"Sevil" obrazını öz həyatında yaşayan qadın

İzzət Orucova cəmi iki filmə çəkilib, mehrini elmə bağladı

"Məni ilk Azərbaycan kino aktrisası adlandırırlar. Və mən bəzən fikrə dalıram: görəsən, bu, düzgündürmü? Ümumiyyətlə, mən aktrisa olmuşammı? Axı, mən oynamamışam... Yox, mən kamera qarşısında iki qadın taleyini yaşamışam. Bunlar mənim müasirlərim, demək olar ki, yaşıdlarım idi..." Bu sözləri vaxtilə "Sevil" və "Almaz" bədii filmlərində baş rolları ifa edən Azərbaycanın ilk milli kino aktrisası, görkəmli kimyaçı alim, akademik İzzət Orucova söyləyib.

20 yaşında ikən əvvəlcə "Sevil", sonra isə "Almaz" filmlərində çəkilmiş, Azərbaycan qadınlarının lirik və dramatik obrazlarını təbii və inandırıcı boyalarla yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Cazibədarlığı, çəkiliş meydançasında özünü təbii aparması və hisslərini təmkinlə büruzə vermək bacarığı ona uğur qazandırmışdır. Bu iki filmdən sonra o, kinodan bilərəkdən uzaqlaşmış və həyatını bütünlüklə elmə həsr etmişdir. Lakin İzzət xanımla apardığım söhbətlərin birində o, belə bir fikir söylədi ki, əgər Cəfər sağ olsaydı, onun filmlərində çəkilişləri mütləq davam etdirərdim.

İzzət xanım 1932 - ci ildə Azərbaycan Sənaye İnstitutunun (indiki Azərbaycan Neft Akademiyası) texnoloji fakültəsini bitirmişdir. Mühəndis diplomunu alıb Kuybışev adına Azərbaycan Elmi - Tədqiqat Neft Emalı İnstitutunda işləmiş, həmin institutun əsasında yaradılan Neft Kimyası Prosesləri İnstitutunda laboratoriya müdiri, Qeyri - Üzvi və Fiziki Kimya İnstitutunda direktor, Aşqarlar Kimyası İnstitutunda motor yağları üçün aşqar kompozisiyaları hazırlama laboratoriyasının müdiri olmuşdur.

Texnika elmləri doktoru, professor, Azərbaycan EA - nın akademiki, Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatı, respublikanın əməkdar elm xadimi İzzət Orucovanı bir alim kimi dünyanın bir çox ölkələrində yaxşı tanıyır, onun elm aləmindəki kəşflərini yüksək qiymətləndirirlər. O, keçmiş SSRİ - nin ən iri sənaye mərkəzlərində və bir sıra xarici ölkələrdə elmi məruzələrlə çıxış etmişdir.

İzzət xanımın kinoya gəlişi, daha doğrusu, onun böyük dramaturq Cəfər Cabbarlı tərəfindən necə tapılıb kinofabrikə gətirilməsi barədə müxtəlif rəvayətlər mövcuddur. Lakin fikirlər müxtəlif olsa da, nəticə eynidir. Onu kino üçün Cəfər Cabbarlı kəşf etmişdir.

Cəfər Cabbarlının tapıntısı

İzzət Orucova 1909-cu il sentyabrın 16-da Bakıda dünyaya göz açıb. İzzət xanımın sonrakı həyatının özü bir kino olub. O, dünyaya göz açanda ölkə ağrılı dövrünü yaşayırdı. İnsanların bir gözü gülürdü, digəri ağlayırdı. Haqsızlıq, ədalətsizlik baş alıb gedir, insanın insan tərəfindən zülmü ərşə çıxmışdı. İzzət xanımın yeniyetmə, gənclik illərində gördüyü, duyduğu, eşitdiyi müsibətlər neçə-neçə bədii filmlərin mövzusu ola bilərdi.

Cəhalətin hökm sürdüyü keçən əsrin 20-ci illərində azərbaycanlı qızın təhsil alması, oxuyub mühəndis olması Şərq mühitində görünməmiş hadisə olmaqla, üstəlik, tələbə qızın filmə çəkilməsi, baş rolda oynaması əsl möcüzə, həyat reallığından daha çox əfsanə kimi qarşılanaraq tariximizə yazılıb.

Arxiv materialları əsasında məlum olur ki, İzzət Orucovanı kino üçün böyük axtarışlardan sonra görkəmli dramaturq Cəfər Cabbarlı kəşf edib. İzzət xanım xatirələrində bu barədə belə yazıb: "Sevil" filminin həm ssenari müəllifi, həm də quruluşçu rejissoru görkəmli dramaturq Cəfər Cabbarlı idi. Filmin digər rejissoru Beknazarov Sevil rolunun ifasını Nora Arzumanova adlı bir qıza tapşırmaq istəyirdi. Lakin Cəfər Cabbarlı buna qəti etirazını bildirdi. Dedi ki, əsərin baş rolunda azərbaycanlı qızı çəkilməlidir. Mən Cəfərin adını eşitmişdim, üzünü görməmişdim. Günlərin birində o mənə yaxınlaşdı, məqsədini bildirdi. Amma mən nə "hə", nə də "yox" dedim. Qarşıya çıxan qismətdən qaçmaq olmazmış. Rəhmətlik Cəfər müəllim çox tələbkar idi. Bəyənmədiyi kino kadrlarının dəfələrlə yenidən çəkilməsini israr edərdi. Dünən olubmuş kimi xatırlayıram: Sevilin çarşabı başından atması epizodu bir neçə dəfə təkrar çəkildi. Lakin bu səhnə - azərbaycanlı qızının tərəqqiyə can atması mənzərəsi işıqlı təfəkkür sahibi Cəfər müəllimin xoşuna gəlmədi. O, hər dəfə yumşaq tonda, ancaq hiss edirdim ki, hirsini gizlədib deyərdi: "Yox, İzzət olmadı. Çarşabı başından atmağın çox süni çıxır, qondarma görünür. Unutma, əsərin kulminasiya nöqtəsi də elə burdadır. Sən müdhiş, qorxunc çarşabı başından elə atmalısan ki, bu səhnə tamaşaçıda cəhalətin və mövhumatın qara pərdəsi olan çarşaba nifrət, qəzəb oyatsın".

Beləliklə, İzzət Orucova "Sevil" filmində baş rola çəkilir və böyük uğur qazanır. İzzət xanım peşəkar aktrisa deyildi. Lakin ürəyini ağrıdan hadisələrin çox şahidi olmuşdu. Hansısa bir nailiyyətdən fərəhlənmək istəyəndə gözəgörünməz qüvvə onun sevincini ürəyində boğmuşdu. İzzət xanım xatirələrində yazıb: "Bəlkə də dünyada bənzəri olmayan günləri, anları yaşamışam. "Sevil" bədii filmi ekranda göstərilən gün anamı da kluba aparmışdım. Qohum-əqrəbalarımız da gəlmişdi. Tamaşaçıların çoxunun biletini Cəfər Cabbarlı almışdı. Həmin gün birinci anam, sonra neçə-neçə tamaşaçı çarşabı başından açıb atdı. Ancaq yenidən qara örpəyə, çarşaba büründülər. Çünki dünyanın ən dəhşətli zülmü - repressiya başlamışdı. İncə duyumlu, zərif qəlbli, kövrək ürəkli şair Mikayıl Müşfiqin sanki ərşə çəkilməsi rəhmətlik Cəfər Cabbarlıya da qənim kəsildi".

Filmin uğurundan ruhlanan Cəfər Cabbarlı özünün eyniadlı pyesi əsasında "Almaz" kinossenarisini yazır. O, əvvəlki filmlərdə rejissorluq sahəsində lazımi təcrübə topladığı üçün böyük həvəs və ruh yüksəkliyi ilə "Almaz"a quruluş verməyi öz öhdəsinə götürür. C.Cabbarlı yaradıcı qrupu özü komplektləşdirir. Aktyorlar arasında rolları bölüşdürür. Almaz roluna bundan əvvəl "Sevil" filmində çəkilmiş İzzət Orucovanı təsdiq edir. Lakin Cəfər Cabbarlının vaxtsız ölümü ona bu arzusunu həyata keçirməyə imkan vermir. Amma görkəmli dramaturqun bu arzusunu həmkarları həyata keçirir. İzzət xanım Almaz obrazını müvəffəqiyyətlə oynayaraq azadlığa çıxan Azərbaycan qadınının lirik, canlı obrazını yaratmağa müvəffəq olur.

Dövlət Film Fondunun direktoru Cəmil Quliyevin dedikləri:

- Bəxti mərhum İzzət xanımın üzünə gülmüşdü. Bütün sarsıntılara, sıxıntılara baxmayaraq, o, ömrünün ən bəxtəvər çağlarını yaşayırdı. 20-22 yaşında gənc qız oynadığı Sevil roluna görə dövrün populyar şəxsiyyəti, ifaçısı kimi tanınmışdı. "Sevil" filmindən sonra Cəfər Cabbarlı onu özünün ssenarisi əsasında quruluş verəcəyi "Almaz" filmində yenə baş rola - Almaz obrazını yaratmağa dəvət etmişdi. Amma dramaturqun arzusu ürəyində qalır. O, zamanın amansızlığına dözüm gətirə bilmir, dünyasını dəyişir. Ancaq İzzət xanım Almaz roluna çəkilir və s. ekran tamaşaçılarının rəğbətini qazanır. Onun hər iki filmdə oynadığı rolları bu gün də örnək kimi qəbul edir, nümunə göstərirlər.

Görkəmli elm xadimi

İzzət xanım kino aktrisası kimi məşhurlaşsa da, əsas məqsədindən - elmə sevgisindən ayrılmır. "Sevil" və "Almaz" filmlərindən sonra gənc aktrisa kinodan uzaqlaşır və həyatını bütünlüklə Azərbaycan elminin inkişafına sərf edir.

O, uzun illər Elmi-Tədqiqat Neft Emalı İnstitutunda müxtəlif vəzifələrdə işləyir. Elmi dərəcələr qazanır. O, elm sahəsində uğurlar qazandıqca, milli kinomuzda iki məşhur rol oynadığını nəzər-diqqətə çatdırmırdı. Bəlkə ona görə ki, ötən illərin ürək ağrıdan müsibətlərini yenidən yaşamaq istəmirdi. Amma bəzən Sevillərin, Almazların çadralarını atmalarına, arzularına çatmalarına sevinərdi. Elm xadimi kimi tanındıqca, ucaldıqca, müxtəlif fəxri adlar, dövlət mükafatları alanda, istər-istəməz ötən günlərini xatırlayır, fərəh, qürur hissi duyurdu.

İzzət xanımı gözəl insan, səmimi iş yoldaşı, daim axtarışda olan elm xadimi kimi tanıyır və sevirdilər. Elmi sahədə onunla uzun illər birgə çalışan Həqiqət Cəbiyevanın xatirələri İzzət xanımı təkcə elm adamı kimi deyil, insani keyfiyyətlərini tanıtmaq baxımından maraqlıdır:

- Hər dəfə İzzət Orucova haqqında söz düşəndə onun iki xidməti - görkəmli elm xadimi olması, bir də milli kino sənətimizdə fəaliyyəti ehtiramla xatırlanır. 30 ilə yaxındır ki, İzzət xanım haqq dünyasına qovuşub. Amma mən buna hələ də inanmıram. Həmişə, hər vaxt elə bilirəm ki, indicə qapımız açılacaq, həmişəki kimi şən ovqatla əhvalımızı, nəyə ehtiyacımızın olmasını soruşacaq. Onun simasında qadın şərəfinin, ləyaqətinin ucalığını görmüşəm. Portretini böyüdüb evimdən asmışam. Hər dəfə televiziya ekranlarında onun ifasında Sevili, Almazı görəndə kövrəlirəm. İzzət xanım son dərəcə həssas duyumlu insan idi. Şükürlər olsun ki, o unudulmur. Çünki xatirələrdə özünə əbədi yer qazanıb.

İzzət Orucovanın yüksək ixtisaslı kadrlar hazırlanmasında xidməti olub. O, Azərbaycan Demokratik Respublikasının Dostluq Cəmiyyəti Azərbaycan Şöbəsinin sədr müavini kimi çalışıb. İzzət xanım 1962-ci ildə texnika elmləri doktoru, professor elmi dərəcəsi, iki il sonra Əməkdar elm və texnika xadimi fəxri adını almış, dövlət mükafatına layiq görülmüş, Elmlər Akademiyasının akademiki seçilmişdi. "Şərəf nişanı", "Qırmızı əmək bayrağı", "Lenin" və "Oktyabr inqilabı" ordenləri ilə təltif olunmuşdu.

Nağıla bənzər, amma həyat həqiqəti olan, mənalı ömür yaşayan İzzət Orucova dünyasını dəyişsə də, unudulmayıb. Xidmətləri, elmi fəaliyyəti, xüsusən milli kinomuzun inkişafındakı əməyi hər vaxt ehtiramla xatırlanır. Bunun üçün təkcə yaddaşlara deyil, arxivlərdə qorunan lentlərə və onları qoruyanlara da minnətdar olmaq lazımdır.

Tanınmış kinoşünas, Əməkdar incəsənət xadimi Aydın Kazımzadənin dediyi kimi:

- Nə qədər ki, milli mədəniyyətimiz, incəsənətimiz var, İzzət xanım da yaşayacaq, gələcək nəsillərə örnək olacaq.

"Almaz" filmi kino ulduzunun şöhrətini möhkəmləndirdi. Tənqidçilər istedadlı qızın gözəl gələcəyindən xəbər verirdilər. Lakin İzzət xanım onların həyəcanlı və tərifli məqalələrini oxuyaraq, öz həyatı barədə daha çox düşünürdü. Ailədə ona heç bir söz demirdilər. Hamı diqqətlə onun hansı yolu seçəcəyini gözləyirdi. Nəhayət, məhəbbət elmə qalib gəldi...

1935 - ci ildə İ.Orucova qonşuluğunda yaşayan Mövsüm İsmayılzadə ilə ailə qurur. Lakin bu xoşbəxtlik uzun sürmür. 1937 - ci ildə M.İsmayılzadəni xalq düşməni kimi həbs edirlər. Əvvəlcədən həbs olunacağını hiss edən ər dərhal arvadından ayrılır. Bununla da İzzət xanımı və körpə oğlu Yılmazı sürgündən xilas edir.

Həyatın ağrı-acılarına dözərək İ.Orucova sonralar qarşısına qoyduğu məqsədə doğru inamla irəlilədi, ekranda yaratdığı Sevil və Almaz obrazlarının yolunu həyatda davam etdirdi. İzzət xanımın adı Azərbaycan kino tarixinə ilk milli kinoaktrisa, Azərbaycan elm tarixinə isə ilk azərbaycanlı qadın böyük kimyaçı-alim kimi daxil oldu.

Cəmil Quliyev: Sevilin obrazı, həyatı hamıya bəllidir. Təsadüfə bax ki, bu qadının şəxsi həyatında da bu obraz elə bil təkrar olundu. İzzət xanım da ərindən ayrılmalı olur, çünki əri repressiya olunur. Onun əri həkim imiş. Hüseyn Cavidin yaxın dostuymuş. Sürgündə təsadüfən güllələnmədən canını qurtarır. O biləndə ki, tutulacaq, İzzət xanımdan boşanır. Yoxsa İzzət xanımı da, biryaşlı oğlunu da sürgün edəcəkdilər. İzzət xanım cəmi bir il ailə səadətini daddı. Bütün həyatını tək yaşadı. Oğlunu böyütdü. Çətinliklərlə qarşılaşdı. Ekranda olan obraz onun həyatına keçdi...

Şərq.- 2011.- 11 iyun.- S.11.