Səhnəmizin ikinci Ərəblinskisi

Bu gün Azərbaycan teatr sənətinin görkəmli nümayəndəsi İsmayıl Hidayətzadənin doğum günüdür. Uşaqlıqdan sənətdə olmaq arzusu ilə yaşayan İsmayıl Hidayətzadə yaşadığı ömrü səhnənin cazibəsində başa vurmuşdur.

Gənc həvəskar aktyor kimi “balaca Ərəblinski” adı ilə şöhrətlənir. O vaxt sənətə gələn gənclərin əksəriyyətini bu adla çağırırdılar. Gənc aktyorlar Hüseyn Ərəblinskini “sənətin Allahı” sayırdılar. Hüseyn Ərəblinskinin təsiri altına düşən bu gənclər hər vəclə ona oxşamağa, səhnədə bu böyük sənətkarı təqlid etməyə çalışırdılar. İsmayıl Hidayətzadə də belə gənclərdən biri idi. Ancaq bir qədər fərqlənirdi. Müasirlərinin fikrincə, İsmayılın Hüseyn Ərəblinskini daha bacarıqla təqlid etdiyinə görə, “balaca Ərəblinski” adını daşımağa başqalarından daha çox haqqı var idi. Bu adın özünün də maraqlı bir tarixçəsi var. İsmayıl Hidayətzadə Hüseyn Ərəblinski ilə tanışlığı və bu adın tarixçəsi barədə “Mənim yaradıcılıq yolum” adlandırdığı “Xatirələrim”də yazır: “Məktəbimizin müdiriyyəti tamaşalara rəhbərlik etmək üçün Ərəblinskini dəvət edirdi. O, truppanı öz istədiyi kimi tərtib edib, tamaşaları Tağıyev və Mayılov teatrlarında göstərmək üçün hazırlayırdı. Tamaşalara hazırlıq məktəbin böyük salonunda keçirilirdi. Ərəblinski burada professional aktyorlarla məşq edirdi. Şagirdlərə məşqlərə baxmağa icazə verilmirdi. Mən isə oğurluqla salona yol tapıb, Ərəblinskinin hər addımını izləyirdim. Mən Ərəblinskinin əsiri idim. O qədər məftun idim ki, onunla yenidən görüşməyi böyük səbirsizliklə gözləyirdim. Mən onun evinə gedib, ona qulluq eləməyə hazır olduğumu bildirir, rolunun üzünü köçürməyin lazım olub-olmadığını soruşur, növbəti məşqi nə vaxta təyin etdiyini və sairəni öyrənirdim. Bunları mən Ərəblinskini təkrar-təkrar görmək, onunla danışmaq imkanı tapmaq üçün edirdim. Bütün xahişlərimə baxmayaraq, o, məni öz tamaşalarında məşğul etməkdən boyun qaçırırdı. Çünki mən hələ çox kiçik idim. Nəhayət ki, yanğımı duyub, “Ağa Məhəmməd Şah Qacar” pyesində kütləvi səhnələrə çıxmağıma razı oldu...”

Hüseyn Ərəblinskini daha yaxından görməyə, məşqlərində iştirak etməyə müyəssər olan İsmayıl Hidayətzadə onu daha ustalıqla təqlid etməyə başlayır: “Biz şagirdlər də tamaşa hazırlayır, dərsdən sonra qalıb məşq edirdik; bəzən bu məşqlər Ərəblinskinin məşqləri ilə bir saata düşürdü. Bir dəfə bizim məşqimiz çox uzun çəkdi; mən qızışıb Ərəblinskini bərk təqlid edirdim; bütünlüklə ona oxşamağa çalışırdım, - onun bütün ədalarını mənimsəməyə müvəffəq olmuşdum. Bu zaman aktyorlar Ərəblinskinin məşqində iştirak etmək üçün yavaş-yavaş toplaşırdılar. Məni səhnədə görən aktyorlardan biri Ərəblinskini təqlid etdiyimi dərhal başa düşərək, qaçıb onu çağırır və məni göstərərək deyir: “Budur Balaca Ərəblinski”. Ərəblinski xeyli durub mənə baxır. Onun mənə baxdığını başa düşdükdə, çox tutuldum, özümü büsbütün itirdim... O isə yaxınlaşıb, onu təqlid etməməyimi tapşırdı; dedi ki, mən rus aktyorlarının oyunlarına baxmalıyam, başqa əsərlərə tamaşa etməliyəm və çalışmalıyam ki, öz oyunumda özgələri təqlid etməyim, özüməməxsus tərzdə oynayım. Bu hadisədən sonra məktəb yoldaşlarım mənə “Balaca Ərəblinski” adını qoydular”.

Ancaq “Balaca Ərəblinski”nin həvəskar səhnə fəaliyyəti yarımçıq qalır. 1917-ci ildə atası vəfat edir. Evin böyük oğlu olduğundan, ailənin bütün məsuliyyəti İsmayılın üstünə düşür. O, səhnə haqda deyil, balaca bacı-qardışını necə saxlamaq barədə düşünür. Məktəbi atıb ticarət müəssisələrində pirkeşiklik etməyə başlayır. İşləri yoluna qoyduqca, yenidən səhnəyə can atır.

İsmayıl Hidayətzadə məhz bu illərdə böyük səhnəyə gəlir. 1920-ci ildən Dövlət Teatrında işləyir. Paralel olaraq, 1921-ci ildə Voronovun teatr studiyasına daxil olur. Teatr studiyası İsmayıl Hidayətzadəyə çox şey öyrədir. Öncə, onun həvəskar imicini alt-üst edir. Onu professional aktyor kimi qəbul etməyə başlayırlar.

İsmayıl, eyni zamanda, rejissorluq sənətinə də maraq göstərir. Azərbaycan teatrında çalışan rus rejissorlardan olan İvanovun yanında müavin işləyir. 1926-ci ildə arabir özünü rejissorluqda sınayır. Bu sınaqlar onu teatr ictimaiyyətinə rejissor kimi tanıdır. 1934-cü ildə “Səyavuş” əsərini səhnələşdirmək ona tapşırılır.

Teatr tənqidçilərinin bəyəndiyi “Səyavuş”dan sonra Opera və Balet Teatrında “Koroğlu” və “Karmen” operalarını səhnələşdirir. Rus Dram Teatrında “1905-ci ildə”, “Vaqif” tamaşalarını qoyur.

1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan mədəniyyəti günlərində onun quruluş verdiyi “Koroğlu” və “Arşın mal alan” tamaşaları böyük uğur qazanır. Bu, İsmayıl Hidayətzadənin rejissor kimi şöhrətini artırır. Moskvadan qayıdandan sonra o, Opera və Balet Teatrının rəhbəri təyin edilir. Bu illər İsmayıl Hidayətzadənin yaradıcılığına sənət axtarışları kimi daxil olub. Oynadığı rollar yavaş-yavaş “Balaca Ərəblinski” adını unutdurmağa başlayır. Onun özünün rola fərdi yanaşması üzə çıxır. Bir qayda olaraq, o, həmişə əsərdə baş qəhrəmanı oynamağa can atıb. Cəfər Cabbarlı və Tuqanov isə onu bu fikrindən daşındırmağa çalışıblar. “Əsas budur ki, xarakter yaradasan” tövsiyəsi Hidayətzadənin sənətə münasibətini dəyişir və o, bu istəyindən əl çəkib, xarakterik obrazlarla yadda qalmağa çalışır.

Hidayətzadənin ən uğursuz rolu Aydın olub. Rejissorlar bu rolu ona vermək istəməsələr də, o, israr edir. Elə ilk tamaşadan məlum olur ki, onun bu israrı əbəs imiş.

Ancaq Hidayətzadə bu uğursuzluğu ilə heç cür barışmaq istəmir; dəfələrlə Aydını məşq edir. Gərgin məşqlərdən sonra yenidən səhnəyə çıxsa da, eyni hal təkrarlanır. 1923-1928-ci illərdə bir neçə dəfə Aydını oynamağa cəhd göstərən İsmayıl sonda bu fikrindən daşınır. İsmayıl Hidayətzadə tez-tez “Mən Cabbarlı məktəbinin yetirməsiyəm” deyərmiş. Bu səmimi etirafın arxasında sənət və əqidə dostluğu dayanıb. Azərbaycan teatrını inkişaf etdirmək, maraqlı tamaşalar hazırlamaq, gözəl aktyor oyunu onların sənət axtarışlarının əsas qayəsi idi. Hidayətzadənin cib dəftərçəsində Cabbarlının xəttilə yazılmış bir and var: “Biz, aşağıda imza edən İsmayıl və Cabbarlı aprel ayının sonunda ikili bir qərara gəldik: Azərbaycan teatrı başqa teatrlardan geri deyilsə də, rəqabət yoxluğundan teatr bir durğunluq keçirir və özü-özünü təkrar edir. Səhnəni bu durğunluqdan çıxarmaq və yeni bir təkanla tərəqqisini gücləndirmək lazımdır. Onun üçün biz ikimiz gənc qüvvələrdən yeni bir kadro düzəldib, yeni bir teatr binası qoymağa çalışacağıq”. Təəssüf ki, onlara yeni teatr yaratmaq nəsib olmadı. Cəfər Cabbarlı məhz İsmayıl Hidayətzadə üçün rollar yazarmış. İsmayıl isə, bir qayda olaraq, öz rollarının prototipini axtararmış. Məsələn, Əbdüləli obrazının prototipini şamaxılı bir tamaşaçının simasında tapıb. Təbii ki, prototipi sayəsində rolu üçün yeni material yığarmış. “Almaz”da Şərifin “Həri, həri, bəs necə?” ifadəsi məhz prototipin dilindən götürülüb. “Almaz”ın məşqi gedirmiş. İsmayıl Hidayətzadənin yolu Türkan kəndinə düşür. Aktyoru böyük hörmətlə qaşılayırlar. Diribaşlığı ilə seçilən kənd sovetinin işçisi dil boğaza qoymur. Onu inandırmaq üçün də tez-tez “Həri, həri, bəs necə?” deyirmiş. Türkandan geri dönəndə birbaş Cabbarlıgilə gəlir ki, “Şərifi tapmışam”. Şərifin prototipini yerli-yataqlı təsvir edir. “Həri, həri, bəs necə?” Cabbarlının da xoşuna gəlir, beləliklə, səhnədəki Şərif də bu sözü deyəsi olur.

Zümrüd

Səs.- 2011.- 12 noyabr.- S.12.