Hüquqi dövlət, vətəndaş cəmiyyəti və siyasi mədəniyyət

Hüquqi dövlət quruculuğu və vətəndaş cəmiyyətinin əsas əlamətlərindən biri insanlarda siyasi mədəniyyətin tərbiyə edilməsidir. Vətəndaş cəmiyyəti bir ideya kimi siyasi mədəniyyət çərçivəsində formalaşmışdır. Politoloji elmə “siyasi mədəniyyət” terminini ilk dəfə XVII əsrdə alman filosofu İohan Herder gətirmişdir. O özünün “Bəşəriyyətin fəlsəfə tarixi ideyaları” əsərində siyasət və mədəniyyətin qarşılıqlı təsiri məsələsinə toxunmuş, “siyasi mədəniyyət”, “yetkin siyasi mədəniyyət” və “siyasi mədəniyyətin daşıyıcıları” anlayışlarının siyasi-politoloji mahiyyətini tədqiq etmişdir.

Siyasi mədəniyyətin inkişafında mühüm rol oynayan Amerika alimi T.Almond siyasi mədəniyyət dedikdə, “fərdi mövqelərin və müəyyən sistem üzvlərinin siyasi fəaliyyətinin hərəkət və məqsədlərinin məcmusu”nu nəzərdə tutur. C.Foster isə siyasi mədəniyyəti “cəmiyyət üzvlərinin siyasi fəaliyyətinin birgə fikrinin ümumi çəkisi” kimi səciyyələndirir.

Polşa alimi E.Vitr belə hesab edirdi ki, siyasi mədəniyyət - hakimiyyət və vətəndaşlar arasında qarşılıqlı əlaqələrin əxlaq kodeksinin, dəyərlərinin və mövqelərinin ümumi məcmusundan ibarətdir.

Siyasi mədəniyyət mücərrəd bir proses kimi, məkan və zamandan asılı olmayaraq, formalaşmır. Sosial reallıq, cəmiyyətdəki və şəxsiyyətlər arasındakı münasibətlər, mənəvi və əxlaqi dəyərlər sistemi, ictimai rəy və ənənələr siyasi mədəniyyətin formalaşmasına təsir göstərən amillərdir. Siyasi mədəniyyət sistem daxilində siyasi təsisatların qarşılıqlı münasibətlərini, eləcə də, onların sosial sistemin başqa ünsürləri ilə əlaqələrini normalar, dəyərlər, ənənələr vasitəsilə tənzimləyir. Siyasi mədəniyyətin inkişafının ən mühüm şərtlərindən biri siyasi plüralizmin həyat normasına çevrilməsinə geniş imkan yaradılması və digəri aşkarlığın genişlənməsidir.

Politoloqlar siyasi mədəniyyətin aşağıdakı elementlərini göstərirlər:

1. Cəmiyyətin siyasi təcrübəsi (sinif, sosial qrup, fərd);

2. Şəxsiyyətin və ictimai qrupların siyasi fəaliyyətinin obrazı, üsulları;

3. Siyasi maraqlar, biliklər və inanclar;

4. Siyasi dəyərlər, normalar, adətlər, instinktlər;

5. Siyasi münasibətlər və siyasi hakimiyyət haqqında vətəndaşların təsəvvür səviyyəsi;

6. Siyasi institutlar;

Siyasi biliklərin realizə edilməsi, dəyərlərin oriyentasiyası, sosial obyektin əxlaq nümunəsi və s.

Siyasi mədəniyyətin quruluşuna, adətən, siyasi maraqlar, bilik və inam, siyasi hadisələrin oriyentasiyasının (yönümünün) qiymətləndirilməsi, cəmiyyətdəki normaların qəbul edilməsi, siyasi fəaliyyət üsulları, vərdişləri, təcrübə və bacarıq, siyasi institutlar daxildir. Polşa alimi A.Bodner “Elm və siyasət” əsərində yazır ki, siyasi mədəniyyətin mahiyyətini başa düşmək üçün milli xarakterin öyrənilməsi zəruridir. O, sintetik şəkildə üç tədqiqat sahəsini özündə ehtiva edir: 1. Tarixi-mədəni ənənə; 2. İctimai-siyasi praktika; 3. Fərdi təfəkkür tərzi.

Milli xarakterdən əlavə siyasi mədəniyyətin digər fenomenləri stereotiplər, miflər, bioloji və coğrafi fonlardır.

Stereotiplər hisslər vasitəsilə obyektiv reallığın əksidir. Onlar üçün hadisələrin emosional şəkildə qiymətləndirilməsi əsasdır. Yaxşı təşkil olunmuş təbliğat zamanı stereotiplər sistemi fərdi müəyyən məlumatlarla təchiz edir ki, bunun da sayəsində fərd etiketləri və sxemləri görə bilir.

Ə.Tağıyev və M.Şükürov “Etnopolitologiya” əsərində siyasi mədəniyyətin aşağıdakı təzahür formalarını göstərirlər: siyasi mədəniyyətin ən birinci təzahür forması hakimiyyət münasibətidir. Hakimiyyət isə ümumi mənada fəaliyyət göstərən müəyyən təsirin qabiliyyət və imkanları, adamların ifadə, avtoritet, hüquq, zor və s. vasitəsilə olan davranışdır. Bu, hakimlik və tabeçilik münasibətlərini əks etdirir.

Siyasi mədəniyyətin digər təzahür forması siyasi fəaliyyətin stilidir (üslubudur). Məsələn, ABŞ və Fransa siyasi həyatı daha açıqdır, orada geniş siyasi fəaliyyət göstərməyə daha çox imkanlar vardır. Elə ölkələr də vardır ki, bu ölkələrdə heç də bütün adamlara belə bir imkan verilmir. Belə cəmiyyətlər siyasi fəaliyyət üçün qapalı olub, ancaq bir qrup adamların siyasi fəaliyyətinə imkan yaradır. Bu daha çox siyasi mədəniyyətin forma və tipləri məsələsidir. Forma məsələsi ictimai quruluşun xarakteri, tipləşmə isə konkret sosial qrupların dünyagörüşü, təhsil səviyyəsi və davranışları ilə bağlıdır. Məsələn, quldarlıq, feodal, burjua dövrünün siyasi mədəniyyəti, ziyalı və fəhlənin, kəndli və biznesmenin siyasi mədəniyyətləri arasında prinsipial fərqlər vardır.

Siyasi mədəniyyətin üçüncü təzahür forması qərarların qəbul edilməsinə vətəndaşların təsiri və onda iştirak etməsi səviyyəsidir. Siyasi mədəniyyətin dördüncü təzahür formasını isə cəmiyyətin siyasi əhval-ruhiyyəsi adlandırmaq olar. Daha doğrusu, siyasi proseslərdə dominant rolunu kimlər oynayır: inqilabi, reformist, imperialist, millətçi və s. qüvvələr.

Siyasi mədəniyyətin beşinci təzahür forması cəmiyyətdə siyasi mübadilənin nəyə əsaslandığı isə: inam, kompromis, saziş və s.-dan ibarətdir.

Siyasi mədəniyyətin təhlili onun hansı səviyyələrdə mövcud olduğunu öyrənməyə imkan verir: 1. Şəxsiyyətin siyasi mədəniyyəti; 2. İri ictimai-siyasi qrupların və hərəkatların siyasi mədəniyyəti; 3. Cəmiyyətin özünün bütövlükdə siyasi mədəniyyət səviyyəsi bura daxildir.

Yüksək səviyyədə inkişaf edən siyasi mədəniyyətli cəmiyyətlərə aşkarlıq və plüralizm, şəxsiyyətin yüksək siyasi mədəniyyəti, siyasi fəallıq, xalqın siyasi həyatda iştirakının təmin olunması, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının qorunması və s. xasdır. Deməli, siyasi mədəniyyət yalnız bilik və inam şəklində deyil, habelə, vərdiş və davranış normaları, onların siyasi həyatda tətbiq olunmasını bacarmaq şəklində mövcuddur. Xalqın müxtəlif səviyyələrdə siyasi fəaliyyətdə iştirakı idarəetmənin demokratik stilinin yaranıb formalaşmasına səbəb olur. Siyasi mədəniyyətə tələbat - siyasi biliklərə və siyasi informasiyalara olan tələbatdır.

Siyasi mədəniyyətin digər bir tipi “Tabe olmaq mədəniyyəti”dir. Bu, inkişaf etmiş bütün Qərb ölkələrinə xasdır. Bu tip almanların siyasi mədəniyyətində özünü daha çox göstərir.

Siyasi sistemə bağlılıq bu gün iki xarakterik xüsusiyyətə malikdir: 1. Siyasətə praqmatik baxış, daha doğrusu, cəmiyyət üzvlərinin, dövlətin siyasi fəaliyyətinin, onun verdiyi bəhrələrə və nəticələrə görə qiymətləndirilməsi; 2. Dövlətə və hökumətə nifrət olmasa da, bağlılıq da böyük deyil.

Üçüncü tip siyasi mədəniyyət “Patriarxal siyasi mədəniyyətdir”. Bu, ən çox inkişaf edən ölkələr üçün daha xarakterikdir. Sənayeləşmə mərhələsinə çatmamış sistemlər üçün siyasi mədəniyyətin bir mühüm xüsusiyyəti vardır. Siyasi mənafelərin gizli formalarının zor vasitəsilə reallaşdırılması, insanların siyasi oriyentasiyalarının müxtəlifliyi əsasında dörd cür siyasi mədəniyyət tipini müəyyənləşdirmək olar: patriarxal, müti, aktivist və vətəndaş mədəniyyəti (qarışıq tip). Sosial tərəqqiyə və dəyişikliklərə münasibətdə onun aşağıdakı tipləri vardır: qapalı, açıq, mürtəce, dönük və dinamik.

Politoloqlar siyasi mədəniyyətin funksiyalarından bəhs edərkən göstərirlər ki, siyasi mədəniyyətin funksiyaları onun digər aspektləri qədər mübahisə doğurmur. Əksər tədqiqatçılar siyasi mədəniyyətin aşağıdakı funksiyalarını qəbul edirlər: dərketmə, qnoseoloji, evristik (tərbiyəvi), varislik, ətraf mühitin qorunması, requlyativ-akseoloji (sərvət).

Azərbaycanda siyasi mədəniyyət plüralizmin geniş spektrini əhatə edərək formalaşmışdır. Hələ vaxtilə Ulu Öndər Heydər Əliyevin vətəndaş cəmiyyəti uğrunda etdiyi çağırışlar və apardığı siyasət Azərbaycanda müasir vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasını sürətləndirdi. Sovet totalitarizmindən çıxmış Azərbaycan cəmiyyətinin yeni siyasi mədəniyyəti formalaşmağa başladı. SSRİ-nin dağılması prosesində ən gərgin şəraitlərlə üzləşmiş Azərbaycanda siyasi mədəniyyət stabil şəkil aldı. Bu siyasi mədəniyyətin formalaşmasını şərti olaraq 3 mərhələyə bölmək olar:

1992-1999-cu illər;

2000-2005-ci illər;

2005-ci ildən başlanan mərhələ.

Azərbaycanda siyasi mədəniyyətin formalaşması prosesində Ulu Öndər Heydər Əliyevin nəzəri və praktiki siyasi fəaliyyəti olduqca böyükdür. Əsasən, Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsindən sonra formalaşan siyasi mədəniyyət azərbaycançılıq kontekstində özünün fərqli xüsusiyyətləri ilə seçilir. Azərbaycanın siyasi mədəniyyəti özünün dövlətçiliyə möhkəm sədaqət, rəhbərin güclü tərəflərini tez müəyyənləşdirmək və populizmə tez məruz qalmamaq məharəti ilə seçilməyə başlamışdır. Azərbaycançılıq ideyasının bu prosesdə xüsusi rolu vardır.

Sistemli şəkildə səhv etdiklərinin fərqinə varan müxalifət 2003-cü ildən başlayaraq formalaşan yeni siyasi mədəniyyət mərhələsində öz fəaliyyətlərini dəyişdirməyə başladı və siyasi hakimiyyətin uğurlarını etiraf etmək yoluna qədəm qoydu.

Aparılan müşahidələr göstərir ki, Azərbaycanda demokratik siyasi mədəniyyətin formalaşmasının 3-cü mərhələsi 2005-ci ildən başlanmışdır. Məhz bu tarixdən etibarən Azərbaycan cəmiyyətində siyasi mübarizənin və siyasi münasibətlərin keyfiyyətcə yeni cəhətini müşahidə etmək olur. Əhalinin populizmə meyilli təbəqəsinin kəmiyyətcə azalması, siyasi sistemlə münasibətdə müxalifətin reallığı qiymətləndirmə cəhdlərinin artması, həmçinin, daha dinc mübarizə və mədəni mübarizə üsullarına yer ayırması, bütün bunlarla yanaşı, ölkədə siyasi məhbus probleminin aradan qaldırılması bu dövrün əsas cəhətlərindəndir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev andiçmə mərasimində 2008-ci il prezident seçkilərini yeni siyasi mədəniyyətin formalaşması kimi xüsusi qeyd etmişdir. Sözsüz ki, yeni siyasi mədəniyyət kontekstində bu seçkilər heç bir müdaxilə olmadan keçirildi.

Azərbaycanda siyasi mədəniyyətin formalaşması həm də cəmiyyətin siyasi cəhətdən yeniləşməsi səviyyəsi ilə ölçülməlidir. Müasir Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında əsaslı islahatlar həyata keçirilməkdə və ölkə müasirlik yolunda böyük uğurlar əldə etməkdədir. Nəticə etibarilə yeni siyasi mədəniyyət formalaşmışdır.

2008-ci ilin prezident seçkiləri bu siyasi mədəniyyətin nəticəsi olaraq xüsusi əhəmiyyət kəsb etdi. Azərbaycan seçicisinin öz namizədini seçməkdə yüksək aktivlik göstərməsi seçkilərin insidentsiz başa çatması, hətta müxalifət elektoratının müəyyən qisminin seçki zamanı hakim partiyanın namizədi lehinə səs verməsi, Azərbaycanın siyasi mədəniyyət tarixinin yeni səhifəsi kimi yadda qalandır. Nəticə etibarilə Azərbaycan ictimaiyyətinin siyasi mədəniyyət səviyyəsinin göstəriciləri artıq müəyyən dəyərlərə ehtiramı ilə seçilir. Bu dəyərlərdən ən mühümü də Heydər Əliyev fenomenidir.

Azərbaycanda daha davamlı siyasi mədəniyyətin formalaşması həm ölkəmiz, eləcə də, region üçün böyük müsbət əhəmiyyətli proseslərin başlanğıcıdır. Azərbaycanın dövlət rəmzlərinin qorunmasının konstitusiyaya edilən əlavə və dəyişikliklərlə referendum yolu ilə qəbul olunması da ölkəmizdə siyasi mədəniyyətin inkişafında yeni mərhələnin göstəricisidir.

Prezident və məmur münasibətlərində dövlət başçısı İlham Əliyevin yeni davranış normalarının formalaşmasına önəm verməsi ölkədə demokratik siyasi mədəniyyətin inkişafına şərait yaradır. Aparılan tədqiqatlar sübut edir ki Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin müasir Azərbaycanın siyasi mədəniyyətinin geniş vüsət almasında böyük rolu vardır. Azərbaycanda 2008-ci ilin sonunda “Konstitusiyaya əlavə və dəyişikliklər haqqında” qanun layihəsi müzakirə edildi. Bu referendumda Azərbaycanın dövlət rəmzlərinin qorunmasının konstitusiyaya edilən əlavə və dəyişikliklərlə qəbul olunması da ölkəmizdə siyasi mədəniyyətin inkişafında yeni mərhələnin göstəricisidir.

Beləliklə, Azərbaycanda siyasi mədəniyyət siyasi sistemin tərkib hissəsi kimi vətəndaş cəmiyyətinin mühüm əlamətlərindən biridir. Ölkəmizdə siyasi sistem və vətəndaş cəmiyyəti özündə yetkin siyasi mədəniyyəti əks etdirir ki, siyasi mədəniyyətin formal olması da insanların sosiallaşması yolu ilə həyata keçirilir.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2011.- 22 noyabr.-S.13.