9 noyabr Azərbaycan bayrağı günüdür

Xalis Azərbaycan sözü olan bayraq ümumtürk mənşəlidir. Bu söz Mahmud Kaşkarlının məşhur “Divani - lüğat -it - türk” (XI əsr) əsərində müasir mənada və bayrak // batrak fonetik variantlarında qeyd olunmuşdur. Bayraq sözü istər qədim, istərsə də müasir türk dillərinin əksəriyyətində eyni mənadadır. Araşdırıcıların fikrincə, batırak “batrak”, “bayrak” semantik struktur təkamül modeli əsasında batır - batırmaq, sancmaq felindən törəmişdir. Bayraq sözü ilə yanaşı tuğra, buncuq, sancaq sözü də işlənmşdir ki, o da sancmaq felindən törəmişdir.

Dövrün, dövlətin, hadisələrin ən önəmli əlamətlərini özündə əks etdirən bayraqlar mühüm tarixi abidədir. Bayraqda ideoloji, siyasi, sosial, sinfi, dini, milli və digər ideyalar dahi cəmləşmiş formada təcəssümünü tapır.

Arxeoloji tapıntılar Azərbaycan ərazisində standart formalı bayraqların hələ tunc dövründə (b. e. ə. IV minillik - II minillik) istifadə edilmədiyini təsdiq edir. Şəmkir və Şəki rayonlarında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş buynuzlu maral, üzərində səkkizguşəli ulduz, şüalanan günəş və müxtəlif həndəsi naxışlar olan dairəvi lövhə və başqa formalı tunc ştandartlar, çox güman ki, qəbilə başçısının və ya hökmdar hakimiyyətinin rəmzini təmsil edir. Tapılmış ştandartların əksəriyyəti buynuzlu heyvan təsvirləridir. B.e.ə. VIII -VII əsrlərə aid Manna qalalarını təsvir edən asur relyefində də belələrinə rast gəlinir. Çox güman ki, dövlətçiliyimizin rəmzi sayılan bu formalı ştandartlar tilsim rolunu oynamışdı. Bu gün Azərbaycanda qapı və darvazaların yuxarılarına, divar və barılara bərkidilən keçi və qoç buynuzları, heyvan (it, at, maral) kəllələri bəd nəzərdən, bəd əməllərdən qoruyan nişan və tilsim kimi istifadə olunur.

Azərbaycan bayrağının tarixi qədimdir. 5 minillik dövlətçilik tarixinə malik və dünyanın ən qədim insan məskənlərindən biri olan bu diyarın ilk dövlət qurumlarından başlamış dövlətçiliyimizin davamı olan sonrakı dövrlərdə dövlət idarəçiliyi mədəniyyətini daha da yüksəlmişdir. Bayraqlar dövlətçiliyimizin ən önəmli əlamətlərindən M.Kalankətli “Albaniya tarixi” əsərində həm albanların, həm də ilk orta əsrlərdə onlarla döyüş meydanında qarşılaşan türklərin bayraqlarının təsvirləri vardır. Əjdaha və quş formasında olan bu cür bayraqların gövdə hissəsi ipək parçadan olmuş, gümüşdən olan bayraq sapı isə əfsanəvi heyvanın başını əks etdirmişdi. Buna bənzər bayraqlar erkən orta əsr Avropasında və digər Şərq ölkələrində də geniş yayılmışdır.

Bayraqlar həm də hərbi əhəmiyyət daşımışdır. Döyüş zamanı bayraq xüsusi qaydada qorunmuş, bayrağın enməsi və ya düşmən əlinə keçməsi məğlubiyyəti göstərmişdi. “Kitabi Dədə Qorqud”da düşmən hücumunun qisasını ala bilən Salur Qazanın qardaşının “Kafərin tuğ ilə sancağını (yəni bayrağı) qılıncladı”ğı və “yerə saldı”ğı göstərilir.

Ərəb xilafətinin tənəzzülündən sonra - IX əsrin ortalarından başlayaraq Qafqazda, habelə, bütün Yaxın və Orta Şərqdə türk - islam imperiyasının rolu artmağa başlamış, türk-islam sülalərinin idarə etdikləri dövlətlər təkcə Azərbaycanın, bütövlükdə, Cənubi Qafqazın deyil, bütün Yaxın və Orta Şərqin dövlətçilik tarixində iz qoymuşlar. Şübhəsiz ki, türk-islam sülalələrinin, onların qurduqları dövlətin milli simvolu kimi bayraqları da olmuşdur.

Azərbaycan dövlətinin təkamülündə paytaxtı Təbriz olan mərkəzləşdirilmiş Səfəvilər dövlətinin öz yeri vardır. Bu dövlətin bayrağındakı təsvirlər - şir, arxada isə insan üzünün günəş kimi təsviri (Şiri-Xurşid) dövlətin milli ənənələrə və qədim tarixə söykəndiyini göstərir.

Azərbaycan xanlıqlarının özünün xüsusi bayrağı olmuşdur. Onlar müxtəlif xarakterli olub müstəqil dövlətçiliyimizin rəmzi kimi də əhəmiyyət kəsb edir. Bu bayraqlar hələ XIX yüzilin əvvəlindən başlayaraq müxtəlif yollarla Azərbaycandan çıxarılmış, 1888-ci ildə Tiflisdə açılan Qafqaz Hərbi Tarix Muzeyinə verilmişdir.

AXC hakimiyyətinin ilk illərində - 1919-cu ilin aprel ayının əvvəllərində Azərbaycanın dövlətçilik tarixini əks etdirən bayraqların vətənə qaytarılması məsələsi ortaya çıxmış, hərbi nazir, tam artilleriya generalı S.Mehmandarovun göstərişi ilə Baş Qərargah tərəfindən Azərbaycanın Gürcüstandakı attaşesi olan podpolkovnik Məmmədbəy Əliyevə Tiflis muzeyində saxlanılan Azərbaycana aid bayraq və başqa dövlətçilik rəmzlərinin Bakıya qaytarılması haqqında Gürcüstan hökumətindən razılıq alınması təklif edilmişdir. Bu məsələ 1920-ci il iyun ayında Azərbaycanda Dövlət Muzeyi yaradılandan sonra Birinci Ümumazərbaycan diyarşünaslıq qurultayında (sentyabr 1924) yenidən gündəmə gəlmiş, elə həmin il Azərbaycan Dövlət (Tarix) Muzeyi xanlıqlara, çar ordusunda xidmət edən azərbaycanlı generallara və ayrı-ayrı müsəlman alaylarına məxsus bayraqlar ələ edə bilmişdi.

Azərbaycan xanlıqlarının üçkünc, dördkünc, beşkünc, düzbucaqlı formada olan bayraqları XVI-XVIII əsrə aid edilən gözəl Şərq parçalarından tikilmiş, müxtəlif ornament və yazılarla bəzədilmişdir. Bayraqlara müxtəlif rəngli ipək, eləcə də, qızıl və gümüşü saplardan saçaqlar salınmışdır. Bayraq ağacları silindrik formada yüngül ağac gövdəsindən düzəldilmiş, boyanmış, onların başlarına fiqurlu metal ucluqlar taxılmış, qızılı, gümüşü və başqa rəngli saplardan hazırlanmış qotazlar bağlanmışdır.

Azərbaycan xanlıqlarından bir neçəsinin bayrağına nəzər salaq.

Məlumdur ki, 1804-cü il yanvarın 3-də general P.D. Sisiyanovun başçılıq etdiyi rus qoşunları Gəncə qalasına hücum etdilər. Gəncə xanı Cavad xan və oğlu Hüseynqulu ağa qəhrəmancasına həlak oldular. Xanlıq ləğv edildi. Qələbə xəbəri ilə bərabər Sisiyanov çoxlu qənimətlərlə yanaşı, Gəncə xanına məxsus bir ştandartın (üzərində balıq təsviri olan bayrağın) və 8 bayrağın ələ keçirildiyini çara bildirir. Gəncə Yelizavetpol adlandırılır. Gəncənin yaxınlığında 22 il sonra - 13 sentyabr 1826 - cı ildə baş vermiş döyüşə həsr edilən xatirə medalı buraxılmışdı.

Gəncə xanlığının bayrağı dördgünc, xüsusi toxunmuş qumaşdan hazırlanmış, uzunluğu 127 sm., eni 174 sm. olmuşdu. Bayraq əl ilə tikilmiş moruğu və yaşıl rəngli xara parçadan hazırlanmışdı. Bayrağın yuxarı hissəsində üç qızılı rəngli gül dəstəsi, al qırmızı rəngli bir uzunsov dairə, sağ hissəsində isə qızılı rəngli iki uzunsov dairə yerləşdirilmişdir. Qızılı zanbaq gülləri ilə əhatələnmiş qırmızı dairənin içində ərəb əlifbası ilə yazılmış “Allah” sözü vardır.

Yaxud, bəllidir ki, 1806-cı il oktyabrın 3-də general Bulqakovun komandanlıq etdiyi rus qoşunları Dərbəndi ələ keçirdikdən sonra Bakıya hücum etdilər. Bakı xanı Hüseynqulu xan şəhəri və əhalini qorumaq məqsədilə öz nümayəndə heyətini, xanın bayrağını, qalanın açarlarını və duz - çörəklə Bulqakovun yanına göndərir. Özü və ailəsi əvvəl Qubaya, sonra isə İrana gedir. Bakı ruslar tərəfindən işğal olunur, xanlıq ləğv edilir.

Bakı xanlığının bayrağı dördgünc qumaşı (uzunu 220 sm., eni 127 sm.) dörd parça açıq moruğu və bir parça açıq xaradan əl ilə tikilmişdir. Uzununa yerləşdirilən yaşıl parça (eni 31 sm.) ona möhkəm tikilmiş qırmızı atlas köbə (eni 6 sm.) vasitəsi ilə taxılmışdır. Birinci zolaqda yan-yana baş-ayaq yerləşdirilmiş biri tünd, o biri açıq rəngli zanbağa oxşar butaların içində altışəkilli güllər, və şişuclu, dalğavari yarpağa oxşar naxışlar salınmışdı.

İkinci zolaq daha enlidir. Zolağın içində uclar birləşdirilmiş, biri tünd, o biri isə yaşıl rəngli iki aypara çəkilmiş, bu ayparaların və onların birləşməsindən yaranış çevrənin içərisində altı və səkkizguşəli güllər tikilmişdi. Bayrağın digər hissəsində də müxtəlif ornamentlər salınmışdı.

Ümumiyyətlə, xanlıqların bayraqları ölçüləri, tikilişi, üzərindəki ornamentlər bəzəkləri ilə seçilir. Bayraqların hazırlanmasında müxtəlif rəngli ipək saplardan istifadə olunmuşdur.

Məlumdur ki, Türkmənçay müqaviləsindən az sonra davam edən rus - türk müharibələrində iştirak etmək üçün işğal edilmiş Cənubi Qafqazın müsəlman vilayətləri əhalisindən, o cümlədən, azərbaycanlılardan ibarət altı müsəlman alayları və Kəngərli süvari dəstəsi formalaşdırılmışdı. Üzərindəki naxışlara və siyasi mənasına görə seçilən alayların döyüş bayraqları müxtəlif rəngli ipək parçalardan hazırlanmış, üzərində Rusiya dövlətinin gerbindəki ikibaşlı qartal təsvir olunmuşdur. Bayraqların üzərində ərəb əlifbası ilə yazılar yazılmışdır.

Zaqafqaziya qeyri - müsəlman atlı - müsəlman alaylarının bayraqları da parçanın növünə, tərtibatına, və bəzədilməsinə görə fərqlənmişdir. 1,2,3 və 4 yüzlüklərin bayraqları nazik qanovuz ipəyindən hazırlanmış, onların üzərində bütün bayraq boyu iri çap kiril hərfləri ilə rus dilində qurama üsulu ilə “ZAK: POL:1, 2 , 3, 4 SOTNƏ” sözləri yazılmışdır.

Bayraqlar içərisində XIX əsrin sonu, XIX əsirin əvvəllərində hazırlanmış dini bayraqlar da diqqəti cəlb edir. Bunlardan müxtəlif dini mərasimlərdə istifadə olunurdu.

Azərbaycan xalqının tarixində ilk parlamentli respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə dövlət bayrağı haqqında ilk hökumət qərarı 1918-ci il iyun ayının 21 - də (bəzən 24 və 27 -də göstərilir) verilib. Həmin qərara əsasən qırmızı rəngli dövlət bayrağının üzərində ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsvir olunmuşdu. Bu bayraq cüzi fərqlə Osmanlı imperiyasının bayrağına oxşayırdı. Qeyd edək ki, bu bayraq Osmanlı imperatorluğunun XVIII əsrin sonundan XIX əsrin 50 - ci illərinədək (Sultan Əbdülməcid hakimiyyətinin son illərində səkkizguşəli ulduz beşguşəli ulduzla əvəz edilmişdi) mövcud olmuş üzərində ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsviri olan qırmızı rəngli dövlət bayrağından ibarət idi. Bu qərar qəbul ediləndə Azərbaycan hökuməti Gəncədə yerləşirdi. Əlbəttə, o vaxtlar bu qərarı düzgün başa düşməyərək Azərbaycanı Türkiyənin bir parçası hesab edənlər də tapılmışdı. Lakin sonralar məlum olduğu kimi, AXC hökuməti 1918-ci il noyabrın 9- da dövlət bayrağının təsvirini dəyişməyi qərara almışdı. Nazirlər Şurasının bu haqda qərarında oxuyuruq: “Yaşıl, qırmızı və göy rənglərdən, ağ aypara və səkkizguşəli ulduzdan ibarət olan bayraq Milli Bayraq hesab edilsin”. Beləliklə, 1918-ci il noyabrın 9-da Azərbaycanın üçrəngli bayrağı Dövlət Bayrağı kimi qəbul olunmuşdu.

Bərabər enli üç üfüqi zolaqdan ibarət Azərbaycan bayrağının yuxarı zolağı göy, orta zolağı qırmızı, aşağı zolağı yaşıl rəngdə idi. Qırmızı zolağın ortasında bayrağın hər iki üzündə ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəli ulduz təsvir edilmişdir. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 1:2-dir.

Bayraqdakı göy rəng türkçülük ideyası ilə bağlıdır. Türklərin göy rəngə üstünlük verməsi ilə bağlı müxtəlif izahlar vardır. Orta əsrlərdə yaşayan müsəlman türkdilli xalqların yaşadığı ərazilərdə tikilən abidələrin əksəriyyəti göy rəngdə olmuşdur. Bu baxımdan göy rəng simvolik məna daşıyır.

Göy rəng XIII əsrdə Elxanilər dövrünün əzəmətini, onların zəfər yürüşünü əks etdirmişdi. Digər izaha görə, monqollar özlərindən şimalda yaşayan türkləri göy rənglə işarələmişdilər. Göy rəngin izahına dair digər fikilər də vardır.

Bayraqdakı yaşıl rəng islam dinini ifadə edir. Ə.Hüseynzadə “Qırmızı qaranlıqlar içərisidə yaşıl işıqlar” əsərində yaşıl rəngin geniş izahını verib.

Qırmızı rəng əsasən müasirləşməni, azadlığı ifadə edir. Qeyd edək ki, qırmızı rəng Avropa xalqlarından daha əvvəl türklərdə azadlıq rəmzi kimi ifadə olunmuş, ilk dəfə 777- ci ildə İbrahim əl-Bərm adlı bir nəfərin başçılığı altında ərəb zülmünə qarşı baş verən hərəkatda, daha sonralar Babəkin başçılığı altında olan hərəkatda qırmızı rəngli bayraqdan istifadə olunmuşdur.

İlk dəfə üçrəngli bayraq ideyasını gündəmə gətirən Ə.Hüseynzadə müasirləşmədən bəhs edərəkən yazırdı: “Avropalaşalım, firəngləşəlim deyirsiniz. Lakin ey qare (ey oxucu), müraciətdən müraciətə fərq vardır. Biz avropalıların ədəbiyyatına, sənayelərinə, ümum və maarifinə, kəşfiyyat və ixtiralarına müraciət etmək istəyiriz, özlərinə degil. Biz istəriz ki, islam ölkəsinə onların beyinləri, dimaqları girsin”.

Bayraqdakı qırmızı rəngin ortasında üzərində aypara və səkkizguşəli ulduzun təsviri verilib.

Aypara ən qədimdən türklərin inanc gətirdiyi qüvvə olub. Azərbaycan mifologiyasına görə ay kişi rəmzi, ulduz isə günəşin - qadının rəmzidir. Qafqaz Albaniyasında da ay insanların inanc gətirdiyi qüvvə hesab olunmuş, Albaniyada hökmdardan sonra ən müqəddəs varlıq ay məbədinin kahinləri sayılmışdı. Belə izaha da rast gəlinir ki, aypara və səkkizguşəli ulduzun bir yerdə verilməsi AXC - də qadın və kişilərin bərabərhüquqlu olmasına işarədir. Başqa bir izaha görə ayla ulduzun bir yerdə olması xoşbəxtlik rəmzi sayılır.

Səkkizguşəli ulduz “Azərbaycan” sözünün əski əlifba ilə yazılışını əks etdirdiyinə dair izahlara da rast gəlinir. Digər bir izaha görə, səkkizguşəli ulduz “cənnətin səkkiz qapısı” mənasındadır. Səkkizguşəli ulduz təsvirlərinə türklərə aid qəbir başdaşılarında da rast gəlinmişdir

Səkkizguşəli ulduzun mənasından bəhs olunarkən belə də açıqlanır ki, M.Ə.Rəsulzadə dövlətin prinsiplərini müəyyənləşdirərkən 8 prinsipə əsaslanıb: türkçülük, islamçılıq, çağdaşlıq, dövlətçilik, demokratiklik, bərabərlik, azərbaycançılıq və mədəniyyətlilik.

Ümumiyyətlə, “Türk qanlı, islam imanlı, Avropa qiyafəli olalım” şüarı üç rəngin açması hesab olunur.

1920-ci ildə bolşeviklərin hakimiyyəti ələ alması ilə AXC süqut edir. 1921-ci il mayın 6-da Azərbaycan SSR-in birinci Sovetlər qurultayının çağırılması ilə Şimali Azərbaycanın sovetləşməsi başa çatdırılır. Mayın 19-da Azərbaycan SSR - in birinci Konstitusiyası qəbul olunur. 1920-1991-ci illərdə Azərbaycan bayrağının təsviri bir neçə dəfə dəyişdirilib. 1921-1925-ci illərdə qırmızı parçanın sol tərəfinin yuxarı hissəsində yaşıl qumaşda A.S.S.R. oberlaturası olan bayraq, 1925 -1931-ci illərdə qırmızı parçanın yuxarı sol tərəfində oraq və çəkic və ondan yuxarı hissədə aypara və beşguşəli ulduz olan və üzərində kiril və ərəb qrafikası ilə A.S.S.C oberlaturası olan bayraq, 1931-1937-ci illərdə qırmızı parçanın yuxarı sol tərəfində oraq və çəkic və onun yuxarı hissəsində aypara və beşguşəli ulduz olan və üzərində kiril qrafikası ilə A.S.Z.C oberlaturası olan bayraq, 1937-1940 -cı illərdə qırmızı parçanın yuxarı sol tərəfində yuxarıda oraq və çəkic, Az.SSR oberlaturası olan bayraq, 1940-1952-ci illərdə qırmızı parçanın yuxarı sol tərəfində oraq və çəkic və ondan aşağıda, Az.CCP oberlaturası olan bayraq, 1952-1991-ci illərdə isə aşağıdan dörddə biri göy zolaq, dörddə ikisi qırmızı zolaqan ibarət olub üzərində oraq və çəkic və beşguşəli ulduz olan bayraq qüvvədə olmuşdur. Əlbəttə, bunlar ölkədə baş verən dəyişikliklərin fonunda baş vermişdir. İkinci Dünya müharibəsidə iştirak edən diviziyaların, o cümlədən, Azərbaycan diviziyalarının, alaylarının, hərbi hissələrin, polkların, bölmələrin, donanmaların öz bayraqları olmuşdur. Milli partiyaların, siyasi təşkilatların və cəmiyyətlərin, təhsil müəssisələrinin bayraqları da olmuşdur.

Bununla belə, SSRİ - də hökm sürən totalitar rejimin bütün qadağalarına baxmayaraq, həm sovetlər birliyində yaşayan, həm də xaricdə mühacir həyatı keçirən soydaşlarımızda xalqın yaddaşına köçən üçrəngli bayrağa inam azalmamışdır.

1956-cı ildə Azərbaycan vətəndaşı Cahid Hilaloğlu sovet quruluşuna etiraz əlaməti olaraq üçrəngli bayrağı Qız qalası üzərinə qaldırmışdı. Bu cəsarətinə görə o, 4 il azadlıqdan məhrum edilmiş, onun həmfikiri olan Çingiz Abdullayev adlı şəxs isə ruhi xəstəliklər dispanserinə salınmışdı.

1988-ci ildə başlayan azadlıq hərəkatı zamanı xalq üçrəngli bayrağı meydana gətirmişdir.

Bayrağa ilk hüquqi statusu isə Ümummilli Lider Heydər Əliyev vermişdir. Belə ki, 1990-cı il noyabrın 17- də Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi üçrəngli bayrağı Muxtar Respublikanın dövlət bayrağı kimi qəbul etmiş və Azərbaycan SSR Ali Soveti qarşısında üçrəngli bayrağın Azərbaycanın rəsmi dövlət rəmzi kimi tanınması haqqında vəsatət qaldırılmışdı. Nəhayət, 1991-ci il fevralın 5-də Ali Sovet “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı haqqında Azərbaycan Resupublikasının Qanunu”nu qəbul etmiş, az sonra - 1991-ci il oktyabrın 18-də “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı” qəbul olunmuşdur.

Azərbaycan bayrağına əsl diqqəti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev göstərmiş və bu qayğı bu gün də davam edir. 2007-ci il noyabrın 17-də cənab İlham Əliyev Bakıda Dövlət Bayrağı Meydanının yaradılması haqqında Sərəncam imzalamışdı. Həmin ilin dekabrında Bakının Bayıl qəsəbəsində - Hərbi Dəniz Qüvvələrinin bazası yaxınlığında Dövlət Bayrağı Meydanının təməli qoyulmuşdu. Sərəncama görə ucaldılacaq dövlət bayrağının dayağının hündürlüyü 162 metr, bayrağın özünün ölçüsü isə 35x70 metr, sahəsi 2.450 kvadratmetr, çəkisi 350 kiloqram müəyyənləşdirilmişdi. Məlumdur ki, cari ilin sentyabr ayının 1-də Dövlət Bayrağı Meydanının təntənəli açılışı olmuş və açılış mərasimində Prezident İlham Əliyev iştirak etmişdir.

Azərbaycan bayrağı Azərbaycan xalqının müstəqilliyinin və istiqlalının rəmzidir. Azərbaycan bayrağı namus və qeyrət emblemi olub dövlətimizin mənəvi - siyasi pasportu, vizit vərəqəsidir. Azərbaycan bayrağı bu gün dünya dövlətlərinin bayraqları ilə yanaşı, BMT qarşısında dalğalanır. Azərbaycan bayrağı bu gün təkcə Bakıda deyil, Azərbaycanın hər bir guşəsində dalğalanır. Azərbaycan bayrağı yüksələndə və Azərbaycan Respublikasının himni səslənəndə hər vətən övladı duyğulanır, başqa sözlə, Ümummilli Lider Heydər Əliyevin dediyi kimi, azərbaycanlı olduğumuz üçün qürur hissi keçiririk. Hər bir azərbaycanlı onu qorumalı, sevməli, əməlləri ilə onu ucaltmalıdır. Şübhə etmirik ki, tarixin bütün dönəmlərindən qalib çıxmış Azərbaycan bayrağı tezliklə əzəli və əbədi Azərbaycan torpağı olan Qarabağda dalğalanacaq.

Mais Əmrahov,

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji

Universitetinin professoru,

Nazir Əsədov,

ADPU-nun dosenti

Səs.- 2011.- 5 noyabr.- S. 8-9.