Hüquqi dövlət və parlament demokratiyası

Bəşəriyyət hüquqi dövlət ideyası ilə yanaşı, onun demokratik idarəçilik forması haqqında da düşünmüşdür. Qədim antik dövrdə meydana gəlmiş demokratiya və respublika idarəetmə formasının kəşfi məhz bu axtarışların məhsuludur. Dünyanın hüquqi dövlət quruculuğunun əsasında azadlığın və qanunçuluğun vəhdətindən ibarət yunan-Roma dövlətçilik ənənəsi durur. Bu ənənə qanunla tənzimlənən azadlığın qorunmasına və bərabər bölünməsinə əsaslanır. Demokratik respublika idarəçilik formasında dövlət hakimiyyəti azadlığı qanunla qoruyur, nizamlayır və inkişaf etdirir, eləcə də icra, qanunverici və məhkəmə hakimiyyəti konstitusiyaya, hüquqa əsaslanır, xalq bu idarəetmədə fəal iştirak edir, vətəndaşın ləyaqəti, hüquq və azadlıqları təmin olunur. Respublika dövlət quruluşu parlamentli və prezidentli respublika formasından ibarətdir. Biz prezidentlik institutu barədə bəhs etmişik. Bəs parlamentli idarəetmənin və parlamentçiliyin mahiyyəti haqqında nə demək olar?

Parlamentli rejim Qərbi Avropada XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində İngiltərədə meydana gəlmiş, sonralar bütün dünyaya yayılmışdır. Qərbi Avropanın əksər dövlətləri, Avstraliya, Kanada, Yaponiya parlamentli respublikalardır. Parlamentli respublikalarda hakimiyyət seçkilərdə qələbə çalan siyasi partiyaya verilir. Hökumət başçıları ölkə miqyasında mövcud olan partiya strukturlarından və çoxsaylı seçicilərdən ibarət dayağa malik olurlar.

Cəmiyyətin idarə olunmasının ilk bölgüsü dünyəvi hakimiyyətin dini və siyasi hakimiyyətə bölgüsü Avropada XV-XVI əsrlərdə baş vermişdir. Sonralar monarxiya dövlətləri daxilində səlahiyyət bölgüsü keçirilsə də, mərkəzi hakimiyyət üstün olmuşdur. Qərbdə demokratik hakimiyyətin özünəməxsus elementləri olan yerli parlamentlər də meydana gəlmişdir. Parlamentarizm prinsipi kimi hakimiyyətin bölgüsünün funksional və institusional bölgüsünün həlledici mərhələsi Qərbi Avropada burjua inqilabları zamanı həyata keçmişdir.

XVIII əsrdə Azərbaycanda xanlıqlar dövründə bəzi xanlıqlarda divan şuraları “yerli parlament” funksiyasını yerinə yetirmişdir. Demokratik rejimin tərkib hissəsi olan parlamentarizm institutu yeganə idarəetmə sistemi deyildir. Qeyd edildiyi kimi, parlamentarizmdəki başqa Qərb ölkələrində prezidentlik institutu və İsveçrədəki kollegial idarəetmə sistemi də mövcuddur. Dövlət quruculuğu və idarəetməsinin kompleks institutu olan parlamentarizm nümayəndəli demokratiyaya əsaslanır.

Politoloji ədəbiyyatda göstərildiyi kimi, “Parlamentarizm” anlayışı özündə hüquqi, siyasi və əxlaqi normalar, ənənələr sistemini, tarixi siyasi təcrübə prosesində işlənib-hazırlanmış və dövlət idarəetməsində reallaşan müxtəlif səviyyədə “oyun qaydaları”nı əks etdirir. Demokratiyanın əsas prinsipləri - xalqın suverenliyi, çoxluğun idarəetməsi, nümayəndəlik, plüralizm parlamentarizmin bazasını təşkil edir.

Parlament xalq tərəfindən seçilir və xalqın adından idarə edir. Öz növbəsində, xalq suveren kimi seçkilər vasitəsilə öz nümayəndələri üzərində nəzarəti həyata keçirir. Seçilmiş deputatların hakimiyyət səlahiyyətləri özündə ümumxalq konsensusunu əks etdirən konstitusiya ilə müəyyən edilir və məhdudlaşdırılır.

Parlament özündə əhalinin bütün sosial əhəmiyyətli təbəqəsinin çoxluğunu əks etdirir; bununla yanaşı, qərarların qəbulu mexanizmi də “çoxluq” prinsipi ilə qəbul edilir (azlığın fikrinə hörmət etməklə yanaşı); müxalifət - parlametarizmin zəruri institutudur.

Parlamentarizmin funksiya göstərməsi siyasi təcrübədə plüralizm prinsipinin real tərzdə həyata keçirilməsidir. Parlamentarilərin partiya siyahısı üzrə seçilməsi, partiya fraksiyalarının, o cümlədən, müxalifət fraksiyalarının fəaliyyəti, müxtəlif siyasi qruplaşmaların seçicilərin maraqları və ideyalarının spektrini ifadə edən proqram baxışlarının və konsepsiyalarının, siyasi görüşlərinin və mövqelərinin qarşılaşdırılması, müqayisəsi, fraksiyaların açıq rəqabəti - parlament demokratiyası sistemində siyasi plüralizmin reallaşmasının konkret formaları bunlardır.

Parlamentarizmin siyasi praktikası onun funksiyalarının çoxnövlüyünü üzə çıxarmışdır. Bu, ilk növbədə, nümayəndəli funksiyadır (əhalinin sosial qrup və təbəqələrinin siyasi iradəsinin və maraqlarının institusionallaşması). Nümayəndəli funksiyanın reallaşmasının təminatçısı seçki sistemidir. Siyasi qüvvələrin nümayəndəliliyi elitanın formulaşmasının effektiv üsuludur. Vətəndaş cəmiyyətinin spesifikliyindən asılı olaraq parlamentdə nümayəndəlik - partiyalı, ərazi üzrə, korporativ və etnik nümayəndəlik ola bilər.

Parlamentin hakimiyyət funksiyası xalqın suverenliyinin törəməsidir və konstitusion təminatı vardır. Onun ən mühüm fəaliyyəti qanunverici fəaliyyətdir. Hakimiyyət funksiyasının tərkibinə, habelə, siyasi nəzarət və konstitusion prinsip və normaları pozan idarəetmə subyektlərinin məsuliyyətə cəlb edilməsi daxildir.

Parlament cəmiyyətin çoxluğunu təmsil etdiyindən və onun iradəsini həyata keçirdiyindən dövlət hakimiyyətinin legitimləşdirilməsinin ən mühüm institutudur. Siyasi legitimlik cəmiyyətin marağında olduğu siyasi qərarların qəbul edilməsi ilə reallaşır. Xalqın nümayəndələri tərəfindən qəbul edilən qərarlar bütün dövlət və ictimai institutlar üçün zəruridir və idarə edənlərlə idarə edilənlər üçün qanun əsasdır.

Parlament demokratiyası, eyni zamanda, ictimai konfliktləri institusionallaşdırır. Xalq tərəfindən seçilmişlər aşkar surətdə, legitim olaraq, ümumi qəbul edilmiş normalar və “oyun qaydaları” əsasında cəmiyyətdə yaranmış konfliktləri - sosial və etnik qruplar arasında yaranmış, regional və b. konfliktləri müzakirə edir və həll edir. Parlament konfliktləri həll etməyin açıq formasıdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, parlamentarizm institutunun qeyd edilən funksiyaları heç də hər bir ölkədə reallığa çevrilmir. Bu funksiyaların canlı siyasətə çevrilməsi konkret-siyasi şəraitdən, dövlətin konstitusion əsaslarının xarakterindən asılıdır. Bir çox hallarda parlamentin konstitusion səlahiyyətləri icra hakimiyyətinin aqressivliyi üzündən və ya parlamentarilərin siyasi iradəsizliyi ucbatından reallaşmamış qalır.

Dünyanın bəzi ölkələrində icra hakimiyyətinin təsiri altında parlamentin rolu azalmışdır.

M.Rokar müasir Qərb ölkələrində parlamentin rolunun aşağı düşdüyünü göstərir: “İndi isə fransız parlamenti və habelə, “İngiltərənin, Almaniyanın, İspaniyanın, Skandinaviya ölkələrinin analoji demokratik parlamentləri” başqa şəraitdə fəaliyyət göstərirlər. “Onların hər birində dövlət sistemindəki birincilik icra hakimiyyətinə mənsubdur, parlament hökumətə nəzarət etməkdən çox onu müdafiə edir; parlament qanunvericilik təşəbbüsü ilə çıxış etməkdən daha çox ona təqdim edilmiş qanunları qəbul etməklə məşğul olur”. Parlamentin real hakimiyyət rolu, parlamentarizm institutunun bütövlükdə demokratik rejimlərin siyasi həyatına faktiki təsiri hər bir ölkədə hakimiyyətin konstitusion əsasda bölgüsü qaydasından asılıdır.

D.İsmayılov göstərir ki, parlametarizm sistemində hakimiyyətin bölgüsü prinsipi özündə aşağıdakı elementləri birləşdirir:

- dövlət hakimiyyətinin üç qolunun - qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyətinin muxtariyyətinin tanınması;

- hakimiyyətin bir qolunun digər qoluna müdaxilə etməsi və ya onu əvəzləməsi imkanlarının istisna edilməsi;

- hakimiyyətin müstəqil qollarının funksional olaraq bir-birilə qarşılıqlı əlaqəsinin zəruriliyinin tanınması.

Hakimiyyətin hər bir qolu digərinin fəaliyyət sahəsini məhdudlaşdırır, lakin bununla yanaşı, onlar vahid tamı - dövlət hakimiyyəti sistemini təşkil edir.

Parlament siyasi institut kimi siyasi qüvvələrin yarışmasının zəruriliyini ortaya çıxarır. Ümumi qəbul edilmiş “oyun qaydaları” çərçivəsində baş verən rəqabət, yarış siyasi qüvvələrin siyasi fəallığının stimullaşdırılması, qərarların variantlarının seçilməsi üsuluna xidmət edir. Parlament yarışması siyasi liderlərin üzə çıxarılması, onların tərbiyə edilməsinin ən yaxşı üsuludur (M.Veber).

Parlamentarizm demokrtiya institutu kimi bütün münasibətlərdə ideal deyildir. Q.Moska, K.Mixels kimi politoloqlar parlamentarizmi tənqid edənlər sırasındadır. Burada söhbət, ilk növbədə, parlamentarilərin korporativ maraqlarının ümumdövlət maraqlarına qarşı qoyulması imkanlarından, parlamentdə elitanın hökmranlığından gedir.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və ona edilmiş əlavə və düzəlişlər ölkəmizdə parlametarizmin inkişafını genişləndirdi. Politoloqların fikrincə, siyasi yarışın iştirakçıları kimi hakim çoxluq və müxalifəti təmsil edən azlıq çıxış edir. Parlament müxalifəti - çoxluğun siyasi kursuna qarşı öz xəttini irəli sürən və müəyyən təbəqə və qrupların maraqlarını əks etdirən partiya, yaxud istənilən siyasi qruplaşma ola bilər. Siyasi xarakteristikasına görə müxalifət “sağ” və “sol” müxalifətə, siyasi daşıyıcılarına görə sənaye, aqrar, milli müxalifətə, çoxluğun siyasətinə təsiretmə xarakteristikasına görə funksional və “əbədi” müxalifətə bölünür. “Sol” müxalifətə o qüvvələr aid edilir ki, hakim qüvvələrin siyasi çox və ya az dərəcədə radikal dəyişikliklərin edilməsi, mövcud rejimin və ya bütövlükdə siyasi sistemin dəyişdirilməsi uğrunda çıxış edir. “Sağ” müxalifət cəmiyyətin konservativ qüvvələri ilə eyniləşdirilir. Bir qayda olaraq, “sağlar”ın və “sollar”ın çoxluğa qarşı konfrontasiyası şəraitində kompromisə cəhd edən “mərkəzçi” qüvvələr yaranır. İdeoloji simasına görə müxalifətin tərkib müxtəlif növlü və ya yekdil ola bilər. Məsələn, deyək ki, Türkiyə parlamentində müxalifət eynicinslidir: bu, növbəti seçkilərdə məğlubiyyətə düçar olmuş partiyalardan biridir.

Parlamentarizm demokratiyanın elə sistemidir ki, rəsmi fəaliyyət göstərən müxalifətdən başqa burada vətəndaş təzyiq qrupları (lobbi) də mövcud olur və fəaliyyət göstərir. Bu təzyiq qrupları korporativ, milli, regional və b. maraqları təmsil edir. Təzyiq qrupları parlamentdənkənar müxalifət yaradır. Mühüm dövlət sənədlərinin qəbulu zamanı lobbiləşmə xarici parlamentlərin praktikasında adi haldır.

Prezidentli respublika olan Azərbaycan Respublikasında parlamentin qanunverici hakimiyyətin öz yeri, öz rolu vardır. Ulu Öndər Heydər Əliyevin ölkəmizdə parlamentarizmin, demokratik parlamentin təşəkkülündə və inkişafında müstəsna xidmətləri olmuşdur. Demokratik, ədalətli seçkilər, təkamül yolu ilə milli dövlətçiliyi və parlamenti inkişaf etdirən Ulu Öndərin layiqli siyasi varisi, ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyev ölkəmizin müasir Qərb demokratiyası modelinə Avropanın strukturlarına inteqrasiyası sahəsində yeni, uğurlu addımlar atmışdır. Müsahibələrinin birində xarici jurnalistin parlament seçkilərinin inqilaba səbəb ola bilərmi? Sualına cənab İlham Əliyev belə cavab vermişdir: “Mən belə hesab etmirəm. Əvvəla, Azərbaycan Prezident idarəçiliyi olan respublikadır və hətta parlamentdə qüvvələr nisbətinin dəyişməsi də siyasətdə dəyişiklik demək deyildir. İkincisi, xalq hökumətə, onun həyata keçirdiyi islahatlara etimad göstərir.

...Ümid edirəm ki, yeni formalaşmış parlament Azərbaycanda qanunvericilik funksiyasını uğurla davam etdirəcək, yeni mütərəqqi qanunlar qəbul olunacaqdır.

...Azərbaycanda qanun hamı üçün eynidir. Bütün qanunsuz hərəkətlərin qarşısı çox ciddi şəkildə alınmışdır və gələcəkdə də alınacaqdır”.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2011.- 11 noyabr.- S. 10.