Erməni xəstəliyinin son 23 illik tarixi

23 il öncə ermənilər on minlərlə günahsız insanın qətlə yetirilməsi, minlərlə kənd və şəhərin dağılması, hər iki respublikaya yüz milyardlarla dollar zərər vurulmasına səbəb olan bir prosesi başlatdılar

1988-ci il fevralın 20-də Azərbaycan SSR-nin tərkibində muxtar vilayət statusu ilə yaşayan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətindəki ermənilər Azərbaycan SSR-nin tərkibindən çıxıb Ermənistan SSR-nin tərkibinə girməklə bağlı qərar qəbul etdilər. 1991-ci ildə DQMV erməniləri saxta referendum keçirtməklə "müstəqillik"lərini elan ediblər. Bədnam məşhur iqtisadçı akademik A.Aqanbekyan və Fransa erməniləri bu məsələdə ilkin provokator rolunu oynadılar.

Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) Xalq Deputatları Sovetinin Azərbaycan SSR-nin tərkibindən çıxıb, Ermənistan isə SSR-nin tərkibinə birləşməklə bağlı qərarından 2 gün sonra Əsgəran rayonu ərazisində Ağdam və Əsgəran rayon sakinləri dinc nümayiş keçirdilər.

Ermənilər atəş açmaqla 2 azərbaycanlı gənci qətlə yetirdilər. Qarabağ münaqişəsində ilk qanın tökülməsi, iki azərbaycanlı gəncin öldürülməsi faktını o zamankı SSRİ-nin baş prokrorunun birinci müavini F.Katusev Mərkəzi Televiziyada çıxış edərkən təsdiqlədi.

İki azərbaycanlı gəncin erməni və azərbaycanlı icmalar arasındakı savaşın ilk qurbanı olması və ilk qətli ermənilərin törətməsi ilə bağlı mötəbər mənbələr az deyil.

İki gəncin intiqamını almaqdan ötrü Ağdamdan Xankəndinə yürüşə gedən, daş və ağacla silahlanmış ağdamlı gənclərin qarşısını o zamankı kolxoz sədri, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Xuraman Abbasova yaylığını yerə atmaqla alıb.

Fevralın 22-də Dağlıq Qarabağda, Əsgəranda ermənilərin tökdüyü ilk qan 4 gün sonra Sumqayıtda onların növbəti fitnəsinə başlanğıc olub. Belə ki, ermənilər öncədən planlaşdırdıqları təxribatı həyata keçiriblər. Bir neçə sumqayıtlı erməni Ermənistandan xüsusi göndərilən ermənilər tərəfindən öldürülüb və bu faktı bütün dünyaya azərbaycanlıların erməniləri öldürməsi kimi təqdim ediblər.

Məhz erməni lobbisinin xaricdən fəal dəstəyi ilə Ermənistanda və Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində yaşayan ermənilər separatçı hərəkatlara və milli münaqişələrə start verdilər. Bu proseslər nəticəsində milli zəmində münaqişələr SSRİ-nin hər yerinə yayıldı və bu, sonda Sovet İttifaqının dağılması ilə nəticələndi.

Getdikcə Cənubi Qafqazda milli münasibətlər gərginləşdi. Azərbaycanlılara qarşı soyqırımı həyata keçirməyə başlayan ermənilər tarixi torpaqlarımızı işğal etməyə başladılar. Müharibə bütün bölgə ölkələrinə ağır zərər vurdu.

Münqaişənin səbəblərinə və nəticələrinə aydınlıq gətirmək üçün 1988-ci ildən başlayan hadisələrin qısa xronikasına nəzərə salaq.

25 yanvar 1988- Ermənistan SSR-də yaşayan azərbaycanlı əhalinin kütləvi deportasiyası başlanıb. Azərbaycanlı qaçqınların ilk dəstəsi respublikamıza pənah gətirib. (1988-1989-cu illərdə ümumilikdə 230 minə yaxın azərbaycanlı Ermənistan ərazisindəki tarixi ata-baba yurdlarından zorla qovuldu).

12 fevral- Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində (DQMV) ermənilərin ilk separatçılıq çıxışları başlayıb. DQMV-nin mərkəzi Stepanakert (Xankəndi) şəhərində vilayət partiya komitəsinin binası qarşısında "miatsum" (Ermənistana "birləşmə") şüarı altında mitinq keçirilib.

19 fevral-Azərbaycanlı əhalinin Ermənistandan deportasiyasına, Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddialarına, Dağlıq Qarabağda başlanan separatçılıq hərəkətlərinə etiraz olaraq Bakıda ilk mitinq- kütləvi çıxış olub.

20 fevral 1988-Azərbaycan SSR-in DQMV Xalq Deputatları Sovetinin erməni deputatları qeyri-legitim növbədənkənar sessiya çağıraraq "Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibindən çıxarılıb Ermənistana verilməsi haqqında" qərar qəbul ediblər. Bu barədə SSRİ Ali Sovetinə müraciət qəbul olunub.

DQMV-nin Xalq Deputatları Sovetinin mandatı 1988-ci ilin yanvarında bitmişdi və ermənilərin qəbul etdiyi qərar qeyri-legitim idi.

Bu hadisə Qarabağ konfliktinin rəsmi tarixinin başlanğıcı hesab olunur.

22 fevral- Dağlıq Qarabağ münaqişəsində ilk qanlı toqquşma olub. Erməni millətçiləri Əsgəran qəsəbəsi yaxınlığında Ağdam rayonundan olan iki azərbaycanlı gənci qətlə yetiriblər. Rəsmi orqanlar azərbaycanlı əhalinin erməni şovinistlərinə adekvat cavab verməsinə imkan vermədilər.

25 fevral- Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları ilə başlanan Dağlıq Qarabağ münaqişəsində yeni toqquşma baş verib. Erməni millətçiləri Əsgəranda daha iki azərbaycanlını qətlə yetiriblər.

27-28 fevral - Sumqayıtda erməni ekstremistlərin təşkilatçılığı və bir qrup kriminal elementin iştirakı ilə kütləvi təxribat- erməni əhalinin evlərinə basqınlar törədilib. Eduard Qriqoryanın başçılıq etdiyi basqın və iğtişaşlarda, rəsmi məlumatlara görə, 32 nəfər öldürülmüşdü. Onların bir neçəsini Qriqoryan özü qətlə yetirmişdi.

24 mart - Sov.İKP MK və SSRİ Nazirlər Soveti "1988-1995-ci illərdə Azərbaycan SSR Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin sosial-iqtisadi inkişafını sürətləndirmək tədbirləri haqqında" qərar qəbul edib. Qərara əsasən, Dağlıq Qarabağın sosial-iqtisadi məsələləri Azərbaycanın səlahiyyətindən alınaraq ittifaq hökumətinə verilib.

18 may - Ermənistandan azərbaycanlı əhalinin zorla deportasiyasına və ermənilərin Qarabağ iddialarına etiraz olaraq Bakıda ilk izdihamlı mitinq keçirilib.

21 may - SSRİ rəhbərliyi Azərbaycan və Ermənistan arasında münaqişəni sahmanlamaq üçün hər iki müttəfiq respublikanın rəhbərlərini dəyişdirib.

Azərbaycanın 1-ci postuna Ədbürrəhman Vəzirov (1988-1990), Ermənistanın isə Suren Arutyunyan (1988-1990) seçilib.

15 iyun- Ermənistanın Ali Soveti "DQMV-nin Ermənistan SSR-in tərkibinə keçməsi haqqında" qərar qəbul edib.

İyunun 17-də Azərbaycan SSR Ali Soveti bu etiraz olaraq bəyanat qəbul edib və SSRİ Ali Sovetindən Ermənistanın hərəkətinə münasibət bildirməyi xahiş edib.

18 iyul 1988 - SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə həsr olunmuş geniş iclası keçirilib. M.Qorbaçovun sədrlik etdiyi iclasda Azərbaycan və Ermənistanın siyasi rəhbərliyi, hər iki respublikanın SSRİ Ali Sovetindəki deputatları iştirak ediblər.

Gərgin mübahisələrlə keçən iclasda "Dağlıq Qarabağ barəsində məsələyə dair" SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin qərarı qəbul olunub. Sənəddə Ermənistan SSR Ali Sovetinin Dağlıq Qarabağı ilhaq etmək barədə qərarının yolverilməz olduğu və onun ləğv edilməsinin zəruriliyi vurğulansa da, Yerevan bu çağırışı saya salmadı.

17 sentyabr - Dağlıq Qarabağın inzibati mərkəzi olan Stepanakertdə (Xankəndi) erməni dəstələrinin azərbaycanlı əhalinin evlərinə kütləvi basqınları başlayıb. Şəhərin azərbaycanlı məhəlləsində onlarla ev yandırılıb. Moskvanın və Azərbaycanın o vaxtkı rəhbərliyi faktiki laqeydliyi fonunda azərbaycanlı əhaliyə qarşı aşkar etnik təmizləmə həyata keçirilirdi.

17 noyabr - 4 dekabr- Bakıdakı Lenin (indiki Azadlıq) meydanında ermənilərin Qarabağ iddialarına və azərbaycanlı əhalinin Ermənistandan deportasiyasına etiraz olaraq fasiləsiz mitinqlər keçirilib. Mitinqlərə 1 milyonadək insan toplaşırdı.

Dekabrın 4-də Bakıda fövqəladə vəziyyət rejimi tətbiq edildi, dekabrın 5-nə keçən gecə meydana SSRİ DİN-in Daxili Qoşunları və hərbi texnika yeridildi, aksiya böyük zorakılıqla dağıdıldı. Yüzlərlə insan həbs olundu və yaralandı.

Bu, SSRİ-də ən böyük kütləvi çıxışlar idi və Azərbaycan tarixinə milli dirçəliş aksiyaları kimi düşdü. İlk dəfə həmin mitinqlərdə Azərbaycanın üçrəngli bayrağı qaldırılmışdı. 1992-ci ildə 17 noyabr "Milli dirçəliş günü" elan edildi.

24 noyabr - Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası və ermənilərin Qarabağ iddialarına etiraz olaraq Bakıdan sonra bölgələrdə də aksiyalar başlanıb. Azərbaycan Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti aksiyaların qarşısını almaq üçün Bakı, Gəncə və Naxçıvanda xüsusi vəziyyət və qadağan saatı tətbiq edib. Buna baxmayaraq Bakıda mitinqlər dekabrın əvvəlinədək davam etdi.

27-29 noyabr 1988 - Ermənistan SSR-in Quqark, Spitak və Stepanavan şəhərlərində azərbaycanlıların deportasiyası terror və qətllərlə müşayiət olunub. Üç gün ərzində erməni silahlı dəstələri tərəfindən 33 azərbaycanlı qətlə yetirilib.

Bu hadisədən sonra Ermənistandakı azərbaycanlı əhalinin kütləvi köçü son mərhələyə qədəm qoyub. Dekabrda Ermənistandan Azərbaycana 100 mindən çox (ümumilikdə, 230 minədək) soydaşımız pənah gətirdi.

11 dekabr- Ermənistandakı zəlzələdən (7 dekabr) sonra bu ölkəyə ilk yardım edənlərdən biri Azərbaycan olub. Lakin erməni tərəfi xislətinə sadiq qalaraq Azərbaycan təyyarəsini qəbul etməyib. Leninakan (Gümrü) hava limanında dispetçerlər tərəfindən yanlış istiqamətləndirilən "İl-76" təyyarəsi dağa dəyərək partlayıb, 63 nəfər xilasedici (ehtiyatda olan hərbçi) və 9 ekipaj üzvü həlak olub. Bir nəfər xilas olsa da, ömürlük şikəst qalıb.

Buna rəğmən Azərbaycandan Ermənistana qatarla humanitar yardım və 150 nəfər inşaatçı göndərildi. Dağıdıcı zəlzələ (25 minədək adam ölmüşdü) ilə dünyanın diqqətini özünə cəlb edən Ermənistan azərbaycanlıların deporatasiyasını başa çatdırdı, dünya isə bunu "görmədi". Beləliklə, 23 il öncə, fevralın 20-dən başlayaraq ermənilər on minlərlə günahsız insanın qətlə yetirilməsi, minlərlə kənd və şəhərin dağılması, on milyardlarla dollar zərər vurulmasına səbəb olan bir prosesi başlatdılar. Bu gün də bu proses çox ağır nəticələrə gətirib çıxarıb. Ermənilər bunu anlasalar bəlkə nə etdiklərinin fərqində olarlar.

Elçin Bayramlı

Səs.- 2011.- 23 fevral.- S. 12.