Füzuli ədəbi məktəbinin ən layiqli davamçısı

Bu gün Azərbaycan klassik musiqi sənəti tarixində müstəsna möveyə malik olan böyük şair Seyid Əzim Şirvaninin doğum günüdür.

Azərbaycan poziyasına müxtəlif janrlarda olan sənət nümunələrini təqdim edən şair klassik poeziyamıza yeni nəfəs gətirərək, onun nadir incilərinə orijinal misraların əlavə etmişdir. Seyid Əzim Şirvani 19-cu əsr Azərbaycan poeziyasının ən görkəmli nümayəndələrindən biri olub, Füzuli ədəbi məktəbinin ən layiqli davamçılarındandır.

1835-ci il iyul ayının 9-da Şamaxıda ruhani ailəsində anadan olan Seyid Əzim Şirvani kiçik yaşlarından etibarən, ərəb və fars dillərini öyrənmiş, Şamaxıda mədrəsədə oxuyub orta ruhani təhsili almışdır. 1856-cı ildə ali ruhani təhsili almaq həvəsi 21 yaşlı gənc Seyid Əzimi İraqa, əvvəl Nəcəf və Bağdada, sonra isə Suriyanın Şam şəhərinə aparır. Gənc şair İraqda oxuyarkən dünyəvi elmlərə də böyük maraq göstərir. Şamaxıya qayıtdıqdan sonra 1869-cu ildə orada yeni üsul üzrə məktəb açaraq ömrünün axırına qədər burada müəllimlik edir. Köhnə mollaxanalardan fərqli olaraq o, bu məktəbdə uşaqlara dini elmlərlə yanaşı, Azərbaycan və fars dillərini təlim edir, tarix, coğrafiya, hesab və s. fənlərdən ibtidai məlumat da verirdi. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanın görkəmli şairi Mirzə Ələkbər Sabir, məşhur yazıçı və pedaqoq Sultan Məcid Qənizadə və bir sıra başqa yazıçılar məhz onun məktəbində oxumuşlar.

Zəngin ədəbi yaradıcılığa malik olan Seyid Əzim Şirvaninin bədii irsi biri Azərbaycanca, digəri isə farsca iki böyük külliyyatdan ibarətdir.

Şairin əsərləri içərisində müxtəlif Şərq mənbələrindən etdiyi tərcümələr, Sədi, Hafiz və Füzuli şeirlərinə yazdığı nəzirələr də vardır. Lakin bunlar şairin zəngin bədii irsi içərisində az yer tutur. Seyid Əzim Şirvani yaradıcılığının çox hissəsi lirik janrda yazılmış orijinal əsərlərdən ibarətdir ki, bunların da çoxu qəzəllərdir. Şairin qəzəllərində həyat sevgisi, nikbin əhval-ruhiyyə, dini etiqad xüsusi yer tutur. Onun aşiqanə qəzəlləri daha çoxdur. Müəllifin şeirə hərarət və can verən dərin lirikasını məhz bu qəzəllərdə görmək olur:

Gecə gördüm səni, ey afəti-dövran, yuxuda,

Ki, elərdin mənə yüz lütfi-firavan yuxuda.

Seyid Əzim Şirvani yaradıcılığının ikinci mərhələsi onun maarifçi və tənqidi-satirik şeirlərilə başlayır ki, artıq bu zamandan etibarən onun yaradıcılığında realizm üstünlük təşkil edir. Onun realist şeir yaradıcılığı sahəsinə keçməsində “Əkinçi” qəzetinin mühüm rolu olmuşdur. Çünki məhz “Əkinçi”nin təsirilə şair günün bir çox zəruri məsələləri ilə maraqlanır və yaradıcılığında yeni mövzulara keçir, müasir həyatın tələblərinə uyğun şeirlər yazır, Azərbaycanın ilk mətbu orqanında nəşr etdirir. Maarifçi şair üçün “Əkinçi” xalqa müraciət yeri idi. O, xalqı qəflət və cəhalət yuxusundan oyanmağa çağırır, Həsən bəy Zərdabinin xeyirxah, maarifçi təşəbbüslərini alqışlayır, onu bilikli bir müəllim və xeyirxah bir insan kimi qiymətləndirirdi. O, “Əkinçi”də çap etdirdiyi şeirlərilə müasirlərini bu qəzeti oxumağa, ona kömək etməyə çağırırdı:

Bəs “Əkinçi” cəlalımızdır bizim,

Nasehi xoş məqalımızdır bizim.

Səy edək, ey guruhi-niksifat,

Etməsin ta bizim “Əkinçi” vəfat.

Şairin əsərləri içərisində öyüd,

Təmsil və didaktik mahiyyət daşıyan mənzum hekayələr vardır ki, bunların da müəyyən bir hissəsi öz ideyaları etibarilə onun maarifçi şeirləri ilə birləşir. Doğruçuluq, mərdlik, dostluq, yoldaşlıqda mətanət, çalışqanlıq, əzilənlərə kömək, insanlarla yaxşı rəftar və s. gözəl və nəcib sifətlərin tərbiyələndirilməsi həmin öyüdlərin əsas məzmununu təşkil edir.

Seyyid Əzim Şirvaninin böyük islam mütəfəkkiri olması təkzibolunmaz faktdır. Şairin təkcə ruhani ailəsində anadan olmasını, islam dünyasının böyük mədəniyyət ocaqları və dini mərkəzləri olan Nəcəf, Bağdad və Şam şəhərlərində ali ruhani təhsili almasını göstərsək, dediklərimiz sübuta yetər. Hamımıza məlumdur ki, sovet dövründə Azərbaycan, demək olar ki, qədim Şərq mədəniyyətindən, adət-ənənələrindən təcrid olunmuş şəkildə yaşamağa məcbur edilib. Tarix göstərir ki, istənilən imperiya öz müstəmləkəsinə çevirmək istədiyi məmləkətlərin əhalisini əvvəlcə öz tarixi köklü mədəniyyətindən məhrum etməyə çalışıb. Bu baxımdan, rus imperiyasının da Qafqazda Qoca Şərqin tipik ölkəsi olan Azərbaycana münasibəti təbii idi. Heç sirr deyil ki, klassik Şərq poeziyasının ayrılmaz hissəsi olan klassik Azərbaycan poeziyası da orta əsr Şərq mədəniyyətinin təzahürü idi və klassik poeziyamız bu mədəniyyətin, demək olar ki, bütün detallarını tam özündə təcəssüm etdirirdi. Rus imperiyası da bu vacib amili daim diqqət mərkəzində saxlamış, tarixi mədəniyyətimizi öz mədəniyyəti vasitəsilə assimilyasiya etməyə çalışmış, onun aradan getməsi üçün bütün vasitələrdən istifadə etmişdir.

Şirvani yaradıcılığı və fəaliyyəti ilə elmi islamı təbliğ edib. “Üçün” rədifli qəzəlində özünü göstərir:

Vaiz meyin məzəmmətin etməz səvab üçün,

Dildə bəhanədir sözü zikri-şərab üçün.

Sovet təlimi burada göstərilən “vaiz” obrazını sırf dindar müsəlman obrazı kimi qələmə verməyə çalışır və Seyidin guya islam dininin “iç üzünü açıb göstərməsi”ni iddia edirdi.

Seyid Əzim Şirvaninin ictimai mahiyyət daşıyan satiraları onun ümumi yaradıcılığında müstəsna mövqe tutur. Onu öz dövrünün böyük realist şairi kimi tanıdan “Yerdəkilərin göyə şikayət etmələri”, “Dəli şeytan”, “Məkri-zənan”, “Bəlx qazisi və xarrat”, “Müctəhidin təhsildən qayıtması”, “Elmsiz alim”, “Alim oğul ilə avam ata” və s. satiralarıdır.

Öz zəngin yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə qızıl səhifələr əlavə edən Seyid Əzim Şirvani 1888-ci il iyunun 1-də Şamaxıda vəfat edib.

Zümrüd

Səs.- 2011.- 9 iyul.- S. 12.