Vətəndaş cəmiyyətinin inkişafında qeyri-hökumət təşkilatlarının rolu

KIVDF Layihə

“Vətəndaş cəmiyyəti” müasir politologiyanın əsas anlayışlarından biri, eyni zamanda, müasir tariximizin reallıqlarındandır. Vətəndaş cəmiyyəti ilk olaraq əmək vasitəsilə öz fərdlərinin tələbatlarını təmin edən və müəyyən inkişaf mərhələsində olan insan birliyinin formasıdır. Görkəmli alman filosofu F.Hegelin sözləri ilə desək, “Vətəndaş cəmiyyəti öz tələbatlarını əmək vasitəsilə başqalarının tələbatlarına uyğunlaşdıran individiumlar sistemi kimi çıxış edir”. Vətəndaş cəmiyyətinin təməlini şəxsi mülkiyyət, maraqların birliyi və vətəndaşların qanunla təsbit olunmuş formal ümumi bərabərliyi, insanın təsadüflərdən qorunması təşkil edir.

Ümumilikdə, vətəndaş cəmiyyəti özündə müxtəlif sosial və siyasi subyektlərin maraqlarını cəmləşdirir. Vətəndaş cəmiyyəti - azad insanların özlərinin, onların könüllü birliklərinin və cəmiyyətlərinin dövlət hakimiyyətinin müdaxiləsi olmadan istibdadından uyğun qanunlar tərəfindən qorunan özünü ifadə etmək sahəsidir. Doğrudur, “Vətəndaş cəmiyyəti” ifadəsini ilk dəfə, müasir elmdə qəbul edilmiş şəkildə, Hobbs işlədib, lakin Hegel inkişaf etdirib. Totalitar rejimlərdə vətəndaş cəmiyyəti mümkün deyil. Yalnız bazar münasibətləri məkanında və hüquqi dövlətdə iqtisadi cəhətdən müstəqil insan kütləsinin mövcudluğunda vətəndaş təşəbbüsü və özfəaliyyəti üçün imkan yaradılır. Beləliklə, “Vətəndaş cəmiyyəti” bir növ sosial məkandır, burada insanlar, dövlətin birbaşa müdaxiləsi olmadan, fərdlər olaraq, qarşılıqlı münasibətlər yaradır.

Ölkəmizdə vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu dövlət müstəqilliyimizin yetirməsi və yaşıdıdır

Vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu çoxşaxəli, çoxistiqamətli bir hadisədir və o, müxtəlif meyarlar və atributlarla səciyyələnir. Bu anlayışın konseptual, ümumnəzəri prinsiplərini qəbul etməklə bərabər, onun hər şeydən əvvəl, hər bir ölkənin öz praktiki tələbatlarından doğduğunu, öz ölkəsinin reallıqlarına əsaslandığını və öz ölkəsinin maraqlarına xidmət etdiyini qeyd etməliyik. Vətəndaş cəmiyyətinin ümumi prinsipləri hər bir ölkəyə kor-koranə, mexaniki şəkildə deyil, onun mövcud durumu, reallıqları, ənənələri, dəyərləri nəzərə alınmaqla tətbiq edilməlidir. Bu baxımdan hər bir ölkədə vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu prosesi özündə ümumbəşəri, ümumdemokratik dəyərlərlə milli dəyərlərin özünəməxsus sintezini ehtiva edir.

Qeyd edək ki, ölkəmizdə vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu dövlət müstəqilliyimizin yetirməsi və yaşıdıdır. Təbii ki, cəmi 20 ildən ibarət olan bu tarix vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu üçün o qədər də böyük bir müddət deyil. Ancaq buna baxmayaraq ötən vaxt ərzində ölkəmizdə bu sahədə addım-addım, yüksələn xətlə quruculuq prosesi gedib və nəticədə bu fenomenal hadisənin əsas atributları formalaşıb. Bu gün ölkədə siyasi partiyalar, qeyri-hökumət təşkilatları, müstəqil media, vətəndaşların təşəbbüs və fəallığının təzahürü olan müxtəlif ictimai qurum və təsisatların bütöv bir şəbəkəsi fəaliyyətdədir. Qısa bir vaxtda respublikamızın vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu sahəsində əldə etdiyi uğurlar uzunmüddətli dövlətçilik tarixinə malik ölkələrin yüz illər ərzində qazandığı nailiyyətlərə bərabər tutula bilər. Bu da təsadüfi deyil. Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev vətəndaş cəmiyyəti institutlarının və atributlarının formalaşması və inkişafına həmişə xüsusi diqqət yetirirdi. Ulu Öndər hər vasitə ilə bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinə keçidə və özəl sektorun dinamik inkişafına geniş meydan verirdi ki, bu da ölkədə vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu üçün çox əlverişli maddi-iqtisadi stimullar yaradırdı.

Vətəndaş cəmiyyəti quruluşunun əsası öz xüsusi maraqlarını, digər fərdlərlə qarşılıqlı əlaqələrlə yanaşı, müstəqil şəkildə həyata keçirən aktiv şəxsiyyətdir. Vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğunun vacib forması, bu və ya digər məqsədlərini həyata keçirmək üçün, könüllü əsasda insanları birləşdirən, qeyri-hökumət təşkilatlarının sistemidir. QHT şəbəkəsi daha çox inkişaf etmiş ölkələrdə vətəndaş cəmiyyəti daha güclüdür. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu təşkilatlar bütün ölkəni, ya regionu əhatə edir və ya lokal xarakter daşıya bilir, rəsmi və ya qeyri-formal ola bilir, uzunmüddətli və ya yaranmış yerli problemin həllinə yönəlmiş konkret hadisə üçün qurulur. Alman klassik fəlsəfəsinin görkəmli nümayəndəsi Hegelin vətəndaş cəmiyyəti haqqındakı görüşləri də xüsusi maraq kəsb edir. Onun təliminə görə, vətəndaş cəmiyyəti dayanıqsız və münaqişəlidir. Cəmiyyətin ziddiyyətli olması insanların mülkiyyətlərindəki fərqliliklə və cəmiyyətdəki təbəqələşmə ilə əlaqədardır. Burada hər bir kəs şəxsi maraqlarına görə hərəkət edir. Dövlət, vətəndaş cəmiyyətini məhdudlaşdıraraq onun azadlığını təmin edə bilər. Hegel konsepsiyasına görə, cəmiyyət və dövlət, düşüncə və idrak olaraq əlaqələndirilir. Cəmiyyətin birliyinə müxtəlif maraqların uyğunlaşdırılması yolu ilə, yəni ali hakimiyyət qurumlarında qrupların təmsilçiliyinin nəticəsində nail olunur. Vətəndaş cəmiyyəti kifayət qədər mürəkkəb daxili struktura malikdir. Bu strukturda qeyri-hökumət təşkilatları mühüm yer tutur və onun vətəndaş cəmiyyətinin yaranmasında, formalaşmasında və inkişafında rolu danılmazdır. Əslində, vətəndaş cəmiyyətini qeyri-hökumət təşkilatları olmadan təsəvvür etmək də mümkün deyil.

Son illər ölkəmizdə qeyri-hökumət təşkilatlarının fəallaşması üçün zəruri qanunvericilik aktları qəbul edilib, xeyli təşkilati tədbirlər həyata keçirilib. Qəbul edilən dövlət proqramlarında “üçüncü sektor” adlandırılan təsisatların fəaliyyətinin maddi-maliyyə cəhətdən həvəsləndirilməsinə diqqət yetirilir.

Bakıda və ölkənin bir çox bölgə mərkəzlərində QHT-lər üçün təlim-treninq mərkəzlərinin yaradılması, Azərbaycan Milli QHT Forumunun təşkili və s. təqdirəlayiq hallardır. Ancaq bununla belə təəssüflə qeyd etməliyik ki, bir sıra qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətləri az nəzərə çarpır. İşlərində peşəkarlıq, işgüzarlıq, fəallıq arzu olunan səviyyədə deyil. Hər sahədə olduğu kimi, burada da üstünlük sayda deyil, sanbalda, keyfiyyətdə olmalıdır. Bu baxımdan, ölkə Prezidenti İlham Əliyevin vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı üçün verdiyi sərəncam və fərmanlar olduqca zəruri və vaxtında görülmüş tədbirlərdir. Xüsusilə, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının yaradılması bu sektorda böyük canlanma yaradıb. Şuranın yaradılmasından sonra həmin sektorda fəallıq artıb, QHT-lərin işlərinin səmərəlilik əmsalı yüksəlib. Onlarla hökumət orqanları arasında qarşılıqlı anlaşma, dialoq və əməkdaşlıq münasibətləri qurulmaqdadır.

Qeyd olunmalıdır ki, vətəndaşların əsas tələbatları və istəkləri əvvəlcə məhz QHT-lər vasitəsi ilə formalaşmış görkəm alır. Çünki QHT-lər vətəndaş cəmiyyəti fəlsəfəsinin, onun ideyalarının həyata keçirilməsində, reallaşmasında mühüm rol oynayır. Vətəndaş cəmiyyətinin əsas atributlarından olan QHT-lərin onun formalaşmasında və inkişafında rolu, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, böyükdür. QHT-lər vətəndaş cəmiyyətinin üst təbəqəsini təşkil edən əsas amillərdən biridir. Vətəndaş cəmiyyətini bir tərkib hssəsi olaraq QHT-lərin cəmiyyətdə əsas rolu vətəndaşların tələbatının ödənilməsi istiqamətində onların öz potensial qüvvələrinin səfərbər edilməsindən, bu yöndə vətəndaş şüurunun artırılması və işlək mexanizmlərin formalaşdırılmasından ibarətdir. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən QHT-lərin də ölkəmizdə vətəndaş cəmiyyətinin qurulmasında rolu müstəsnadır. QHT-lərin mənası, funksiyaları, əhəmiyyəti və fəaliyyətləri barədə əhali geniş məlumatlı olmasa da, intellektual insanlar və cəmiyyətin ictimai fəalları arasında bu barədə informasiya kifayət qədərdir. Respublikamızda fəaliyyət göstərən QHT-lər əsas etibarilə insan hüquqları və demokratiya, ailə, qadın və uşaq məsələləri, iqtisadi və sosial məsələlər, elm, təhsil, mədəniyyət, ekologiya, gənclər və digər sahələrdə fəaliyyət göstərir, öz istiqamətlərinə uyğun müxtəlif layihələr həyata keçirirlər. Onlar insan hüquqlarının təbliğində, əhalinin müxtəlif sahələrdə maariflənməsində, vətəndaşların sosial problemlərinin həllində layihələr həyata keçirirlər. Müasir dövrümüzdə Azərbaycanda QHT sektorundakı mövcud vəziyyəti ümumiyyətlə qənaətbəxş hesab etmək olar. Çünki bu sektorun fəaliyyət göstərməsi üçün əlverişli şərait və imkanlar dövlət tərəfindən yaradılıb. QHT-lərlə bağlı qanunvericilik bazası dövrün tələblərinə uyğun təkmilləşdirilib.

RƏFİQƏ KAMALQIZI

Səs.- 2011.- 12 iyul.- S. 6.