Vətəndaş
cəmiyyətinə və insan hüquqlarına müdaxilənin
aradan qaldırılmasında Avropa Birliyinin rolu
Avropa Birliyi müasir
qloballaşma dövründə dünyanın əsas güc
və siyasət mərkəzlərindən birinə
çevrilmiş, iqtisadi, siyasi və sosial birlik modeli kimi Avropada
və dünyada vətəndaş cəmiyyəti və insan
hüquqlarının dövlət himayəsindən
çıxarılmasında mühüm rol oynayır.
Avropa Birliyi əvvəllər Qərbi
Avropa dövlətlərini, son illərdə isə Şərqi
Avropa və Baltikyanı dövlətləri öz tərkibinə
qatmaqla vahid Avropa modelini gerçəkləşdirməyə
başladı. Əli Həsənov düzgün olaraq göstərir
ki, bu ölkələr arasında münasibətlər milli sərhəd
və milli maraqlar çərçivəsində deyil, daha
çox vətəndaş cəmiyyəti, insan və vətəndaş
hüquqlarının təmin edilməsi, sərhədlərin,
gömrük xidməti və vergitutmanın, pul-əmtəə
sisteminin birlik ölkələrinin ümumi çərçivəsində
həyata keçirilir. Bu sistemdə Avropa milli dövlətlərə
deyil, daha çox müxtəlif sahələr üzrə
ixtisaslaşmış regionlara bölünür. Bu regionlar,
eyni zamanda, bir neçə dövlətin ərazisində
qurulur. Dövlətlərin milli sədləri birlik ölkələri
arasında formal xarakter daşıyır, onlar Avropa
Şurasının qəbul etdiyi ümumi Konvensiyalar,
standartlaşdırılmış qanunlar və ümumi dəyərlərlə
idarə olunaraq vahid iqtisadi və mədəni strategiya yeridirlər.
Bu strategiyanın formalaşması və üzv dövlətlərdə
gerçəkləşməsinə nəzarəti Avropa
Şurası və Avropa Parlamenti həyata keçirir. Avropa
Şurası təkcə Avropa Birliyi ölkələrinin daha
sıx inteqrasiyası üçün deyil, eyni zamanda, birliyə
daxil olmayan Avropa Şurasının digər üzv dövlətlərində
də ictimai-siyasi proseslərin, dövlət idarəçiliyi
və iqtisadi idarəetmənin vahid standartlara gətirilməsi
vəzifəsini yerinə yetirir.
Avropa Birliyinin yaranması və
vahid strateji xətt yeritməsinin əsası XX əsrin 50-ci
illərində qoyulmuşdur. İkinci dünya müharibəsinin
ağır dağıntılarla müşayiət olunan fəlakətli
nəticələrini yaşamış bir neçə Avropa
dövləti müharibədən sonra sivil birgəyaşayış
normaları axtarışına çıxaraq “daxili
inteqrasiya” ideyası üzərində dayanır.
Göründüyü kimi,
Avropa Birliyinin əsasında “vahid Avropa” ideyası durur. Birlik
ölkələri məkanında vahid iqtisadi-siyasi və
valyuta sistemi yaradılır, vətəndaşların
ümumi sərhədlər çərçivəsində
azad hərəkəti, vizasız gediş-gəlişi təmin
edilir. Artıq Avropa Birliyi ölkələri birgə xarici siyasət, ümumi təhlükəsizlik
və müdafiə taktikası yürüdür, hökumətlərarası
daxili təhlükəsizlik və ədliyyə qurumları
yaradır, Avropanı vahid hüquqi-siyasi quruma və vətəndaş
cəmiyyətinə çevirir, ümumi hüquq və
azadlıqlar, ümumi Konstitusiya, cinayət-cəza aktları təsis
edir, ümumi valyuta - avro yaradırlar.
Avropa Birliyinin əsas fəaliyyət
prinsiplərini tədqiqatçılar aşağıdakı
kimi qruplaşdırırlar:
1. Milli və ümumi maraqlar
arasında balans yaradan dövlətlərarası və
dövlətüstü qurumların mövcudluğu;
2. Avropa Birliyi ilə milli
dövlətlər arasında dəqiq səlahiyyət
bölgüsü;
3. Qəbul olunan qərarların
müxtəlif təsnifatı (məcburi və tövsiyəvi
qərarlar, qərarların icra vasitələrinin dövlətlər
tərəfindən azad seçimi və s.);
4. Birlik qərarlarının
üstünlüyü prinsipi (bu hər sahə üzrə
dövlətlərarası müqavilələrlə təsdiqlənir);
5. İnteqrasiya proseslərinin
ölkələrin ictimaiyyəti tərəfindən dəstəklənməsi.
Avropa Birliyinin dövlətlərarası
və dövlətüstü institutları ilə üzv
ölkələrin hakimiyyətləri arasında səlahiyyət
bölgüsü çox dəqiq aparılıb. Məsələn,
kənd təsərrüfatı, ticarət, maliyyə-kredit məsələləri
dövlətüstü qurumların səlahiyyətindədirsə,
regional, elmi-texniki və sosial məsələlər həm
yerli, həm də dövlətlərarası institutların,
iqtisadi, mədəni məsələlər, əsasən,
yerli hakimiyyət orqanlarının səlahiyyətinə aid
edilir.
Avropa inteqrasiyasını fərqləndirən
xarakterik xüsusiyyətlər sırasına bu prosesin
bütün üzv dövlətlərin arzusu və istəyi
ilə gerçəkləşməsini, inteqrasiyaya dövlətlərin
birgə inkişaf yolunda yalnız vasitə kimi
baxılmasını, onun mərhələ-mərhələ
və tədricən həyata keçirilməsini də aid
edirlər.
Paris Universitetinin professoru
P.Fonten Avropa inteqrasiyasının mahiyyətini şərh edərək
yazır ki, “Avropa inteqrasiyasının meydana çıxmasına
şərait yaradan əsas amil yerli, regional, milli və
ümumavropa hakimiyyətlərinin dialoqu üzərində
qurulmuş federal layihənin hazırlanması olmuşdur. Hərtərəfli
funksiyalaşdırılmış həmin layihə ölkələrin
könüllü olaraq öz hüquqlarının bir hissəsini
ümumi orqanlara verməsi üzərində qurulmuşdu. Bu
layihələr Avropa əhalisinin belə bir yəqinləşdirilmiş
ictimai fikrinə əsaslanmışdır ki, milli, regional
hakimiyyətlərlə yanaşı, demokratik və müstəqil
institut kimi fəaliyyət göstərən ümumavropa
hakimiyyətinin mövcudluğu insanların fəaliyyəti və
inkişafı üçün daha geniş perspektivlər
aça bilər. Bu rəyə görə ümumavropa
institutları bütün dövlətlərin dar milli maraq
çərçivəsini yararaq, Avropa ölkələrində
baş verən prosesləri, daxili bazar, valyuta, iqtisadi və
sosial bərabərlik, xarici və təhlükəsizlik siyasətini
ümumi maraqlar çərçivəsində daha
yaxşı təmsil və idarə edə bilər”.
Avropa Birliyinin və Avropa Siyasi Əməkdaşlığının
ali orqanı Avropa Birliyi, ümumi orqanı - Avropa
Komissiyasının sədridir.
Avropa Birliyinin gələcəkdə
tam federativ dövlət formasına qədər yüksələcəyini
ehtimal edənlər də var. Avropa Birliyinin əleyhdarları
da vardır. Onlar bu qurumun milli dövlət
institutlarını, milli cəhət və dəyərləri
ləğv etdiyini, millətçilik və etnik
münaqişələri qızışdırdığını
iddia edərək, onun gələcək perspetivlərinə
şübhə ilə yanaşırlar. Əslində, Avropa
Birliyi beynəlxalq hüquq normaları icra edən dövlətlərarası,
dövlətüstü qurumlardan ibarət konfederativ bir təsisata
çevrilir.
Son dövrlərdə demokratik
inkişaf yoluna qədəm qoymuş Avropa ölkələrilə
Avropa Birliyinin qarşılıqlı münasibətlərini
tənzimləyən “Vahid Avropa evi” konsepsiyası
hazırlandı.
Konsepsiyanın mahiyyəti Avropa
qitəsində dövlətlərin iqtisadi, siyasi, sosial və
mədəni inteqrasiyasını eninə və dərininə
genişləndirməkdən ibarətdir. İlkin olaraq
dövlətlər üç qrupa bölünürdü: 1)
Avropa Birliyinin 15 üzvü; 2) Keçmişdə
QİYŞ üzvü olan Şərqi və Mərkəzi
Avropa dövlətləri, Türkiyə, Malta, Kipr və
üç Baltikyanı ölkə - Latviya, Litva, Estoniya; 3)
Avropa Şurasına daxil olan digər dövlətlər, o
cümlədən, keçmiş
Yuqoslaviya respublikaları,
Albaniya, Rusiya, Ukrayna, Moldova, Azərbaycan,
Gürcüstan, Ermənistan və başqaları.
İkinci qrupa daxil olan dövlətlərə
hərtərəfli yardım çərçivəsində
onlarda başlanan demokratikləşmə proseslərinə
iqtisadi, sosial və siyasi islahatlara dəstək vermək,
özəlləşmə işlərini sürətləndirmək
və s. işlər birlik üzvlərinin
qarşısında prioritet vəzifə kimi qoyulur.
Üçüncü qrup ölkələrdə Avropa Birliyi
ilə partnyorluq əlaqələri yaratmaq, qonşuluq
proqramı çərçivəsində onların
inteqrasiyaya doğru hərəkətlərini
stimullaşdırmaq da 90-cı illərin sonundan başlayaraq
Avropa Birliyinin gündəliyinə çıxarılır.
Qısa müddətdə Polşa, Macarıstan, Çexiya,
Slovakiya, Rumıniya, Bolqarıstan, Latviya, Litva və Estoniyanın
iqtisadi həyatında struktur islahatlarının həyata
keçirilməsinə, onların Avropanın azad ticarət əlaqələrinə
qoşulmasına, Qərb təcrübəsi əsasında
dövlət idarəçiliyinin yaranmasına, bu ölkələrdə
bazar iqtisadiyyatı mexanizmlərinin, demokratik cəmiyyət və
hüquqi dövlət quruculuğunun bərqərar
olmasına ciddi yardım və dəstək göstərilir.
Avropa Birliyinin əsas qurumu olan
Avropa Birliyi dünya ölkələrilə geniş əməkdaşlıq
əlaqələri qurmuşdur. Avropa Şurasının
üzvü olan üçüncü qrup Avropa ölkələrilə
Avropa Birliyinin əlaqələri xüsusi proqramlar çərçivəsində
həyata keçirilir. Bu əlaqələr həmin ölkələrdə
vətəndaş cəmiyyətində struktur islahatların
aparılmasından, hüquqi dövlət quruculuğunun
inkişafı üçün şərait yaratmaqdan ibarətdir.
Azərbaycanla birlik arasındakı
əlaqələr də məhz belə proqramlar çərçivəsində
müxtəlif sahələr üzrə: iqtisadi və sosial
islahatlara yardım, Şərq-Qərb nəqliyyat-kommunikasiya
(TRASEKA) dəhlizinin yaradılması, infrastrukturların
inkişafı və s. istiqamətlərdə aparılır.
1993-cü ildən başlayaraq
Azərbaycan Avropa Birliyi ilə münasibətlərdə
maraqlı olduğunu bəyan etmiş və bu qurumla müxtəlif
sahələrdə əlaqələr qurmağa
başlamışdır.
1996-cı ildə Prezident Heydər
Əliyev birliyin hazırladığı “Tərəfdaşlıq
və əməkdaşlıq haqqında saziş”ə imza atmış
və Azərbaycanın bu qurumla rəsmi əlaqələrini
yaratmışdır. Proqram çərçivəsində
Avropa Birliyinin Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatı münasibətlərini
inkişaf etdirməsi məqsədilə bəzi struktur
islahatlarının aparılmasına, özəlləşmə
proqramına, infrastruktur layihələrinin reallaşmasına
maddi və texniki yardımları nəzərdə
tutulmuşdur. Təkcə 2001-ci ilə qədər Avropa
Birliyi bu proqram çərçivəsində 100 milyon avrodan
çox vəsait qoymuşdur.
Ə.Həsənov Avropa Birliyi
və Azərbaycan arasında ikitərəfli münasibətlərə
üstünlük verməsinin səbəblərini göstərmişdir:
Azərbaycan dövləti Avropa Birliyi ilə münasibətlərində
öz xarici prioritetlərinə uyğun olaraq daha çox ikitərəfli
əlaqələrə üstünlük verir. AB-nin regional
layihələrində iştirak etməklə bərabər,
Cənubi Qafqazdakı çəkisi, ümumi iqtisadi tərəqqidəki
payına görə lider dövlət olan Azərbaycan birliyin
xarici əlaqələrində müvafiq mövqe tutmağa
çalışır. Odur ki, Azərbaycan AB ilə ikitərəfli
əlaqələrin yeni formalarını axtarır, onunla
yaxınlaşmaq üçün zəruri olan bütün lazımi
təsisatları yaradır, birliyin ümumavropa iqtisadi, siyasi və
təhlükəsizlik məkanına inteqrasiya olmaq istəyini
nümayiş etdirir. Ümumiyyətlə, başqa MDB dövlətləri
ilə müqayisədə Azərbaycanın bu quruma
üzvlük iddiası və bunun üçün müvafiq
potensialı daha yüksəkdir.
Əvvəla, Azərbaycan AB-nin
Cənubi Qafqazda üç ölkə arasında əməkdaşlığı
möhkəmlətmək və gələcəkdə bu
dövlətləri ittifaq şəklində birliyə
inteqrasiya etmək planlarına həmişə müsbət
yanaşıb və öz potensialını bu işə
qoymağa hazır olduğunu bəyan edib. İkincisi, bölgədə
sülhə, barışa, əməkdaşlığa ən
çox meyilli və bu işə yardım edə biləcək
ən imkanlı dövlət də məhz Azərbaycandır.
Bu ölkə hələ 1918-20-ci illərdə Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti dövründə Cənubi Qafqazda
xalqlar arasında qarşılıqlı-faydalı əlaqələrin
bərqərar olması uğrunda ən ardıcıl iş
apararaq bu yöndə Avropa ilə əməkdaşlığa
ciddi səy göstərmişdir. 1992-ci ildən başlayaraq
müstəqil Azərbaycan dövlətinin xarici siyasətində
də Avropa ilə inteqrasiya prioritet istiqamətə
çevrildi və Avropa Birliyi ilə fəal əməkdaşlığa
başlandı. Üçüncüsü, Azərbaycanda
Avropa Birliyi standartlarına cavab verən iqtisadi, siyasi,
hüquqi və sosial-islahatlar həyata keçirir.
Dördüncüsü, Azərbaycan müsəlman ölkəsi
olmasına baxmayaraq, Avropa dəyərlərinə yiyələnmiş,
savadlı, demokratik təbiətli, inkişafa meyilli, tolerant əhaliyə,
təhsilli, mədəni dəyərləri yüksək qiymətləndirilən
elitaya malikdir.
Bir sözlə, Azərbaycanın,
o cümlədən, digər Cənubi Qafqaz ölkələrinin
Avropa Birliyinə inteqrasiyası öz aralarındakı
münasibətlərin
yaxşılaşdırılmasından, hər ölkədə
demokratik, hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti
quruculuğunun səviyyəsindən asılıdır.
Vahid
Ömərov,
fəlsəfə
üzrə fəlsəfə doktoru
Səs.- 2011.- 5 noyabr.- S. 14.