Hüquqi
dövlət və milli-mədəni muxtariyyət
Müasir qloballaşma, hüquqi dövlət
quruculuğu dövründə milli-mədəni muxtariyyət
problemi milli münasibətlərin tənzimlənməsində
mühüm rol oynayan, nəzəri və praktiki əhəmiyyət
kəsb edən aktual bir problemdir. Milli-mədəni muxtariyyət
hüquqi dövlətdə millətlərin öz müqəddəratının
təyin edilməsi hüququ ilə sıx bağlı olan
ideyadır. Beynəlxalq sənədlərdə göstərilir
ki, etnik, dil və din azadlıqlarının mövcud
olduğu ölkələrdə onların öz mədəniyyətlərindən
faydalanmaq, öz dininə etiqad etmək və onun ayinlərini
icra etmək, eləcə də, öz doğma dilini işlətmək
hüququ rədd edilə bilməz.
Millətlərin öz müqəddəratını
təyin etmək hüququ Böyük Fransa inqilabının əsas
liberal-demokratik ideyası kimi Avropaya sonralar isə bütün
dünyaya yayıldı.
Müasir dövrdə “Millətlərin öz müqəddəratını
təyin etmək hüququ” beynəlxalq hüquqda öz əksini
tapmışdır ki, hər bir millət azad şəkildə
öz müqəddəratını təyin etmək
hüququna malik olsun. Lakin çox zaman bu müqəddəratı
təyinetmə dünyanın siyasi xəritəsində dəyişikliyə
səbəb olduğundan, hər hansı bir dövlətin ərazi
bütövlüyünə xələl gətirə bildiyinə
görə problemə çevrilmişdir. Tarix səhnəsinə
çıxaraq mümkün vasitələrlə
özünütəsdiqə can atan qüvvələr
dövlətə böyük ziyan vurur. Qeyd etməliyik ki,
milli özünütəyinetmə prinsipi XX əsrin əvvəllərində
ABŞ prezidenti Vudro Vilson tərəfindən dəqiq ifadə
edilmişdir: - “Hər bir xalq onun üçün faydalı
olan suverenlik formasını seçmək hüququna malikdir”.
Politoloqlar millətlərarası ziddiyyətlərin
yaranmasının bir sıra obyektiv və subyektiv amillərini
göstərirlər. Buraya cəmiyyətin özünün
demokratik inkişaf səviyyəsinin aşağı olması
və vətəndaş cəmiyyəti institutlarının zəif
olması, iqtisadi çətinliklər və s. kimi amillər
daxildir. Məlumdur ki, milli-mədəni muxtariyyət
uğrunda mübarizə aparan milli azlıqların özlərini
müəyyən etmək üçün müəyyən
meyarların olduğunu göstərirlər: 1) Obyektiv meyarlar:
bənzərsiz, etnik xüsusiyyətlər, onların sayca
azlıq təşkil etməsi, üzvlərinin
yaşadıqları dövlətin vətəndaşları
olması; 2) Subyektiv meyarlar: üzvlərinin öz etnik
xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamağa can atması.
Millətlərarası münasibətlərdə
qarşıdurmanın dörd tipi vardır:
1) Sosial-iqtisadi;
2) Mədəni-dil;
3) Ərazi-status;
4) Separatizm.
“Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq
müqavilə”də deyilir: “Bütün xalqlar öz müqəddəratını
təyin etmək hüququna malikdirlər. Bu hüquqlar əsasında
onlar öz siyasi statusunu və öz iqtisadi, sosial və mədəni
inkişafını sərbəst təyin edirlər”.
Hüquqi dövlət quruculuğu yolu ilə
inamla irəliləyən müstəqil Azərbaycan
Respublikasında da millətlərin öz müqəddəratını
təyin etmək hüququ və milli-mədəni muxtariyyət
hüququ təsbit olunmuşdur.
Millət vəkili, professor R.Aslanovanın
təbirincə desək, Azərbaycanda mədəni münasibətlərin
müstəqil dövlətçiliyə uyğun inkişaf mərhələsi
başladı. Vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi
dövlət quruculuğu, respublikamızdakı
ayrı-ayrı azsaylı etnik qrupların bərabər
hüquqlu Azərbaycan vətəndaşı kimi
varlığını, siyasi-ictimai mahiyyətlə yanaşı,
həm də elmi-nəzəri əhəmiyyətli amilə
çevirdi. Azərbaycan yalnız türkdilli və
çoxsaylı azərbaycanlıların deyil, həm də
müxtəlif dil ailələrinə və dinə mənsub
olan azsaylı udi və Şahdağ xalqlarının, saxur və
ingiloyların, tat və dağ yəhudilərinin, talış
və kürdlərin, rusların və s.
də vətənidir. Azərbaycan dövləti onların
qarantı olmaqla yanaşı, dünyanın etnik xəritəsində
yalnız Azərbaycan adlı məmləkətdə rast gəlinən
- udi, buduq, qrız, xınalıq, ingiloy kimi etnik birliklərin
dil və mədəniyyətini mühafizə edərək, gələcək
üçün dünya sivilizasiyasının etnik
“bankının” yaradılmasına kömək etmişdir.
Onların mövcudluğu Azərbaycanın
dünyaya açıq, humanist, insanpərvər xalq
olduğunun canlı sübutudur. Belə olmasaydı, bəzilərinin
sayı bir neçə mindən artıq olmayan bu azsaylı
etnik birliklər çoxdan assimilyasiya edilərək
sıradan çıxardılar. Bununla da
dünyanın etnik-milli çələngi, öz
naxışlarını itirər, solğunlaşardı.
Azərbaycanda etnik
çoxçalarlığın tarixin sınağından
çıxaraq, bu günə çatması, bədnam ermənilərin
xalqımız haqqında yaratmağa
çalışdığı təsəvvürləri,
böhtan və iftiraları puça çıxarır. Bir şey gün kimi
aydındır ki, çoxmillətli Azərbaycan onu sevənlər,
bu yurdu özünə vətən hesab edənlər
üçün həmişə doğma ocaq olub. Bu
yaxınlarda rusiyalı müəllif yenidənqurma şəraitində
vəziyyətdən sui-istifadə edən ermənilər guya
“öz müqəddəratlarını təyin etmək
hüquqlarının pozulmasını” “milli cəhətdən
sıxışdırdıqlarını” iddia edərək əzəli
və əbədi Azərbaycan torpaqlarını zorla ilhaq etmək
yolu ilə öz muxtariyyət statusunun dəyişdirilməsini,
ya Ermənistana qatılmasını, ya da müstəqillik əldə
etmələrini tələb etdilər. Əslində,
bu münaqişə Azərbaycanın ərazi
bütövlüyünə yönəlmiş beynəlxalq
hüquqa zidd, vahid dövlət suverenliyinə qarşı
yönəlmiş Ermənistanın təcavüzkarlıq,
işğalçılıq müharibəsi, insanlığa
qarşı çevrilmiş qatı, qanlı cinayətdir.
Müasir dövrdə dünyanın
demokratik dövlətləri ölkə daxilində mövcud
olan milli azlıqların milli-mədəni muxtariyyət
hüququnu sosial-iqtisadi amillərlə uzlaşdırır.
N.Cəfərovun qeyd etdiyi kimi, əslində,
milli muxtariyyət və milli azadlıq sosial tərəqqiyə
nail olmaq üçün lazımdır. Yəni sosial tərəqqi
hər şeydən əvvəl millətin azad və xoşbəxt
yaşamasıdır.
Milli-mədəni muxtariyyət məsələlərindən
danışarkən, qeyd etməliyik ki, xalqların hüquq bərabərliyi
beynəlxalq hüquqla təsbit olunmuşdur. Belə ki, hər bir millətin
və xalqın dövlət qurmaq, azad yaşamaq hüququ
varsa da, bu hüquq digər millətlərin və dövlətlərin
ərazi bütövlüyünə xələl gətirməməli,
yaşadıqları dövlətin həyatına
separatçı qüvvə kimi daxil olmamalıdır.
Müasir dünyada ayrı-ayrı millətlərin,
xalqların istək və arzuları mövcud dövlətin
ümumi mənafeyi şəklində
tarazlaşdırılır. Dünya politoloji fikri və fəlsəfə
tarixində milli tərəqqi məsələləri ona
görə ön plana çəkilir ki, sosial tərəqqini,
ictimai inkişafı məhz milli tərəqqi şərtləndirir.
Müasir dünyanın inkişaf etmiş
dövlətlərində milli və etnik rəngarənglik zəngin
və çoxçeşidli bir mədəniyyətin
formalaşmasına şərait yaratmışdır. Monoetnik dövlət tərəfdarlarının
söylədikləri etnik rəngarənglik problemlər mənbəyinə
deyil, sintez formalı çoxcəhətli bir mədəniyyətin
yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Əslində, hər hansı bir cəmiyyətin
problemləri onun etnik və milli rəngarəngliyindən
deyil, ədalətli və ədalətsiz olmasından
doğur. Rəngarənglik isə birinci
növbədə mübadilə mənbəyidir.
Merilend Universitetinin professoru Ted Robert
Narrın fikrincə, müstəqillik uğrunda silahlı
mübarizənin başlanmasını göstərən bir
neçə universal əlamət vardır. Birinci amil: etnik və dini azlıqlara aid
olan hər hansı bir qrup daha çox muxtariyyət tələb
etdikdə; ikinci amil: həmin qrupun nə vaxtsa öz dövləti
olubsa, hərbi münaqişənin başlanma ehtimalı 60
faiz artır. Asılılığa düşmə prosesi
yaxın keçmişdə baş vermişsə, bu təhlükə
daha da artır; üçüncü amil: müstəqillik
uğrunda çıxış edən qrupların təşkilatçılığı
nə qədər yüksəkdirsə, onların silahlı
qarşıdurmaya qalxma şansı da böyük olur.
Narrın hesablamalarına görə, pis təşkilatlanmış
separatçılarla müqayisədə bu risq 83 faizdir;
dördüncü amil: məlum regionda infrastruktur və
informasiya texnologiyaları ilə bağlı vəziyyət nə
qədər yaxşıdırsa, orada hərbi əməliyyatlara
meyillilik də yüksək olur.
Bu və ya digər etnik-dini qrup bir dövlətin
tabeliyindədirsə və onunla eyni ərazidə
yaşayırsa, əlaqə amili o qədər də rol
oynamır. Lakin bu
qruplar iki və ya daha çox dövlətin ərazisinə səpələndikdə,
həmin amilin rolu dəfələrlə artmış olur.
Bu, Serbiya, Albaniya və Makedoniya arasında
“bölüşdürülən” albanlar, Fransa və
İspaniyada yaşayan basklar, Rusiya və Azərbaycandakı ləzgilər,
Rusiya və Gürcüstandakı çeçenlərə də
aiddir.
Beşinci amil: etnik qrupda doğum səviyyəsi nə qədər
yüksəkdirsə, onlar savaşa bir o qədər çox
meyilli olur.
Altıncı amil: məlum qrup repressiya və
diskriminasiyaya nə qədər az məruz
qalıbsa, silahlı qarşıdurma ehtimalı daha
böyükdür.
Yeddinci amil: dini və etnik qrupun təmsilçiləri nə
vaxtsa belə bir mübarizə aparıblarsa, onun təkrarlanması
ehtimalı yüksək olur.
Demokratik, hüquqi dövlət
quruculuğu ilə gedən müasir Azərbaycan
Respublikasında milli-mədəni muxtariyyət hüququ
ümumbəşəri dəyərlərlə vəhdət
təşkil edir, millətin bütün üzvlərinin vahid
milli ideologiya və milli lider ətrafında, birləşdirilməsi
prosesi özünün ən yüksək həddinə
çatmışdır. Azərbaycanda milli ideya üç əsas
təməlin vəhdətinə - azadlıq, dövlətçilik
və mədəniyyətin birliyinə əsaslanır. Bu gün Azərbaycan Respublikasında 90 millətin və
xalqın nümayəndəsi yaşayır. Onlardan 400 mini rus, 160 mini yəhudi, 31 mini tatar, 26 mini
ukraynalı, 11 mini gürcü, 50 mindən artığı
digər etnik qrupun nümayəndələridir. Hətta Ermənistandan qovulmuş müxtəlif
xalqların nümayəndələri də Azərbaycanda
özünə sığınacaq tapmışlar. 20 min yəzdi kürdlər də Azərbaycana pənah
gətirmişlər. Azərbaycanda azsaylı
xalqların, xüsusən, rus dilində məktəblər ali məktəblərdə rus və digər
sektorlar fəaliyyət göstərir, televiziya və radionun
rus dilində verilişləri aparılır, azsaylı
xalqların dillərində qəzetlər nəşr olunur. Lakin bəzən milli-mədəni muxtariyyət
hüququ ərazi muxtariyyəti hüququ ilə qarşıq
salınır. Professor Ə.Tağıyevin fikrincə,
erməni lobbisi milli-etnik konflikti qlobal problemə çevirərək,
1) Gənc Azərbaycan Respublikasına qarşı etdikləri
təcavüzdən diqqəti yayındırmağa;
2) Dünya xalqlarının nəzərində azərbaycanlıları
vəhşi və barbar obrazını yaratmağa;
3) Qarabağ problemilə yanaşı, digər etnik
münaqişə ocağı yaratmağa;
4) Respublikada gedən demokratik proseslərin
qarşısını almağa çalışırlar. Y.V.Bromleyin fikrincə, milli-mədəni muxtariyyətdən
söhbət gedəndə, qeyd etmək lazımdır ki,
milli mənsubluq vətəndaş cəmiyyəti və
hüquqi dövlətdə qanla-genlə deyil,
özünüdərklə müəyyən olunur. Əsil
həqiqətdə kim özünü
hansı millətin nümayəndəsi hesab edirsə, milli mənsubiyyət
də odur. Milləti şərtləndirən
amillərin içərisində ən mühümü
psixoloji amildir. Lakin etnosların inkişafında
assimilyasiya və dissimilyasiya, eləcə də,
etnotransformasiya prosesləri də labüddür.
Müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin
möhkəmləndirilməsində respublikanın polietnik tərkibinin
və zəngin etnik tarixinin öyrənilməsi vacibdir. Millətdaxili və millətlərarası
münasibətlər milli şüurun, milli özünüdərkin,
milli müstəqilliyin inkişafında mühüm amildir.
Həmin münasibətlərin qorunmasında, əlbəttə,
siyasi, iqtisadi, psixoloji, dini və irqi amillər nəzərdən
qaçırılmamalıdır.
Vahid Ömərov,
fəlsəfə üzrə
fəlsəfə doktoru
Səs.- 2011.- 1 noyabr.- S. 11.