SUMQAYIT HADİSƏLƏRİ - 27-29 FEVRAL 1988

Bu, bir həqiqətdir ki, bugünkü faciələrimizin kökündə, özəyində dünənimiz var. Söz yox ki, bu günədək başımıza gələnlər rus imperiyasının tarix boyu xalqımıza qarşı süngüyə çevirdiyi erməni daşnaklarının düşmənçilik əməllərinin nəticəsidir. Məhz bu qüvvələr 1988-ci il fevralın 27-29-da xalqımıza gözlənilməz zərbə endirdilər. Keçmiş SSRİ-nin ali hakimiyyət orqanlarının bilavasitə rəhbərliyi ilə Sumqayıt hadisələri törədildi və bu vəhşilik aktı Azərbaycan xalqının adına yazıldı.

Bu aksiyanın təşkilatçıları şəhərdə iğtişaşlar törətmək üçün süni şərait yaratmışdılar. Gənclərə, xüsusən, texniki-peşə məktəblərinin şagirdlərinə spirtli içkilər, içərisi əvvəlcədən xaricdə narkotik maddələrlə doldurulmuş siqaretlər, müxtəlif psixotrop dərmanlar və s. paylamışdılar. Əhalinin arasında Azərbaycan dilini təmiz bilən müxtəlif millətlərdən (xüsusilə, ermənilərdən) ibarət olan təxribatçı qruplar yerləşdirmişdilər. Onlar insanları inandırmağa çalışırdılar ki, guya Ermənistanda və Dağlıq Qarabağda ermənilər azərbaycanlıları kütləvi şəkildə döyür, öldürür, azyaşlı qızları zorlayır və s. Guya Bakının dəmiryol vağzalına vaqon-vaqon meyitlər daşınır. Sumqayıtın özündə isə guya içərisi meyit və yaralılarla dolu avtobusu şəhərin küçələrində nümayiş etdirirdilər. Lakin şəhərə vaxtında ordu göndərilməsi tələbləri artıq fevralın 27-də Sumqayıtda olan SSRİ DTK-nın müavini Bobkov tərəfindən qulaqardına vurulurdu. General Krayevin rəhbərliyi ilə fevralın 28-dən 29-na keçən gecə şəhərə daxil olmuş ordu hissələri və daxili qoşunlar şəhər partiya komitəsinin binasını mühasirəyə alaraq gözləmə mövqeyində dayanmışdılar. Həmin anlarda şəhərdə məlum qüvvələr tərəfindən erməni millətindən olanlar döyülür, öldürülür, zorlanırdılar. Nəticədə 26 nəfər erməni öldürüldü. Fevralın 29-da günortaüstü ordunun proseslərə birdən-birə müdaxiləsi nəticəsində 6 nəfər azərbaycanlı tankların tırıltıları altında vəhşicəsinə həlak oldular, 400 nəfərə qədər adam xəsarət aldı, 200 mənzil talan edildi, 50 mədəni-məişət obyekti dağıdıldı, 40-dan çox avtomobil zədələndi və bir hissəsi yandırıldı...

Martın 1-dən keçmiş SSRİ Prokurorluğunun istintaq qrupu hadisələri araşdırmaq üçün fəaliyyətə başladı. Bu qrupa keçmiş SSRİ prokurorluğu baş istintaq idarəsi rəisinin müavini Nenaşev və SSRİ Prokurorluğu yanında xüsusilə mühüm işlər üzrə müstəntiq Qalkin başçılıq edirdilər. Bundan başqa, keçmiş SSRİ DTK-nın SSRİ Hərbi Prokurorluğunun xüsusi qrupları da fəaliyyət göstərirdilər.

3 minə yaxın şəhər sakini günahlı-günahsız həbs olunub zindanlara dolduruldu. Onlardan bir qismi inzibati məsuliyyətə cəlb olundu, bir qismi rüşvət verərək canlarını qurtardı, 94 nəfər haqqında isə cinayət işi başlanıldı. Adıçəkilən istintaq orqanları baş vermiş hadisələrin səbəblərini, cinayətlərin törədilməsi üçün yaradılmış şəraiti, təşkilatçıları, əsil caniləri müəyyən etməyə səy göstərməmiş, hadisələrin mahiyyətini ört-basdır etməkdən ötrü ayrı-ayrı zorakılıq metodlardan istifadə edərək, qondarma şahidlərin ifadələrinə əsaslanaraq, uydurma ittihamələr hazırlayıb keçmiş İtifaqın müxtəlif məhkəmələrində baxılmaq üçün təqdim etmişdilər. İstintaq zamanı tutulanların zorakılıqla bir-birinə qarşı ifadələr verməsində adıçəkilən istintaq qrupuna daxil olan respublika prokurorluğunun, respublika DTK-nın, DİN-in müstəntiqlərinin müstəsna "xidmətləri" olmuşdur. Onlar Moskvadan gəlmiş ağalarının xoşuna gəlmək üçün hər cür çirkin üsullardan istifadə edirdilər...

Məhkəmələr də, öz növbəsində, yuxarıların göstərişi ilə hərəkət etmiş, baxılan işlərdə qanunun aliliyi prinsiplərini kobudcasına pozaraq ədalətsiz hökmlər vermişdilər. 18 oktyabr-18 noyabr 1988-ci il tarixdə Moskvada keçmiş SSRİ Ali Məhkəməsi Ə.Əhmədovun, İ.Cəfərovun, İ.İsmayılovun cinayət işlərinə baxmış, prosesdə müttəhimlərə qarşı ittihamların əsaslılığı sübut olunmuş, lakin həmin iş bütövlükdə yenidən istintaqa qaytarılmaq əvəzinə, İ.Cəfərovun və İ.İsmayılovun cinayət materialları yenidən istintaqa qaytarılmış, Ə.Əhmədova isə heç bir tutarlı dəlil-sübut olmadan hadisələrin təşkilatçısı damğası vurularaq güllələnməyə məhkum olunmuş və hökm oxunduqdan 17 ay sonra Moskva şəhərində icra olunmuşdur. Bundan başqa, istintaq dövrü heç bir günahı olmayan, sonradan məhkəmə tərəfindən sübuta yetirilmiş II qrup insulinlə yaşayan əlil Elçin Gəncəliyev Bayıl türməsində müəmmalı şəkildə öldürülmüş, tərbiyəli ailədən olan idmançı Taleh İsmayılov isə 15 il müddətinə cəzalandırılaraq "siyasi məhbus" kimi Tbilisi şəhərinə göndərilmiş, bir ildən sonra oradan meyidi gətirilib valideynlərinə təhvil verilmişdir. Digər həbs olunanlar 2 ildən 15 ilədək cəzalandırılaraq müxtəlif həbsxanalarda saxlanılmışlar. Onların böyük bir qismi hal-hazırda ya dünyasını dəyişib, ya da əlildirlər. Qırmızı Ordunun dəyənək zərbəsinə tuş gələn azyaşlı Azər Babayev isə 23 ildir ki, yataqdan qalxa bilmir...

Hadisələrin ertəsi günü dünya televiziyaları Sumqayıtdakı erməni qırğınlarından bəhs edən, dünya ictimaiyyətini şoka salan filmlər nümayiş etdirməyə başladılar. Yazıçı Maqsud İbrahimbəyov "Drujba narodov" jurnalının redaksiyasında çıxış edərkən demişdi: "Sumqayıt hadisələrinə bir gün qalmış çəkiliş qrupu gəlib və onlar çəkiliş aparıblar. Bir qədər sonra həmin film İsveçrədə göstərilib. Filmin ağlasığmaz təsviri hissəsini insan təxəyyülünü dəhşətə salan səslər tamamlayır. Məsələn, filmin "qəhrəmanlarından" biri ekrandan matı-mutu qurumuş isveçlilərə öz dostu Mişanın və onun arvadının qətli səhnəsini təsvir edirdi". Həmin erməni söyləyirmiş ki, guya sumqayıtlılar dostunun arvadının başını kəsdikdən sonra tikə-tikə doğramış, ətindən kabab bişirib iştahla yeyiblərmiş. Filmdə istifadə olunan lentlərin bir hissəsi keçmiş SSRİ DTK-nın 7-ci idarəsi tərəfindən çəkilərək, sonradan ermənilərə ötürülmüşdür.

Siyasi İnnovasiya və Texnologiyalar Mərkəzinin direktoru, politoloq Mübariz Əhmədoğlu bizimlə bu barədə etdiyi söhbətində bildirdi ki, ermənilər separatizmlərini rəsmiləşdirdikləri günü bayram etməkdənsə, tökdükləri ilk qandan xəcalət çəkməlidirlər: "Ermənilər separatizmlərini rəsmiləşdirdikləri günü bayram etmək əvəzinə, tökdükləri ilk qandan xəcalət çəksəydilər, özləri üçün daha faydalı olardı. 1988-ci ilin fevralın 20-də Azərbaycan SSR-nin tərkibində muxtar vilayət statusu ilə yaşayan Dağlıq Qarabağ erməniləri Azərbaycan SSR-nin tərkibindən çıxıb Ermənistan SSR-nin tərkibinə girməklə bağlı qərar qəbul etdilər."

Politoloq deyib ki, 1991-ci ildə DQ erməniləri o dövrün Sovet Konstitusiyasına uyğun olaraq referendum keçirtməklə müstəqilliyini elan ediblər. Bunu qəbul etməyən Azərbaycan Respublikası azsaylı DQ-yə qarşı müharibəyə başladı. Son 10 ildə ermənilərin beynəlxalq ictimaiyyətə sırıdığı DQ münaqişəsinin başlanması ilə bağlı rəsmi versiya bundan ibarətdir. Əslində, bu, beynəlxalq ictimaiyyətə hörmətsizlik nümayiş etdirməyə vərdiş etmiş ermənilərin bir epizodik nümunəsindən başqa bir şey deyil: "Qondarma qurumun rəhbəri B.Saakyan 23 il bundan əvvəl baş vermiş hadisələrə verdiyi qiymətdə hadisələrin ermənilərin dediyi rəsmi versiyadan fərqli istiqamətdə inkişaf etdiyinin və ya ermənilərin DQ müstəqilliyi məsələsində ikiversiyalılığının daha bir sübutudur. Ermənistan rəhbərliyi, eləcə də, bütün dünya erməniliyi DQ münaqişəsinin rəsmən başlanmasını 1988-ci ilin 20 fevralından götürürlər. Fevralın 20-də Azərbaycan SSR-nin tərkibində muxtar vilayət statusu ilə yaşayan DQ erməniləri Azərbaycan SSR-nin tərkibindən çıxıb Ermənistan SSRİ-nin tərkibinə girməklə bağlı qərar qəbul etdilər. Bədnam məşhur, iqtisadçı akademik A.Aqanbekyan və Fransa erməniləri bu məsələdə ilkin provokator rolunu oynadılar." M.Əhəmədoğlu onu da bildirdi ki, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Xalq Deputatları Sovetinin Azərbaycan SSR-nin tərkibindən çıxıb, Ermənistan isə SSR-nin tərkibinə birləşməklə bağlı qərarından 2 gün sonra Əsgəran rayonu ərazisində Ağdam və Əsgəran rayon sakinləri dinc nümayiş keçirdilər. Ermənilər atəş açmaqla 2 azərbaycanlı gənci qətlə yetirdilər. DQ münaqişəsində ilk qanın tökülməsi, iki azərbaycanlı gəncin öldürülməsi faktını o zamankı SSRİ-nin Baş Prokurorunun birinci müavini F.Katusev Mərkəzi Televiziyada çıxış edərkən təsdiqlədi.

Politoloqun fikrincə, bu, onu göstərir ki, DQ münaqişəsinin rəsmi başlanğıcı Sumqayıt hadisələrindən qabaq - 1988-ci ilin 20 fevralından, ermənilərin müharibənin başlaması tarixi isə 1988-ci ilin fevralın 22-dən hesablanmalıdır: "Ermənilər anlamalıdırlar ki, onların yalanları yerimir. Əvvəllər dedikləri yalanlar isə indi ermənilər üçün əks effekt yaradır" .

RƏFİQƏ KAMALQIZI

Səs.- 2011.- 1 mart.- S. 13.