Slavyan-türk mədəniyyətinin qovuşduğu ölkə

Qloballaşan dünyada informasiyanın dəyəri get-gedə artmaqdadır. Kütləvi informasiya vasitələri də informasiya daşıyıcıları və ötürücüləri olduqları üçün son dövrlərdə istər dövlətlərin beynəlxalq münasibətlərdəki yerinin və rolunun müəyyənləşməsində, istərsə də onların bu və ya digər şəkildə təsir güclərinin artırılmasında müstəsna rola malikdir. XXI əsr hər nə qədər qlobal informasiya əsridirsə, bir o qədər də informasiya imperiyaları əsridir. Yeni əsrdə dünyada istər iqtisadi, istər siyasi, istər mədəni, istərsə də humanitar sahədə öz maraqlarını qəbul etdirmək istəyən hər bir güclü ölkə mütləq öz dövlət siyasətində bu faktoru nəzərə almalı və buradan çıxış edərək dünyaya açılmağı bacarmalıdır.

Qərbi Avropa və Avratlantik ölkələri XX əsrin sonundan başlayaraq informasiya sahəsində və informasiyanın verdiyi imkanlardan lazımi şəkildə istifadə etməyi, həmçinin, bu imkanlardan öz dövlət və milli maraqlarının təmin edilməsi üçün istifadə etməyi bacardılar. Bu prosesdə dünya idarəçiliyində hegemonluğa iddia edən bəzi dövlətlər bir qədər geridə qaldılar. Ona görə də, hazırda təkqütblü dünyamızda yeni qütblərin formalaşması, həmçinin, dünya siyasətində bir tarazlaşdırmanın baş verməsi üçün ayrı-ayrı güclər zaman-zaman meydana çıxmaqda və dünya siyasətinə yeni bir nizam və harmoniya gətirmək iddiasındadırlar. Məhz bu müstəviyə qədəm qoyan hər bir ciddi dövlət dərhal anlayır ki, əgər informasiya sahəsində nailiyyətlər əldə edə bilməzsə, informasiya silahından, mətbuat silahından doğru istifadə etməyi bacarmazsa, əlbəttə ki, bu məqsədə çatmaq olduqca çətin olacaq. Ona görə də, şimal qonşumuz Rusiya Federasiyası son dövrlərdə istər rusdilli mətbuat, istərsə də bütövlükdə transmilli media şirkətləri vasitəsilə yeni dünyada, yeni beynəlxalq münasibətlər sistemində öz sözünü deməyə və öz gücünü ortaya qoymağa meyilli olan ölkələrdən biridir. Görünür, elə bu məqsədlə də 14-17 iyul tarixlərində Ukraynanın Kiyev şəhərində Ümumdünya Rus Mətbuatının 13-cü Konqresi təşkil olunmuşdu.

Bu Konqres artıq ənənə halını alıb və 13 ildir ki, hər dəfə dünyanın ayrı bir ölkəsində gerçəkləşdirilir. Budəfəki Konqresə Azərbaycandan da mötəbər bir nümayəndə heyəti dəvət olunmuşdu. Həmin nümayəndə heyətinin tərkibində biz iyunun 14-də Kiyev şəhərinə getdik. Tədbir çox yüksək səviyyədə təşkil olunmuşdu. Nəzərə alsaq ki, tədbirdə Ukrayna prezidentinin iştirakı da gözlənilirdi, bu, tədbirin əhval-ruhiyyəsini daha da rəsmiləşdirir, məsuliyyətli edirdi.

Türklərlə slavyanların ortaq şəhəri

Hoteldə qeydiyyatdan keçib, yerləşdikdən sonra şəhəri gəzməyə qərara aldıq. Kiyev Dnepr çayının sahilində, yaşıllıqlarla əhatə olunmuş, geniş küçələri və prospektləri olan, çox da uca olmayan binalara malik gözəl bir şəhərdir. Ancaq əlbəttə ki, sadəcə bu quru rəsmi təsvirlə Kiyev haqqında danışmağı yekunlaşdırmaq olmaz. Kiyev haqqında danışarkən, ilk növbədə, ağlımıza gələn bu şəhərin adı və onun istər rus dövlətçiliyi, istərsə də Ukrayna dövlətçiliyi tarixində olan roludur. Məsələyə bu aspektdən yanaşanda qarşımıza çıxan ilkin sual belə olur: Kiyev təkcə rus və Ukrayna dövlətçiliyinin tarixində böyük rol oynamış bir şəhərdir, yoxsa bunun başqa kökləri də varmı?

Beləliklə, yuxarıda verdiyimiz suallara müxtəlif elmi və tarixi mənbələrə əsaslanaraq cavab verməyə çalışaq. Əslində, rus dövlətçiliyinin formalaşdığı ərazi kimi təqdim olunan Kiyev şəhərinin alt qatlarında daha qədim tarix var. Kiyev təkcə slavyan etnosunun, slavyan dövlətçiliyinin formalaşması üçün beşik olmayıb. Kiyev, eyni zamanda, poloves-qıpçaq dövlətçiliyinin mənəvi, mədəni mərkəzi olub. Çox təəssüf ki, Kiyevin alt qatlarında bizə, türk qövmlərinə aid olan həqiqətlər bir növ tarixin qalın-qalın səhifələri altında itib-batıb. Amma əlbəttə ki, bunun hamısı itib-batmayıb və bəzi məsələlər var ki, onları bu gün Kiyevdə tarixçilər çox ciddi şəkildə qəbul edirlər. Maraq doğuran məsələlərdən biri də odur ki, hətta əhali arasında da Kiyevin əsl tarixini bilmək, öyrənmək istəyən yeni nəsil formalaşır. Onlar Kiyevi heç də təkcə rus-slavyan mədəniyyətinin beşiyi deyil, eyni zamanda, böyük Turan mədəniyyətinin beşiklərindən biri kimi qəbul edirlər.

Qeyd etmək vacibdir ki, hər nə qədər tarix çox şeyləri unutdurubsa, amma bütün bu unutqanlığın içərisində Kiyev şəhərinin adı bir inci kimi parıldayır. Bu şəhərin kimə aid olduğunu təsdiqedircəsinə mayak kimi işıq saçır. Buna görə də, tədbirə dəvət olunmuş həmkarlarımızla söhbət edərkən nə onlar, nə də yerli ukraynalıların heç biri Kiyev sözünün etimologiyasını izah edə bilmədilər. Dedilər ki, bu Kiy adlı bir rusun soyadı ilə bağlıdır. Mən isə bu zaman həmkarlarıma rus adlı tayfanın slavyan deyil, norveç əsilli avarçəkənlər olduğunu, həmçinin, rus sözünün də norveç dilində elə yelkən, yaxud da avar mənasını verdiyini izah edəndə, sözün doğrusu onların böyük bir qismi təəccübləndilər.

Mən onlara izah etdim ki, rus sözü sizin parus sözündəki həmin rus kökünün elə özüdür (hind-Avropa dillərində türk dillərindən fərqli olaraq şəkilçi sözün kökünün önünə alınır. Bu isə kökün asanlıqla deformasiya olunmasına gətirib çıxarır. Türk dillərində isə şəkilçi kökün sonuna əlavə edilir. Kök toxunulmaz qaldığı üçün biz arxaik dilimizi başa düşməkdə çox da çətinlik çəkmirik. Dil tarixi baxımından bu bizim üstünlüyümüzdür) və norveçlilərin dilində rus sözü avarçəkən deməkdir. Kiyev şəhərini isə norveçlilər bir müddət qıpçaqların əlindən alaraq işğal ediblər. Kiyevskiy Rus da siyasi terminologia kimi elə həmin vaxtlar formalaşıb. Bunun müasir ruslar və onların slavyan əcdadları ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. O zaman indiki rusların əcdadları Novqoroddan yuxarıda şimal meşəliklərində yaşayırdılar. Sonrakı dövrlərdə isə rus (avarçəkən) norveçlilər Kiyev Rus-unda get-gedə azlığa çevrilməyə başladılar. Kiyevə axın edən slavyanlar isə norveçli rusların (avarçəkənlərin) adını qəbul etdilər. Beləliklə, tarixdə yeni xalq-rus xalqı formalaşmağa başladı. Buk xalqın adı Norveç dilindən götürülmüş olmaqla milli-etnik tərkibi poloves (qıpçaq), slavyan, kuman-tatar, bulqar, xəzər və bir sıra kiçik Skandinaviya xalqlarından ibarət idi. Getdikcə slavyan etnosunun sayı artaraq onları Kiyev Rus-unda dominanta çevirdi. Lakin bu çox sürmədi. Onlar Kiyev Rus-undan qovularaq Moskva, Ryazan və s. kimi şəhərlərə köç etdilər. Ancaq slavyan təsiri Kiyevdə həmişəlik qaldı.

Bu qüvvətləndirici fikrimdən sonra onların beynində tərəddüd əmələ gəlməyə başladı və çox sevindim ki, obyektiv tarixlə bağlı həmkarlarımın beyninə bir sual işarəsi qoymağı bacardım. Çox güman ki, bunlar artıq Kiyev şəhərindən, həmçinin, Ukraynadan danışarkən təkcə onun rus-slavyan mədəniyyətinə beşiklik etməsi barədə deyil, eyni zamanda, poloves-qıpçaq mədəniyyətinə də beşiklik etdiyinə dair tarixi materialları tapıb öyrənəcəklər. Ortaya çıxan həqiqətlər isə slavyan etnosu ilə türk etnosu arasında keyfiyyətcə yeni, daha mehriban münasibətlərin formalaşmasına gətirib çıxaracaq.

Kıyıdakı ev-Kiyev

Bu məqamda həmkarlarımdan birinin çox maraqlı “Yaxşı, Kiyev sözünü biz Kiy adlı şəxsin adı ilə izah etdik, bəs sizin versiyanız nədir” sualı ilə qarşılaşdım. Həmin suala cavab olaraq dedim ki, Kiyev kıyıdakı (sahildəki) ev (Dneprin sahilində) deməkdir. Biz bilirik ki, türklər sahilə, ucqara kıyı deyirlər. Onu da əlavə etdim ki, kıyı sözü Azərbaycan dilində bir qədər arxaikləşibdir. Yəni, biz gözün qapağının bitdiyi və kirpiyin gözə qovuşduğu yerə gözün qıyısı deyirik. Bu qıyı sözü yəni ucqar, son, son sahil deməkdir. Anadolu türkləri isə elə bu gün də sahilə “kıyı” deyirlər.

Dilimizdə hələ bu şəkildə işlənsə də, amma biz kıyını hazırda ucqar nöqtə, sahil kimi işlətmirik. Türkiyədə isə bu gün də kıyı sözünü o mənada işlədirlər. Böyük dəşti - qıpçağın son sərhəddində tikilmiş ev, yaxud qıpçaq dilində desək iv, yaxud qazaxca üy, yaxud Azərbaycanın bəzi regionlarında öy sözü hamısı məskən mənasını bildirir və bu qıpçaqların dəşti-qıpçaq çölünün hüdudlarında yerləşən evidir, məskənidir. Sizin ad, yaxud soyad kimi qəbul etdiyiniz Kiy sözü də Kıyı sözünün özüdür. Sadəcə, slavyan dillərində bu sözün mənası başa düşülmədiyinə görə onu ad kimi yozmağa çalışırsınız.

Yenə həmkarlarım təəccüblənən zaman mən dedim ki, yaxşı əgər çox təəccüblənirsinizsə, onda gəlin bu Kiyev sözünü ruscaya tərcümə edək, görək nə alınacaq. Nədən sizin ölkənizin adı Ukraynadır? Nədən XVI, XVII, XVIII əsrlərə qədər Rusiya Ukrayna haqqında danışarkən Malorusiya deyirdi, sonradan birdən-birə Ukrayna oldu. Bu necə formalaşdı? Bu suala cavab olaraq izah etdim ki, kıyı ev sözünü rus dilinə tərcümə etdiniz Ukrayna alındı. Daha doğrusu, Kiyev sözünü, kıyı-ev ev sözünü ruscaya tərcümə edəndə Okraina, yəni, ucqar yer, yaxud ucqar yaşayış məntəqəsi, ev mənasını verir. Hətta mən dedim ki, slavyanların və türklərin ortaq əcdadı olan qıpçaqlardan (poloveslər) biri ana dilində, yəni, türkcə olan Kiyev adını sadəcə rus dilinə tərcümə edib və Okraina sözünü alıb.

Bundan başqa, istərdim ki, Malorusiyanın, yəni, Ukraynanın Velikorusiya, yəni, Rusiya tərəfindən işğalı ilə bağlı bəzi fikirlərimi və tarixi faktları da diqqətinizə çatdırım. Son orta əsrlərdə ruslar Ukraynaya Malorusiya deyirdilər. Hələlik müdrik qıpçaq tərəfindən Kiyev sözü Okraina kimi tərcümə edilib ölkənin adı statusunu qazanmışdı. XVI əsrin ikinci yarısında, daha doğrusu, 1654-cü idə Malorusiya işğal edildi. Həmin dövrdə rus çariçası II Yekaterina Ukraynanın Rusiyaya birləşdirilməsi ilə bağlı xüsusi sərəncam imzaladı. Sərəncamda deyilirdi: “Çevik üsullarla nail olmaq gərəkdir ki, onlar ruslaşsınlar (?!), canavar meşəyə baxan kimi öz keçmişlərinə baxmaqdan əl çəksinlər!”.

Sərəncamdan görünür ki, ukraynalıların totemi qurddur. Bütün türklərin totemi kimi, elə II Yekaterina da onların türk kökünə işarə edərək bu bənzətməni aparır. O istəmir ki, ukraynalılar öz keçmişini xatırlasınlar. Belə olsa asimilyasiya cəhdləri baş tutmayacaq. Ona görə də, keçmişlərini unutdurmaq lazımdır. Ancaq ukraynalılar heç də asanlıqla keçmişlərini unutmadılar. Bu gün də unutmayanlar var. Ona görə də, II Yekaterinanın sərəncamındakı bu fikri sonradan Rusiyada zərb-məsələ çevrildi: “Skolko volka ne kormi vse ravno budut v les smotret (Qurdu nə qədər bəsləsən də yenə meşəyə baxacaq)”.

Bundan sonra isə 1876-cı ilin 30 may tarixində çar II Aleksandr başqa bir fərman imzaladı. Həmin tarixdə imzalanan qanunla Ukrayna dili (oxu qıpçaq dili) ictimai yerdə işlənməməli, həmin dildə kitab çap edilməməli idi. Bundan sonra Ukraynada qıpçaq dili artıq yalnız məişətdə işlədilə bildi. Sonra isə yavaş-yavaş unuduldu. Halbuki, 1620-ci ildə Vasili Buturlinin başçılığı ilə Ukraynaya göndərilən rus səfirliyinin tərkibində iki tərcüməçi var idi. Tatar Bilal Baysa və xristian-qıpçaq Stepan Konçinsk. Cəmi 200 il sonra isə II Aleksandrın fərmanı sayəsində artıq ruslarla ukraynalılar tərcüməçisiz danışdılar. Qıpçaq dili isə sadəcə, dini mərasimlərin icrası zamanı istifadə edilirdi. 1917-ci ildə baş verən Böyük Oktyabr inqilabından sonra isə dinin və savadsızlığın ləğvi adı altında bu dil kilsələrdən və məişətdən də tamamilə yığışdırıldı. Nəticədə “slavyan əsilli” yeni ukrayna xalqı yaradıldı!

Hələ II Yekaterina o zaman “Malorusiya” adlandırdıqları qıpçaq ellərini işğal altında saxlayan baş komandan Pyotr Rumyantsevə təlimatında yazırdı: “Rus xalqı “maloruslara” gözə çarpmayan, xəlvəti nifrət bəsləməyə vərdiş edib”.

Bu hələ də davam etməkdədir. XIX əsrdə alman səyyahı İohan Kol bu qarşılıqlı nifrəti belə ifadə etmişdir: “Malorusiya xalqının Velikorusiyaya qarşı ikrahı o dərəcədə böyükdür ki, bunu milli nifrət kimi səciyyələndirmək tam ədalətli olardı”.

Böyük səyyah milli-etnik fərqliliyi tamamilə doğru təsbit edərək, onu dəqiq ifadə etmişdi. Deyilən fikir ruslar və ukraynalıların tamamilə fərqli milli-etnik kökdən gəldiklərini sübut edən bir sosial-psixoloji mənzərə idi (H.B). Ancaq bu məsələ uzun illər boyu lap elə “Qolodomor”a qədər uzansa da, (bəzi ukraynalılar hesab edirlər ki, II Dünya müharibəsində Ukraynada aclıqdan və soyuqdan çoxlu sayda ukraynalının vəfat etməsi təsadüfi hadisə deyil, rusların düşünülmüş siyasəti idi) bu gün Rusiya və Ukrayna iki qardaş ölkə kimi çox mehriban münasibətlər qura biliblər. Əslində, bunlar tarixi keçmişlərdir. Hazırda Ukrayna slavyan ailəsinin ən aparıcı üzvlərindən biridir. Lakin eyni zamanda, Ukraynanın bizimlə də çox sıx tarixi əlaqələri və ortaq keçmişi vardır. Çünki Ukrayna xalqının etnogenezinin formalaşmasında iştirak edən türk tayfaları, hunlar, xəzərlər, qıpçaqlar, tatarlar, bulqarlar və s. Azərbaycan xalqının da etnogenezinin formalaşmasında kifayət qədər ciddi pay sahibi olublar.

Buna görə də, Ukrayna və Rusiya xalqlarını biz özümüzə doğma hesab edirik. Hətta Knyaz Trubetskoy slavyanlar və türkləri eyni psixoloji tipə aid edirdi.

(Ardı gələn sayımızda)

Hikmət Babaoğlu

Səs.- 2011.- 22 iyul.- S. 6.