Hüquqi dövlət, insan haqları və ATƏT

Demokratiya və insan hüquqları ilə məşğul olan Avropa təşkilatlarından biri də Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatıdır (ATƏT). ATƏT 1973-cü ildə sosialist və kapitalist sistemini təşkil edən Avropa ölkələri arasında diplomatik qurum kimi formalaşan müasir beynəlxalq münasibətlər sistemində iştirak edən çoxfunksiyalı ictimai-siyasi təşkilatdır. ATƏT Qərbi və Şərqi Avropa ölkələrini, həmçinin, ABŞ və Kanadanı özündə birləşdirir. Bu təşkilat uzun müddət Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq üzrə Müşavirə (ATƏM) adlandırılan təşkilatın əsasında meydana gəlmişdir.

1975-ci il Helsinki Yekun Aktında dörd bölmə nəzərdə tutuldu ki, burada əsas yeri insan hüquqları və Avropa ölkələrinin humanitar əməkdaşlığı tuturdu. Helsinki Yekun Aktında dövlətlərin müxtəlif istiqamətlərdə insan hüquqları ilə yanaşı, təhsil, mədəniyyət, informasiya və insanlar arasında ünsiyyət sahəsində əməkdaşlığı da nəzərdə tutulurdu. ATƏT uzun illərdir ki, insan hüquqları sahəsində Avropa dövlətləri, ABŞ və Kanada arasında məhsuldar əməkdaşlığın inkişafında əsas rol oynayır.

ATƏT-in fəaliyyəti onun ali orqanı olan və iki ildə bir dəfə keçirilən Dövlət və Hökumət Başçılarının Sammiti, xarici işlər nazirlərinin təmsil olunduğu Nazirlər Şurası tərəfindən tənzimlənir. ATƏT müxtəlif qərarların qəbulu zamanı konsensusa əsaslanır. ATƏT-in sədri qurumun ümumi fəaliyyətinə nəzarət edir və onu həyata keçirir. Sədrlik vəzifəsinə növbə ilə ildə bir dəfə üzv dövlətlərin xarici işlər nazirləri seçilir. Təşkilata rəhbərlik edən əsas şəxs Nazirlər Şurasının üç il müddətinə seçdiyi Baş katibdir.

ATƏT-in fəaliyyətində Avropa ölkələrinin ictimai-siyasi həyatında demokratik dəyərlərin və prinsiplərin üstünlüyünün təmin edilməsi, soyuq müharibədən sonrakı dövrdə müstəqillik əldə etmiş ölkələrdə hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına nail olunması və s. məsələlər ön planda dayanır. ATƏT-in Demokratik İnstitutlar və İnsan Hüquqları Bürosu, Kütləvi İnformasiya Vasitələri üzrə Nümayəndəliyi, Təhlükəsizlik Sahəsində Əməkdaşlığa Dair Forum kimi təsisatları yuxarıda göstərilən məsələlərin həlli ilə bilavasitə məşğul olur. Eyni zamanda, təşkilatın diqqət mərkəzində dini, etnik münaqişələr və onların aradan qaldırılması yolları da mühüm yer tutur. Bu cür məsələlər Nazirlər Şurasının dəstəyi ilə yaradılmış Münaqişələrin aradan qaldırılması üzrə Mərkəzdə araşdırılır və üzv dövlətlər tərəfindən müvafiq tövsiyələr verilir. Mərkəzdə Dağlıq Qarabağ, Abxaziya, Cənubi Osetiya, Dnestryanı və s. münaqişələr də dəfələrlə müzakirə edilmiş və bununla bağlı bəyanatlar qəbul edilmişdir.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin aradan qaldırılması üçün ATƏT-in rəhbərliyi ilə xüsusi Minsk Qrupu yaradılmışdır. ATƏT-in Budapeşt sammiti BMT Təhlükəsizlik Şurasının müvafiq qətnamələrini əsas götürüb, hərbi münaqişənin dayandırılması, sülh əldə etdikdən sonra çoxmillətli sülhyaratma qüvvələrinin yaradılması və ərazidə yerləşdirilməsi haqqında qəbul etmişdir. Həmçinin, bu qüvvələrin formalaşdırılması, tərkibi və operativ fəaliyyəti üçün plan hazırlamaq qərara alınmışdır. Hazırda ATƏT Mərkəzi, Cənubi və Şərqi Avropa, Qafqaz regionu və Mərkəzi Asiya ölkələrində böyük fəaliyyət proqramları yerinə yetirir. Ötən dövr ərzində ATƏT-in bu ölkələrin beynəlxalq, siyasi həyatında özünəməxsus yeri olmuşdur.

1992-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq Dağlıq Qarabağ münaqişəsi daha çox beynəlxalq əhəmiyyətli problemə çevrildi. 1992-ci il yanvarın 30-da Azərbaycan Respublikası Avropada Təhlükəsizlik Əməkdaşlıq Müşavirəsinin (ATƏM) üzvü oldu və həmin il iyulun 8-10-da ATƏM-in Helsinkidə keçirilən zirvə toplantısında onun sənədlərini imzaladı. ATƏM-in üzvü olduqdan sonra Dağlıq Qarabağ münaqişəsi bu təşkilatın prinsiplərinə uyğun olaraq üzv dövlətlərin daha çox diqqət obyektinə çevrildi.

ATƏM-in Xarici İşlər Nazirləri Şurasının 1992-ci il martın 24-də keçirilən görüşündə Dağlıq Qarabağda vəziyyət müzakirə edilərək, münaqişənin sülh yolu ilə nizama salınması istiqamətində aparılan danışıqların səmərəliliyini təmin etmək üçün ATƏM-in Dağlıq Qarabağa dair sülh konfransının çağırılması haqqında qərar qəbul edildi. Qərara alındı ki, Minskdə çağırılacaq konfrans ABŞ, Rusiya, Türkiyə, Fransa, Almaniya, İtaliya, Çexiya, Slovakiya, İsveç, Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilsin.

“Azərbaycan-ATƏT” kitabının müəllifi, Azərbaycan Respublikası Prezident Administrasiyasının ictimai-siyasi məsələlər şöbəsinin müdiri, professor Əli Həsənovun göstərdiyi kimi, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ probleminin dinc vasitələrlə nizama salınması Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin 1993-cü ildən başlayaraq xarici siyasət fəaliyyətində başlıca yer tutmuşdur. Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışından sonra münaqişənin aradan qaldırılmasına nail olmaq üçün ən yüksək səviyyədə dövlət başçıları və nümayəndə heyətləri ilə ikitərəfli, eləcə də, çoxtərəfli görüşlərdə, ATƏT-in zirvə toplantılarında, Minsk Qrupunun həmsədrləri ilə aparılan müzakirələrdə, beynəlxalq forumlarda, həmçinin, Ermənistan prezidenti ilə birbaşa danışıqlarda göstərdiyi ardıcıl səylər dövlət başçısının apardığı siyasətin mühüm hissəsini təşkil etmişdir.

Ulu Öndər Heydər Əliyevin Azərbaycanın müstəqilliyini, ərazi bütövlüyünü qorumaq, ölkədə ictimai-siyasi sabitliyə nail olmaq sahəsində təxirəsalınmaz vəzifələrindən biri davam etməkdə olan Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həlli ilə bağlı qəti addımlar atmaqdan ibarət olmuşdur.

Bu məqsədlə Ulu Öndər Heydər Əliyev respublikamızın təhlükəsizlik problemlərini, xüsusilə, Ermənistanın ərazi iddiaları və hərbi təcavüzü məsələsini beynəlxalq aləmə çıxararaq, regionda sülhün bərqərar olması üçün nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların təsirini artırmağa çalışmışdır.

Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin dinc vasitələrlə nizamlanması məqsədilə məhz Prezident Heydər Əliyevin qətiyyəti və gərgin fəaliyyəti sayəsində 1994-cü il mayın 12-də atəşkəs haqqında razılıq əldə edildi və bundan sonra ATƏT-in Minsk Qrupu çərçivəsində müntəzəm olaraq danışıqlar aparılmağa başlandı.

1994-cü il dekabrın 5-6-da ATƏM-in Budapeştdə keçirilən zirvə toplantısında beynəlxalq sülhməramlı qüvvələrin yaradılması və münaqişə bölgəsinə göndərilməsi qərara alındı.

1996-cı il dekabrın 2-3-də ATƏT-in Lissabonda keçirilən zirvə toplantısında qəbul edilən və münaqişənin nizama salınmasının beynəlxalq-hüquqi bazasını təşkil etmiş olan sənəd Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsini ədalətlə aradan qaldırmaq yolunda böyük siyasi nailiyyət sayıla bilər. Zirvə toplantısı zamanı Ulu Öndər Heydər Əliyevin gərgin əməyi və diplomatik istedadı sayəsində münaqişənin həllinin siyasi-hüquqi çərçivələrini müəyyənləşdirən xüsusi bir bəyanat qəbul edildi. Bu bəyanat Ermənistan istisna olmaqla, dünyanın 53 dövləti tərəfindən müdafiə olundu və Lissabon sammitinin yekun qərarında öz əksini tapdı.

Ulu Öndər Heydər Əliyev Lissabon Sammitində Azərbaycanın hüquqi dövlət quruculuğunda ATƏT və digər beynəlxalq təşkilatların mühüm rol oynadığını xüsusi qeyd etdi: “Biz əminik ki, müstəqil demokratik dövlətlərin Dünya Birliyinə Azərbaycanın siyasi və iqtisadi cəhətdən qovuşması yolu Azərbaycan xalqının həyati mənafeyinə uyğundur və bizim bu strateji xəttimizə ATƏT-in, başqa beynəlxalq təşkilatların və demokratik təsisatların bundan sonra da dəstək verəcəklərinə ümid edirik”.

Ulu Öndərin sammitdə irəli sürdüyü ideya Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qeyd-şərtsiz təmin olunması oldu: “Dağlıq Qarabağın müstəqilliyi barədə qanunsuz iddialar beynəlxalq hüququn hamı tərəfindən bəyənilmiş normaları ilə bir araya sığmır. Biz həmin iddialarla heç vaxt razılaşmayacaq, biz Azərbaycan ərazisində ikinci bir erməni dövlətinin yaranmasına yol verə bilmərik”.

1997-ci ildə “Mərhələli həll planı təklif edildi”. Bu plana əsasən Dağlıq Qarabağa Azərbaycan Respublikası sərhədləri çərçivəsində status verilir, daha sonra ATƏT-in sülhyaratma qüvvələri buraya yeridilir, hər iki tərəfin hərbi qüvvələri bir-birindən müəyyən məsafədə yerləşdirilir, tərksilahın həyata keçirilməsi, bir-birlərinin əraziləri üzərinə uçuşların qadağan edilməsi, işğal olunmuş ərazilərin əhalisinin öz yerlərinə qayıtması, kommunikasiyaların açılması (Daimi Qarışıq Komissiya yaradılması) nəzərdə tutulurdu. Ermənistan bütün bunları inkar etsə də, dialoqun davam etdirilməsinə razılıq verdi.

Ermənistan azərbaycanlıların ərazilərini işğal etdiyi onların yaşamaq hüququnu pozduğu halda, ATƏT-in Minsk Qrupu ona ciddi təsir etmir.

Politoloq E.Mirbəşiroğlu Dağlıq Qarabağın tarixən Azərbaycan torpağı olmasını sübut edən tarixi mənbələri təhlil etmiş, onu müasir dövrün ən kəskin, ən uzunömürlü konfliktə çevrilməsinə səbəb olan amilləri araşdırmış, üçüncü tərəf qismində iştirak edən beynəlxalq təşkilatların və dünya ölkələrinin səmərəsiz fəaliyyətlərini haqlı olaraq tənqid etmişdir: 1) ATƏT-in Minsk Qrupunun irəli sürdükləri həll variantları Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün pozulmasına yönəlib; 2) ATƏT təcavüzkar Ermənistana qarşı sərt mövqe nümayiş etdirmir; 3) ATƏT işğal olunan Azərbaycan ərazilərində ermənilərin kütləvi məskunlaşmasına qarşı ciddi tədbir görmür; 4) Beynəlxalq təşkilatlar konfliktlərin həllində ədalətli, bitərəf vasitəçilik xidmətlərini yerinə yetirmir. Müəllif haqlı olaraq bu təşkilatları Ermənistana bir növ qəyyumluq etməkdə; “onun nazı ilə oynamaqda günahkardır. Həqiqətən də, beynəlxalq aləmdə təzyiq hiss etməyən, beynəlxalq təşkilatların ədalətli qərarlarını da vecinə almayan təcavüzkar Ermənistan konfliktin həllində qeyri-konstruktiv yol tutmaqla, əslində, onun dinc yolla tənzimlənməsindən imtina edir.

E.Mirbəşiroğlu Ulu Öndər Heydər Əliyevin Dağlıq Qarabağ probleminin həlli ilə bağlı strategiyasını unikal strategiya adlandırır.

Ölkə Prezidenti İlham Əliyevin Azərbaycanda hüquqi dövlət quruculuğuna əngəl olan münaqişənin həllində ölkənin ərazi bütövlüyünə qəsd etmiş təcavüzkar Ermənistana münasibətdə ikili standartlara yol verən ATƏT-i ciddi, kəskin tənqid edərək demişdir: “Biz yalnız özümüzə məxsus olan əraziləri istəyirik. Ona görə də mövqeyimiz tam ədalətlidir. Hadisələrin necə cərəyan edəcəyini zaman göstərəcəkdir. Bu münaqişənin həlli üçün güclü beynəlxalq vasitəçilik lazımdır. Əgər iki Prezident razılaşa bilərdisə, onda heç Minsk Qrupuna da ehtiyac olmazdı. Bəzən ATƏT-in Minsk Qrupunun üzvləri bizə deyirlər ki, siz gedib razılaşmalısınız və biz də bu razılaşma əsasında işləyərik. Biz razılaşacağıqsa, onda vasitəçiləri neyləyirik? Vasitəçilər münaqişəyə cəlb olunmuş tərəflərə onun həlli yolunu tapmaqda kömək etməlidirlər. Ümidvaram ki, onlar öz fəaliyyətlərini davam etdirəcəklər. Amma eyni zamanda, sizə deyə bilərəm ki, biz hadisələri tələsdirmirik. Azərbaycanın mövqeyi ədalətlidir, vaxt bizə işləyir və beynəlxalq hüquq da bizim tərəfimizdədir. Digər tərəf bunu nə qədər tez başa düşərsə, bu, onlar üçün yaxşı olar”.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2011.- 3 noyabr.- S. 10.