Hüquqi dövlətdə əxlaqi-mənəvi
mədəniyyət
İnsanların vətəndaş
cəmiyyətinə, hüquqi dövlətə
və bir-birinə olan münasibətlərini
tənzimləyən əsas vasitələrdən biri əxlaqi-mənəvi mədəniyyətdir.
Ənənəvi cəmiyyətlərdə əxlaqi-mənəvi
mədəniyyətin formalaşması, mənəvi tərbiyə
funksiyasını
din yerinə yetirir, ənənəvi
cəmiyyətlərin dağılması demokratik
hüquqi dövlət və vətəndaş
cəmiyyətinin yaranması zamanı bu
vəzifəni rasional əxlaq yerinə yetirir.
Əxlaq
nəzəriyyəçiləri əxlaq və digər mənəvi
prinsiplər arasındakı fərqin spesifik
cəhətlərini nəzəri cəhətdən təsdiq
etmişlər. Rusiya filosofu K.Drobnitski
mənəvi prinsiplərə insanların mövcud
şəraitdə tənqidi münasibətin qabiliyyətinin
mənəvi-tarixi inkişafı prosesində ənənələr
və adətlər, siyasi-iqtisadi vəzifələr
yerinə yetirsə də hər bir cəmiyyətdə
fərdi mənəvi dəyərlər də mövcud olmuşdur. Hər
bir adət-ənənə fərdi mənəvi
keyfiyyət tipi kimi -
şərəf, ləyaqət, xeyirxahlıq kimi
qiymətləndirilir.
Y.Tukkelin qeyd etdiyi kimi,
mənəvi adətlər siyasi-iqtisadi həyatın
bilavasitə əlavəsinə çevrilərək, əxlaqi
sərvətləri real məzmun olmadan yalnız formaca
özündə saxlayır: “”Axı, şərəflilik,
xeyirxahlıq siyasi əmrlərin gözlətməsidir.
Ümumiyyətlə, mənəvi prinsiplər insan həyatının mənası
haqqındakı düzgün təsəvvürlərini
formalaşdırır”. S.Xəlilov düzgün olaraq göstərir
ki, “mənəviyyat” və “mədəniyyət”
anlayışlarını qarşılaşdırmış olsaq, görərik ki, mədəniyyət
sferasına aid olan, yəni
insanın əməli fəaliyyəti ilə bağlı olan bir çox
hadisələr mənəvi-əxlaqi məzmun
daşıyır. Elmin, ədəbiyyatın,
incəsənətin, dinin və hətta siyasi-hüquqi fəaliyyətin əxlaqi-mənəvi
aspektləri vardır. Mənəvi mədəniyyət məhz
bu iki böyük
həcmli anlayışın kəsişmə sahəsini əhatə
edir.
Digər
Azərbaycan tədqiqatçısı Emin
Mustafayev əxlaqi-mənəvi mədəniyyəti
fikir hesab edir və islamda əxlaqi-mənəvi
mədəniyyət probleminə toxunaraq
yazır ki, isanların buna
mənəvi ehtiyacı vardır. Bunlar əzəldən
insan təbiətinə qoyulmuşdur.
Lakin onlar bir növ mənəvi
instinktlər, hələ açılmamış,
aydınlaşmamış mənəvi anlayışlar hesab olunur. Zaman
keçdikcə belə mənəvi anlayışlar insanda onun şəxsiyyəti,
daxili aləmi, individual
seçiminə uyğun olaraq
tam formalaşır. Formalaşmış
mənəviyyat insanın daxili mənəvi
nizamlayıcısının Allah-Taalanın təyin etdiyi mənəviyyat qanunları ilə uyğunluğuna səbəb olur.
Lakin əgər
insanın daxili aləmi öz
fitri mənəvi ehtiyaclarına rəğmən,
gerçəkləşdiyi zaman ilahi mənəviyyat qanunları ilə ziddiyyət
təşkil edərsə, onda belə bir insanın qəlbində mənəviyyatsızlıq
hökm sürəcəkdir. Mənəviyyatsızlıqdan
doğan əməl və hərəkətlər
isə günah adlanır. Günahın təhlükəsi
qeyri-ixtiyari olaraq
insanın daxili, ruhani
aləmini və bununla da,
onun şəxsiyyətini
bütünlüklə özünə tabe
edir. Mənəviyyatsızlığın
toxumları hesab olunan
günahlar öz
müəllifləri tərəfindən tam
şüurlu şəkildə həyata keçirilir.
İslam aydın və
qəti olaraq bəyan edir
ki, insanın yaradılışından məqsəd
ilahi mənəviyyat qanunlarına salmaqla Allaha yetişərək
əbədi səadətə - dünya və
axirət səadətinə qovuşmaqdır. Bu
din bizə insanın dünya
həyatının sınaq, fədakarlıq dövrü,
gələcək əbədi həyata hazırlıq dönəmi
olduğunu öyrədir. Deməli, bu dünyadakı həyatımızın əsas
məqsədi qarşıdakı əbədiliyə lazımi
şəkildə hazırlaşmaqdan ibarətdir. Dünya həyatı qısa və təkraredilməzdir,
çünki insan yer üzündə yalnız bir
dəfə yaşayır. Ona görə də, öz həyatımızı
məhv etmək istəmiriksə, bu dünyada yaxşılıqlar etməli, saleh əməl sahibi
olmalıyıq, çünki məhz bu əməl və xeyirxahlıqdan Allah-Taala əbədilik qapısında bizdən
tələb edəcək.
Hər
bir müsəlman Allahın köməkliyi
ilə həyatını saleh əməllərə
yönəltməsi baxımından öz
dünya həyatının müəllifidir.
Lakin xeyirxah bir insan olmaq
üçün o, nöqsan və qüsurları ilə
mübarizə apararaq, öz
üzərində işləməli və özündə xeyirxah və ilahi keyfiyyətləri
inkişaf etdirməlidir. Bu
mübarizə və cəhdlər, dünya
həyatının bu fədakarlığı
hər bir müsəlman üçün
zəruridir. Uca Tanrı buyurur:
“Hər kəs öz əməlinin girovudur! (Hərə öz
əməlinin əvəzini alacaqdır)”. (74;38). Hər bir insanın həyatındakı bu fədakarlığı nəticəsində
onun mənəvi siması hasil
olur. O, bütün
dünya həyatı boyu
özünü islah
etməyə, öz daxili
aləmini saflaşdırmağa və mənəvi kamilliyə
yetişməyə cəhd etməlidir. İslam
nöqteyi-nəzərindən həyat cəhd, mübarizə,
fədakarlıqdır, daima xeyirxahlıq
və kamilliyə can atmaq
yoludur. Bu yolda dayanmaq
isə mümkün deyil.
Öz üzərində işləməyi
dayandıran insan olduğu
kimi qalmayacaq, mütləq
daha pis olacaq - yuxarı atılan və yüksəlməyi
dayandıran daş kimi
havada asılı qalmayacaq,
mütləq aşağı düşəcək... İslam əbədi səadətə
qovuşmağın aydın yolunu göstərir.
O səadətə ki, həm dünya, həm də axirət həyatımızı
əhatə edir. Dünya
həyatının səadəti Allahın bəxş etdiyi qəlb rahatlığı, ruhun şad
olmasıdır, bunu isə yalnız mənəviyyat
qanunları ilə yaşamaqla əldə
etmək olar. Günahlar
isə bizi mənəviyyat qanunlarına uyğun olaraq yaşamaq imkanından və deməli, qəlb
rahatlığından məhrum edir, bunu da başqa
heç nə, heç
nə ilə əvəz etmək mümkün
deyil! Beləliklə, günahlar
bizim xoşbəxtliyimizin düşmənləridir.
Hər bir günah,
istisnasız olaraq, səadətin əsas
düşməni və maneəsi olduğu
üçün, aydın məsələdir
ki, səadətə can
atan insan hər cür günahdan qaçmaq və Tanrıdan bütün
günahlarla mübarizə etmək üçün mərhəmət və
kömək diləməlidir...
Əxlaqi-mənəvi
mədəniyyət xalqın həyat tərzindən,
insanların birgə yaşayışından doğan
ümummilli və ayrılıqda hər bir fərdin
baxışlar sistemidir. Azərbaycan
tədqiqatçısı M.Yusifov çox doğru olaraq əxlaqi-mənəvi məzəmət sistemi və bu sistemi təşkil edən komponentlərin
xalqın sosial-mədəni, dini və mənəvi
həyatı və həyat tərzində
yarandığını və onun azərbaycançılıq
ideyası ilə qarşılıqlı əlaqədə
olduğunu göstərmişdir: “Azərbaycan xalqına məxsus milli-mənəvi
keyfiyyətlər onun sosial
həyatında, milli məişətində,
mədəniyyətində, inam və əxlaqi
məziyyətlərində etiketləşərək, ta qədim dövrlərdən indiyə kimi yaşaya-yaşaya gəlib
çıxmışdır. Azərbaycan
cəmiyyətində xalqın özünəməxsus olan və milli-mənəvi keyfiyyətləri
canlandıran dostluq və yoldaşlıq,
mərdlik və ədalətlilik, böyüyə hörmət
və kiçiyə qayğı, ata-anaya
ehtiram, qonaqpərvərlik və səxavətlilik,
namusluluq və qeyrətlilik, vətən
və el, doğma torpaq və yurd təəssübkeşliyi, birlik vəhdət haqqında etiketlər
yaranmışdır”.
Azərbaycan xalqının
yaratdığı əxlaq mənəvi, müəyyən
tarixən dəyişmiş, onun etnik varlığının, tarixi
mövcudluğunun ilkin
dövründə mənəvi həyatı inkişaf
etdirən xalqın aparıcı nümayəndələri maddi və milli-mənəvi dəyərlər
yaratmışlar. L.N.Qumilyov yazır ki, milli-mənəvi, əxlaqi sahədə bu qazanılanlar “imperativə” çevrilir
və zamanca “passizm” adlanan duyğu
formasını qazanır. Bunun mahiyyəti
ondan ibarətdir ki, etnik birliyin hər bir fəal qurucusu özünü əcdadlarının tutduğu xəttin davamçısı və
ona nə isə əlavə edəcək
şəxs kimi hiss edir. Yeni nə isə edilən
bir şey onu ifadə edir ki, keçmiş itməmiş
və o, insanın özündədir və
odur ki, ona nə isə əlavə etməyə dəyər.
Bununla da keçmiş itmədən indidə
toplanır və gələcəyə doğru
hərəkət edərək yaşayır.
Bir sözlə, xalqın
aparıcı hissəsi etnik birliyin yaratdığı əxlaq mənəvi
mədəniyyəti inkişaf etdirərək
onu yaşadır. Milli-mənəvi dəyərlər
insan həyatına daxil
olaraq fərdi mənsub olduğu
xalqın ideallarına qovuşdurur. Milli-mənəvi
dəyərləri xalq, cəmiyyət
yaradır, şəxsiyyət isə onu mənimsəyərək
formalaşır. Milli-mənəvi dəyərləri mənimsəyən
insan onu
özününküləşdirir.
Əxlaqi-ımənəvi
mədəniyyət və onun tərkibinə
daxil olan ənənələri,
mentaliteti sıxışdırmaq və milli şüuru kosmopolitləşdirməklə
qloballaşma millətin özünüqoruma
instiktlərini zəiflədə bilər. Ona görə də S.Xəlilov
çox düzgün
olaraq qloballaşma
şəraitində milli-mənəvi dəyərlərimizi təhlükədən
uzaqlaşdırmaq üçün milli-fəlsəfi
fikrə istinad etməyi, milli
ideologiya və milli-sosial
özünüqoruma şüuru
formalaşdırmağı tövsiyə edir,
çıxış yolunu milli-mənəvi
dəyərləri əxz edərək real
proseslərə formal əlavə etməkdə
deyil, milli və
ümumbəşəri dəyərlərin müasirliyin
məzmunu müstəvisində vəhdətinə nail olmaqda görür.
Bu mövqeyi
Y.Rüstəmov da müdafiə edərək
yazır: “Azərbaycanın Avropaya inteqrasiya olunması, onun müasir Qərb sivilizasiyasının dəyərlərini
qəbul etməsi heç də Azərbaycanın
öz milli və dini varlığından imtina
etməsi deyil”.
Əxlaqi-mənəvi
mədəniyyət praktik mənəviyyatı
şərtləndirir. Mənəvi mədəniyyət cəmiyyətin,
hər hansı sosial qrupun
qazandığı mənəvi inkişaf
ölçüsüdür. Bu ölçü mənimsənilmiş
və insan fəaliyyətində realizə
olunan mənəvi sərvətlərlə
xarakterizə olunur. Mənəviyyat kimi mənəvi mədəniyyət də mənəvi şüuru,
əxlaqi münasibətləri və mənəvi fəaliyyəti
əhatə edir.
Əxlaqi-mənəvi mədəniyyət
bütün mənəvi təsəvvürlər
və normalar sistemini deyil, cəmiyyətin insanlar
tərəfindən mənimsədiyi mənəvi təcrübənin
bir hissəsini, əxlaqi-etik biliklərin
yalnız praktik olaraq
həyata keçirilən həcmini əhatə edir.
Əxlaqi-mənəvi
mədəniyyətin bütöv bir sistem kimi
struktur elementləri bunlardır:
1.
Etik təfəkkür mədəniyyəti
(etik bilikdən istifadə etmək bu və ya digər həyat
tərzi xüsusiyyətlərinə mənəvi normaları
tətbiq etmək bacarığı və s.).
2.
Hiss mədəniyyəti.
3.
Davranış mədəniyyəti dərk edilmiş
mənəviyyat prinsip və normalarına
uyğun olaraq davranmaq, hərəkət etmək
bacarığı.
4.
Davranış formasını və manerasını reqlamentləndirən
etiket. Əxlaqi-mənəvi mədəniyyət
subyekti, ictimai
praktikanın (xalqın, sinfin, sosial qrupun, kollektivin, şəxsiyyətin) mənəvi sərvətlər
sisteminin tarixi konkret fəaliyyətini əks etdirir.
Cəmiyyətin əxlaqi-mənəvi
mədəniyyəti məzmun baxımından təsbit olunmuş mənəvi sərvətlər və
oriyentasiyalar sistemini
şəxsiyyətin mənəvi mədəniyyətinə
nisbətən daha dolğun
və geniş əhatə edir. Şəxsiyyətin mənəvi mədəniyyətində
bu sistemin komponentləri özünü təkrarolunmaz fərdi spesifika ilə göstərir. Şəxsiyyət
cəmiyyətin mənəvi mədəniyyətinin nailiyyətlərini
öz şüurunda
və davranışında bu və ya digər dərəcədə və fərdi
yeniliklərilə cəmləyir. Bu isə ona
tez-tez təkrarlanan hallarda
mənəvi cəhətdən düzgün
hərəkət etmək imkanı yaradır, onun
mənəvi şüurunun
yaradıcı elementlərini fəallaşdırır, qeyri-standart vəziyyətlərdə düzgün mənəvi qərar verməsinə
imkan yaradır.
Əxlaqi-mənəvi
mədəniyyətin bu iki
səviyyəsi qarşılıqlı şəkildə əlaqədardır.
Cəmiyyətin mənəvi inkişaf səviyyəsi
bir çox hallarda şəxsiyyətin mənəvi mədəniyyətinin
kamilliyi ilə
müəyyən edilir. Digər tərəfdən
vətəndaş cəmiyyətinin mənəvi mədəniyyət
nə qədər zəngin olsa, fərdin
mənəvi mədəniyyətinin kamilləşməsi üçün bir qədər
çox imkan
yaranır.
Qloballaşmanı
mədəniyyət və əxlaq nöqteyi-nəzərindən
qərbləşmə kimi qəbul edənlər
də var. Azərbaycanda qloballaşma
əleyhinə çıxanlara daha çox təsadüf olunur.
İ.Məmmədzadə bunu Azərbaycanda
şüurlarda ənənəvi şüur ehkamlarının hakim
olması ilə izah edir.
Yad və yeni
dəyərlərə şübhə ilə
yanaşılır. Qloballaşma siyasi şüurda zəruri
hesab edilsə də, siyasi
şüur və “ziyalı” şüuru arasında ziddiyyət baş verir. Siyasi şüur qloballaşmanı, demokratikləşməni,
bazar iqtisadiyyatını islahatlar
və modernləşmənin mənası kimi
qəbul etdiyi halda cəmiyyətin
“ziyalılaşmış” şüuru ona şübhə ilə Azərbaycan mədəniyyətinin
və milli-mənəvi dəyərlərinin özünəməxsusluğuna
təhlükə kimi yanaşır.
İ.Məmmədzadə maraqlı bir məsələyə
toxunur. O, ənənəvi mədəniyyətin,
o cümlədən, əxlaqi-mənəvi
mədəniyyətə qədər yalnız öz
inkişafı sayəsində, heç bir təsir olmadan gəlib
çıxdığına şübhə ilə
yanaşır. Hər bir milli-mədəniyyət,
milli-mənəvi dəyər həm də qlobal
mədəniyyətin, ümumbəşəri dəyərlərin
bir hissəsi kimi
çıxış edir.
Heydər
Əliyev mənəvi tərbiyədə, yüksək mənəviyyat
tərbiyəsində ümumbəşəri dəyərlərlə
yanaşı, Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərlərinin
mənimsənilməsinə birinci dərəcəli
yer verirdi. “Gənclərimiz
milli ruhda tərbiyə
olunmalı, bizim milli-mənəvi dəyərlərimizin
əsasında tərbiyələnməlidir. Gənclərimiz
bizim tariximizi
yaxşı bilməlidir, keçmişimizi
yaxşı bilməlidir, dilimizi
yaxşı bilməlidir, milli dəyərlərimizi
yaxşı bilməlidir. Milli dəyərlərimizi,
milli ənənələrimizi
yaxşı bilməyən, tariximizi
yaxşı bilməyən gənc vətənpərvər ola bilməz. Hər bir gənc
vətənpərvər olmalıdır. Vətənpərvərlik
böyük bir məfhumdur.
Vətənə sadiq olmaq, vətəni sevmək torpağa
bağlı olmaq: budur
vətənpərvərlik” . Ulu Öndər
Heydər Əliyev milli-mənəvi dəyərlər və
vətənpərvərlik hissinin
qarşılıqlı əlaqəsinə böyük
əhəmiyyət verirdi.
Vahid ÖMƏROV,
fəlsəfə
üzrə fəlsəfə doktoru
Səs.-2011.- 29 dekabr.-S.10.