsi üçün şərait yaradır. Bu sistemin hər bir sahəsi elə fəaliyyət göstərməlidir ki, qanuna tam müvafiq olsun, demokratiyanın yaratdığı imkanlardan məqsədyönlü istifadə etsin.

İnsanların hüquqa, mövcud hüquq normalarına münasibətinin toplusu hüquq mədəniyyəti adlanır. Hüquq normalarının tələblərinə əməl etməyin vacibliyini insanlar şüurlu şəkildə dərk etməlidirlər. Deməli, hüquq mədəniyyətinin səviyyəsi həm vətəndaşların hüququ bilmək, başa düşmək dərəcəsindən, həm də bunu yerinə yetirməyin vacibliyini dərk etmələrindən asılıdır.

Hüquq mədəniyyəti hüquqi fikrin yüksək inkişaf səviyyəsində olduğunu təsdiq edir. Cəmiyyət üzvlərinin ümumi mədəniyyəti bu baxımdan hüquq mədəniyyəti qanunçuluğun vəziyyətinə, hüquq normalarına hörmətlə yanaşılmasına, vətəndaşların öz hüquqlarından istifadə etmələrinə və öz vəzifələrini yerinə yetirmələrinə əhəmiyyətli təsir göstərir.

Hüquqi dövlətin əsas amili olan qanunun aliliyinin reallaşdırılmasında, qanunçuluğun möhkəmləndirilməsində hüquqi mədəniyyətin yüksəldilməsi əsas yer tutur. Hüquqi mədəniyyətin yaradılması vətəndaş cəmiyyətindəki mənfi proseslərin qarşısının alınmasında mühüm vasitə kimi çıxış edir. Hüquqi dövlətdə hüquqi mədəniyyət inkişaf etdikcə, ölkədə cinayət cəza tədbiri əvəzinə, ictimai təsir tədbirləri görülməsi üçün demokratik şərait yaranır.

Müasir dövrdə hüquqi dövlət quruculuğu prosesində qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, qanunçuluğa riayət olunması vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının səmərəli şəkildə müdafiəsi, hüquq qaydalarının, hüquq təhsili və tərbiyəsinin gücləndirilməsi, qanunvericiliyin təbliği hüquq mədəniyyətinin əsas istiqamətlərini təşkil edir.

Politoloqlar hüquq mədəniyyətinin yüksəldilməsinin əhəmiyyətindən danışarkən, göstərirlər ki, hüquq mədəniyyətinin inkişafı formalizm, süründürməçilik və s. kimi mənfi halların da aradan qaldırılmasına öz təsirini göstərir. Bununla bağlı, mövcud qanunların təsir gücünün artırılması da aktual məsələlərdəndir. Qanunvericilikdə öz əksini tapmış məsələlər nə qədər məntiqli və əsaslı olsa da, çox vaxt praktikaya tətbiq olunmur və hiss olunmadan dondurulur. Hüquq normalarının təsir gücünü artırmaq üçün, onların yerinə yetirilməməyinin səbəblərini müəyyənləşdirmək üçün bu vəziyyəti yaradan səbəbləri öyrənmək lazımdır. Bunun üçün hüququn insanların davranışına təsir metodlarını bilmək vacibdir. İctimai, iqtisadi, mədəni, psixoloji və digər amillərlə bağlı olan bu metodların işlənib hazırlanması müasir dövrün ən aktual problemlərindən biridir.

Qarşıya çıxan problemlərin təxirəsalınmadan yerinə yetirilməsi dövlət icra orqanlarının işinin yaxşı qurulmasından da asılıdır. Eyni zamanda, vəzifəli şəxslərin hüquq mədəniyyətinin yüksəldilməsinin də böyük əhəmiyyəti vardır. Bunun üçün hüquq mədəniyyətini yüksəltmək istiqamətində dövlət aparatı ilə ictimai təşkilatların əlaqəli fəaliyyəti zəruridir. Müasir dövrdə dövlət idarəetmə orqanlarının qarşısında çox mühüm və böyük vəzifələr dayanır. Belə ki, bir milyondan artıq qaçqını və torpağının 20 faizindən çoxunun işğal altında olan ölkədə hüquq mədəniyyətini yüksəltmək ölkənin bütün ehtiyat qüvvələrindən düzgün və yerində istifadə olunmasına şərait yaradar. Bunun üçün idarəetmə aparatı hüquq mədəniyyətinin bütün elementlərindən istifadə edərək, əlaqədar orqanları, hüquq statusu ilə bərabər, həm də idarəetmə prosesini nizamlamalı, idarəetmə orqanlarının fəaliyyəti üçün sabit optimal bir rejim yaratmalıdır. Əsaslandırılmamış qərarların verilməsinə müxtəlif orqanların vəzifələrində təkrarlara yol vermək olmaz. İdarəetmə aparatında hüquq mədəniyyətini daha da inkişaf etdirməyə, bunun tətbiqinin yeni forma və metodlarını artırıb tapmağa təşəbbüs göstərilməlidir. Xüsusi olaraq, nəzərdə saxlanılmalıdır ki, hüquq mədəniyyətini yüksəltməyin bütün məsələləri kadrların hüquq hazırlığı ilə sıx bağlıdır. İdarəetmə aparatının rəhbərləri iqtisadiyyat, istehsalın təşkili, informatika və s. məsələlərdən əlavə, hüququn əsaslarını da yaxşı bilməlidir. Çünki mövcud qanunların düzgün tətbiqi bundan, bu biliklərdən asılıdır. Belə olarsa, düzgün olmayan qərarların qəbul edilməsinə də yol verilməz.

Hüquqi dövlət quruculuğu prosesində iqtisadi inkişafın hüquqi nöqteyi-nəzərindən təhlili yollarının təkmilləşdirilməsi daha da aktuallıq kəsb edir. İdarəetmə aparatı işçilərinin hüquqi mədəniyyətinin yüksəldilməsilə qarşıya çıxan problemlərin hüquqi təhlili və iqtisadi cəhətdən məzmunu metodlarının qarşılıqlı əlaqələrinin gücləndirilməsi zərurəti meydana çıxır.

Hüquqi mədəniyyət hüquq, qanun və təbii hüquqla sıx bağlıdır. Y.Rüstəmovun fikrincə, aşağıdakılar təbii hüquq hesab edilir: xüsusi mülkiyyət, bərabərlik, demokratiya, cəmiyyətin dövlətli və kasıblara bölünməsi, hakimiyyət və ona tabe olanlar və b.

Qərbi Avropada neotomizm, fenomenologiya, ekzistensializm və hermenevtikaya əsaslanan təbii hüquq nəzəriyyələri daha geniş yayılmışdır.

Neotomizm katolik kilsəsinin hökmranlıq etdiyi ölkələrdə (Fransa, Almaniya, İtaliya, Avstriya, Belçika, İspaniya, Latın Amerikası ölkələrində) daha çox yayılıb. Dini hüquq fəlsəfəsi ABŞ-da da fəaldır.

Katolik hüquq fəlsəfəsinin başlanğıc nöqtəsi Allahın bütün varlığın ilk səbəbi olmasını qəbul etməkdir; dövlət və hüquq Allah tərəfindən yaradılıb, mənəvi başlanğıcın nəticəsidir, ilahi ağılın ictimai qaydalarda əks olunmasıdır.

Neotomizm təbii hüquq deyəndə, adətən, aşağıdakı ümumi prinsipləri nəzərdə tutur: azadlıq, ədalət, hər kəsə onun ləyaqətinə görə qiymət vermək, bağlanan sazişləri yerinə yetirmək, hakimiyyətə hörmət, ümumi rifah, həmrəylik və s.

Fenomenologiya əsasında yaranan hüquq nəzəriyyələri pozitiv hüquqi əsasını “eydos”larda görürdülər. “Eydoslar” “təmiz mahiyyət”, “ideal hüquqi formalar”, “airior” (təcrübədən əvvəl) normativ ideyalar” deməkdir. “eydotik hüquq” təbii hüququn xüsusi analoqudur və pozitiv qanunçuluqdan əvvəl gəlir. Məhz bu hüququn köməkliyi ilə fərdlərin hərəkətləri müəyyən sistemə gətirilir.

Ekzistensial hüquq fəlsəfəsi hesab edir ki, adi varlıq səviyyəsində hüquq, pozitiv hüquq öz-özlüyündə süni yaradıcılıqdan donmuş bir şeydir. Özünün həyati qüvvəsini hüquq insanın ekzistensiyasında (canlı varlığında) tapır. Hüququn əsası olan ekzistensiya ilə adi ictimai varlıq arasındakı qarşılıqlı əlaqə fasiləsiz olaraq bir-birini əvəz edən konkret həyati hadisələrdə öz ifadəsini tapır. Bu nəzəriyyəyə görə, təbii hüquq daimi, dəyişməz məzmuna malik deyil. Hüquq sözün xüsusi mənasında quru və donmuş normalar sistemi ola bilməz; o, ayrı-ayrı hüquqi vəziyyətlərin fasiləsiz, ardıcıl fəaliyyətidir, hüquqi hadisələrin cəmidir. Belə vəziyyət fərdi və təkrarolunmazdır, ona görə də, onun hüquqi həddi normalaşdırıla bilməz.

Hermenevtik təbii hüquq nəzəriyyəsinin tərəfdarları mütləq, hərəkətsiz təbii hüquqa, həmçinin, təbii və pozitiv hüququn bir-birinə qarşı qoyulmasının əleyhinə çıxış edir. Təbii hüquq fərdlərin azadlığı, bərabərliyi, təhlükəsizliyi prinsiplərindən doğan ədalət ideyasına əsaslanır.

Hermenevtik nəzəriyyəyə görə, hüquq anlayışı, sadəcə olaraq, hüququ dərk etmək deyil, elə bir prosesdir ki, burada “canlı tarixi dil” əsasında “konkret tarixi hüququn yaranması baş verir”. Beləliklə, hüquq hermenevtik proses anlayışının məhsuludur. Bu nəzəriyyə hüquq normalarına deyil, hüquqi davranışlara və s. istinad edir. “Mücərrəd qanunun” mətni bütün hallarda faktiki vəziyyətlə tən gəlməli, “şeylərin faktiki vəziyyətinə” uyğunlaşdırılmalıdır. Bunun nəticəsində pozitiv hüquq norması və “şeylərin faktiki vəziyyəti”, olmalı şey ilə olan bir-birinə uyğun vəziyyətə gətirilir və bu yolla “konkret, həqiqətən, mövcud olan tarixi hüquq” meydana gəlir.

Hüquqi pozitivistlər hüququ heç bir aksioloji (dəyər) baxımından haqq qazanmağa ehtiyacı olmayan, şübhəsiz, pozitiv fakt kimi tədqiq edirdilər. Bu mövqedən çıxış edən hüquqi pozitivizm nümayəndələri enekulyativ hüquq fəlsəfəsini təbii və müsbət (pozitiv) hüquqa zidd olan yanılma hesab edirlər. Onlar təsdiq edirdilər ki, yalnız dövlət tərəfindən müəyyən edilən normaların cəmi olan pozitiv hüquq mövcuddur; hüquq adlandırılan başqa normalar, o cümlədən, təbii hüquq olsa-olsa, fəaliyyətdə olan pozitiv hüququn əxlaqi cəhətdən qiymətləndirilməsidir. Bu qiymət, onların fikrincə, subyektiv mənada müxtəlifdir və hamı üçün vacib deyil.

Hüquqi pozitivizm dövlət və hüququn mahiyyətini dərk etmək imkanını inkar edir. Hüquqi anlayışlar, prinsiplər, kateqoriyalar təfəkkürün subyektiv abstraksiyası hesab edilir. Qanunun Kant tərəfindən müəyyənləşdirilən formal anlarına əsaslanan hüquqi pozitivizm hüququ təmiz məntiqi forma hesab edirdi. Formalizm hüquqi pozitivizmin əsasını təşkil edir. Hüquq dövlət tərəfindən həmin cəmiyyətin üzvləri üçün yaradılan və hamı üçün vacib olan normaların (və yaxud qaydaların) toplusudur. Hüquqi normalar tamamilə dövlət özbaşınalığının məhsulu hesab edilirdi. Həm də normalar formal məntiqin tələblərinə uyğun gələn və qanunvericilərin mücərrəd əmrləri, normativ mülahizələri kimi başa düşülürdü. Hüquq norması, faktiki olaraq, qanunla eyniləşdirilirdi. “Hüququn hökmranlığı”, “hüquqi dövlət”, “dövlətin hüquqla özünü məhdudlaşdırması” və s. kimi anlayışlar o dövrdə geniş yayılmışdır. Belə tələblərin qanunçuluğun, demokratiyanın möhkəmlənməsi üçün mütərəqqi cəmiyyəti olmuşdur.

İerinqin fikrincə, hüquq hakimiyyətin əlavəsi, mənimsədiyi qaydadır. Hüquq gücün və hakimiyyətin düzgün yoludur. Hüquq hakimiyyətin ağıllı siyasətidir. Hakimiyyət və hüquq öz inkişafının ən ali mərhələsinə hüquqi dövlətdə çatır. Burada hakimiyyətin özünü hüquqla məhdudlaşdırması və idarəçilikdə konstitusiya sisteminin tətbiqi nəticəsində qanunun hökmranlığı, sözün əsil mənasında, qayda-qanun təmin edilir.

Hüququn yaranma səbəbini Qumiloviç zorakılıqda axtarır. Dövlət və hüququn zorakılıq vasitəsi kimi xarakterizə olunmasını o, daha çox keçmiş dövrlərə aid edirdi (Asiya despotizmi, antik polislər, feodal monarxiyaları). Qumloviçin fikrincə, hakimiyyət formaları getdikcə yumşalır və tədricən qəddarlıqdan xeyli uzaqlaşır. Nəticədə “müasir mədəni dövlətlər” yaranır ki, onların da əsas əlamətləri aşağıdakılardır: 1) vətəndaşların hüquq bərabərliyi və qanunçuluq; 2) liberal demokratiya rejimi, parlamentçilik; 3) ümumi xalq rifahının təmin edilməsi.

Beləliklə, hüquqi dövlətin inkişafı üçün hüquqi mədəniyyətin səviyyəsinin yüksək olması, hüquq və qanunçuluğun möhkəmlənməsi zəruri amillərdir.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2011.- 27 dekabr.- S. 14.