Azərbaycanın yüzlərlə tarixi-dini abidələri erməni vandalizmi nəticəsində məhv edilib

Erməni işğalçılarının barbar hərəkətləri "Silahlı münaqişə baş verdikdə mədəni dəyərlərin qorunması haqqında" Haaqa Konvensiyasına ziddir

(Əvvəli ötən sayımızda)

Azərbaycanın erməni hərbi birləşmələri tərəfindən işğal olunmuş ərazilərində törədilmiş vandalizm əməllərinin nəticəsi olaraq evlər talan edilərək sökülmüş, yandırılmış, tarixi abidələr, xüsusilə, qəbiristanlıqlar dağıdılmışdır. İşğal olunmuş Azərbaycan rayonlarının talan və qarət edilməsində, o cümlədən, evlərin, abidələrin, qəbiristanlıqlardakı qəbir daşlarının sökülməsində əsir və girovların əməyindən istifadə edilməsi də danılmaz faktdır.Maddi-mədəni mədəniyyət abidələrinin dağıdılması ilə bağlı ciddi dəlil-sübutlar, faktlar mövcuddur ki, bu istiqamətdə də Respublika Hərbi Prokurorluğunda cinayət tərkibli işlərə baxılmışdır.

Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımı, deportasiya, işgəncə və digər epizodlar üzrə aparılmış istintaq hərəkətləri nəticəsində sülh və insanlıq əleyhinə müharibə cinayətləri törətmiş 239, banditizm, qəsdən adamöldürmə və digər cinayətlər törətmiş 48 nəfər olmaqla, 287 nəfər barəsində təqsirləndirilən şəxs qismində cəlbetmə qərarları çıxarılmışdır. Ərazimizə qarşı böyük iddialarla çıxış edən Ermənistan qanunsuz silahlı birləşmələri tərəfindən dövlət əmlakının və xüsusi mülkiyyətdə olan əmlakın məhv edilməsi, talan edilməsi ilə bağlı Azərbaycan dövlətinə və vətəndaşlarına küllü miqdarda artıq ziyan vurmuşdur. Bu maddi və mənəvi ziyanla bağlı dünya ölkələrinə məlumatlar rəsmi orqanlar tərəfindən çatdırılmışdır. O cümlədən, Azərbaycanın işğal altında olan mədəniyyət abidələrinin siyahısı Avropa Şurasının mədəniyyət, mədəni və təbii irsin siyahısı departamentinin direktoruna təqdim edilib. Statistikaya istinadən deyə bilərik ki, işğal altında olan ərazidə 1890 mədəniyyət abidəsi qalıb. Ermənistanda da azərbaycanlıların çoxsaylı mədəniyyət abidələri var. Sadəcə, onların tam siyahısını müəyyən etmək mümkün deyil. Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində erməni işğalçılarının özbaşınalığı, tarix və mədəniyyət abidələrimizin dağıdılması və qəsdən korlanması “Arxeoloji irsin mühafizəsi haqqında” Avropa Konvensiyasına, “Ümumdünya mədəni və təbii irsin mühafizəsi haqqında” YUNESKO-nun konvensiyasına zidd olsa da işğal altında və Ermənistanda qalan Azərbaycan mədəniyyət abidələrinin əksəriyyəti məhv edilib.

Çoxəsrlik tarixi olan Qarabağ ərazisində yerləşən Azıx mağarası bu gün işğal altındadır. Mağara Azərbaycanın Füzuli rayonu ərazisindədir. Vaxtilə dünyanın ən qədim insanlarının yaşadığı bu mağaranın yerləşdiyi Azərbaycan torpağı 1993-cü ildən etibarən erməni işğalı altındadır və mağaranın işğaldan sonraki vəziyyəti haqqında heç bir məlumat yoxdur. Mağaranın sahəsi 800 kv.m-dir. Burada uzunluğu 600 metrə qədər uzanan 8 dəhliz vardır. Dəhlizlərin bəzilərinin hündürlüyü 20-25 metrə qədərdir. Azıx mağarası Qafqazda indiyə qədər aşkar edilmiş mağaralardan ən böyüyü kimi də diqqəti cəlb edir. Azıx mağarası haqqında dünya çox az məlumata malikdir. Məlum həqiqətdir ki, sovet imperiyası dövründə bu mağarada axtarış aparan, onun tarixi barəsində danışan alimlərin xarici ölkələrdə yaşayan həmkarları ilə əlaqə yaratmasına imkan verilmirdi. Bunun nəticəsidir ki, dünyanın ən qədim insanlarından birinin Azərbaycan ərazisində yaşadığı haqqında dünya hələ də çox az şey bilir.

İşğal altında olan Qarabağ abidələri sırasında Füzuli ərazisində yerləşən Şeyx Babi Yaqub türbəsi Qarabağ xanlarının mədəni-maarif fəaliyyətindən xəbər verir. Bu abidə XIII əsr türbəsi olaraq qəbul edilir. Füzulinin Əhmədallar kəndində, orta əsr qəbiristanlığının yerində sənduqəformalı qəbir daşı, Qarğabazar kəndində “Şah Abbas” karvansarasından yuxarı, qayanın üstündə “Qiyas əd-Din” məscidi (yerli əhali onu “Şah Abbas” məscidi adlandırırdı) Azərbaycanın tarixi abidələri arasında tarixiliyi ilə əhəmiyyətlidir.

Azərbaycan ərazisində at heykəlli qəbirlər adı ilə tanınan abidələrimiz də Ermənistanın işğalı altındadır. Laçın rayonunun Malıbəy kəndində aşkarlanmış üç at heykəlli qəbir daşında və Almazzisxevndə yerləşən at heykəlli abidənin bud tərəfində həkk olunan üç horizontal və bir vertikal xətt çox maraqlıdır. Qarabağ abidələrindəki epiqrafik məlumatlardan və təsviri incəsənət motivlərindən Cənubi Qafqazda Azərbaycan xalqının təşəkkülündə mühüm rol oynamış qədim türk tayfalarının məskunlaşmasını müəyyən etmək olar. Laçın rayonu ilə bağlı olan tarixi mənbələrdə qeyd olunur ki, bu ərazidə Malıbəy, Güləbird kəndlərində at heykəlli qəbir daşlarında günəş simvolunun və əlində quş tutmuş insanın təsvirləri var. Məlumdur ki, qədim türk xalqlarının tanrısı Humay quşu idi və bunun abidələrin üzərində təsvir olunması, güman ki, abidələri dağılmaqdan qorunma məqsədi daşıyırdı.

Şərəkə çayının hövzəsində yerləşən bir sıra türbələr öz memarlıq-konstruktiv formasına görə seçilir ki, bu da Zəngilan ərazisinə daxildir. Zəngilan rayonunun Məmmədbəyli kəndində yerləşən Yəhya ibn Məhəmməd türbəsi, Cəbrayıl rayonunun Şıxlar kəndində yerləşən Şıxbaba türbəsi tarixi baxımdan zəngin olan abidələrdir. Şıxbaba türbəsinin ətrafında orta əsr qəbiristanlığı yerləşir. Türbədən bir qədər aralı Şeyxzadə Şeyx abd as-Salam ibn Şeyx Qiyas əd-Dinin məzarı salınıb. Türbənin ətrafında şeyxin davamçılarının baş daşları pərakəndə şəkildə yerləşir. Bu ərazilərdə yerləşən sənduqə, başdaşı formalı, qoç, at heykəlli qəbir daşları ərəb-fars-Azərbaycan dilli yazılarla və müxtəlif relyeflərlə Azərbaycan xalqının həyat və məişətinin müxtəlif tərəflərini əks etdirir, xalqın tarixinə, toponimikasına, xalq təbabətinə, etnogenez məsələlərinə aydınlıq gətirir, Azərbaycanın orta əsr mədəni həyatına dair bir sıra məsələləri işıqlandırır.

Zəngilanın memarlıq abidələrindən biri də Məmmədbəyli kəndindəki türbədir. Səkkiz tilli prizma şəklində tikilən bu türbənin yuxarısı piramidalı kümbəzlə tamamlanır. Türbənin giriş qapısı üstündə nəsx xətti ilə yazılmış ərəbcə kitabə var. Həmin kitabədə Qurandan ayə, türbənin kimə məxsus olduğu və nə vaxt tikildiyi göstərilib. Türbənin 678 yaşı var.

Bu gün Zəngilan qəbiristanlıqları da erməni işğalı altındadır. Tarixi mənbələrdə göstərilir ki, XIV əsrdə yaşamış məşhur coğrafiyaşünas və tarixçi Həmdullah Qəzvi Zəngilanın əsasının hicri tarixinin 15-ci ilində, yəni 6336-cı ildə qoyulduğunu bildirib. Deməli, Zəngilanın 1360 ilə yaxın yaşı var. Rayonun ərazisində Xudafərin su qovşağının yaradılması ilə əlaqədar olaraq burada 1974-cü və 1979-cu illərdə arxeoloji qazıntı işləri aparılıb və məlum olub ki, ərazi arxeoloji və memarlıq abidələri ilə zəngindir. Bunlardan biri Şərifan kəndində yerləşən Şəhri-Şərifan abidəsidir. Bu abidənin böyük bir hissəsini Həkəri çayının selləri uçurub dağıdıb və ya yuyub aparıb. Burada aparılan tədqiqat zamanı şəhər ətrafında iki qəbiristanlığın olduğu müəyyən edilib. Onların biri şəhərin varlı əhalisinə məxsus sərdabə tipli qəbirlərdir. İkinci qəbiristanlıq isə şəhərin cənub-qərbində olub üstü dirəklərlə örtülən qəbirlərdən ibarətdir. Hər iki qəbiristanlıqda dəfn islam adəti üzrə aparılıb.

Azərbaycanın ermənilər tərəfindən işğal altında olan ərazilərində saysız- hesabsız miqdarda abidələrimiz var. Həm işğal altında olan, həm də işğaldan azad olunmuş ərazidə olan tarixi abidələr erməni işğalçıları tərəfindən dağıdılmışdır. Tarixi və memarlıq abidələri haqda məlumatlara nəzər yetirərkən işğal altında olan nə qədər sayda dini və mədəniyyət abidələri ilə tanış oluruq. Qarğabazar kəndində Cəlil türbəsi, Aşağı Veysəlli kəndində Mirəli türbəsi, Qocəhmədli kəndində məscid binası, Horadiz kəndində məscid binası, Horadiz kəndində İmamzadə türbəsi, Füzuli şəhərində məscid binası, Aşağı Aybasanlı kəndində İbrahim türbəsi və s. onlarla belə tarixi əhəmiyyətli abidələr işğal altındadır. Ermənistanın işğalı nəticəsində saysız mədəni abidələr dağıdılmışdır. Bütün bunlar Ermənistan tərəfindən Azərbaycana qarşı olan ərazi iddiaları nəticəsində baş vermişdir. Azərbaycanın ən nadir tarixi abidələri onun tarixini, adət və ənənələrini, onun mədəni kökünü özündə ehtiva edir. Erməni qəsbkarlarının işğalı altında olan ərazilərimizdəki abidələrin saxtalaşdırılması istiqamətində aparılan işlər Ermənistanın özünü təsdiqləmək, qondarma “tarixi mədəniyyəti”ni yaratmaq siyasətinə xidmət edir. Sözsüz ki, Ermənistanın öz xristianlıq tarixini islam mədəniyəti üzərində yaratmaq xülyası ilə ziddiyyət təşkil edir. Ancaq Cənubi Qafqazdakı bir çox yazılı mənbələr, əlimizdə olan rəsmi sənədlər, arxivlər və fotoşəkillər daha çox Azərbaycanla bağlıdır.

NƏZAKƏT ƏLƏDDİNQIZI

Səs.- 2011.- 24 may.- S. 13.