Milli ideyanın inkişaf tarixi

Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev “Bakinskiy raboçiy” qəzetinə müsahibə verib. Akademik müsahibədə çox vacib məqamlara toxunub. Bu yazımızda R.Mehdiyevin geniş müsahibəsindəki milli ideyanın inkişaf tarixi haqda fikirlərini təhlil etməyə çalışacağıq.

Akademik tarixi gerçəklikləri sərt şəkildə dilə gətirərək deyib: “Azərbaycan dövlətçiliyi minilliklər boyu təşəkkül, çiçəklənmə və tənəzzül dövrlərini yaşamışdır. Bu gün bir hissəsi Azərbaycan Respublikasının tərkibinə daxil olan ərazi son 2 yüzildə iri dövlətlərin təcavüz obyekti olmuşdur. Hazırda isə biz sayı çox olmayan müstəqil, suveren dövlətçiliyi dünya birliyi tərəfindən tanınmış xalqlardan biriyik.

Lakin tarixdə elə nümunələr də vardır ki, milli dövlətin dəyərini heç də bütün xalqlar obyektiv dərk edə bilmir. Bu isə nəticə etibarilə həmin xalqların yox olmasına və ya ümumdünya proseslərində onların əhəmiyyətinin heçə enməsinə gətirib çıxarır. Digər tərəfdən, heç də hər bir dövlət öz müqəddəratının sahibi deyildir, buna görə də belə dövlətlər dünya geosiyasətinin adi obyektinə, “oyuncağa” çevrilirlər. Bu vəziyyətin əsas səbəblərindən biri yaranan maneələrdən bacarıqla yan keçərək öz xalqını arxasınca apara biləcək əsil millət liderinin olmamasıdır. Millətin öz strateji inkişaf proqramı, milli ideyası- dövlətin və millətin mövcudluğunun mənası, inkişafın məqsədləri və prioritetləri olmalıdır”.

Akademik haqlı olaraq, qeyd edir ki, milli ideyanın təşəkkülünün birinci mərhələsi 1828-1875-ci illəri əhatə edir. Rusiya-İran müharibəsindən sonra Azərbaycanın şimal hissəsinin ərazisi Rusiya imperiyasının tərkibində qalmış, burada azərbaycanlıların tədricən həmrəy olması prosesi başlanmışdır. O dövrdə Azərbaycan cəmiyyətinin qabaqcıl hissəsi hələ fars və ərəb ruhanilərinin təsiri altında idi. Bununla bərabər, məhz həmin dövrdə milli realist ədəbi məktəb formalaşmağa başlayır. Bu məktəbin səpdiyi milli oyanış toxumları sonrakı onilliklərdə cücərmişdir.

Özlərinin ensiklopedik bilikləri ilə fərqlənən Abbasqulu Ağa Bakıxanov, Mirzə Kazımbəy, Mirzə Fətəli Axundzadə və başqaları yaranmaqda olan yeni ziyalıların ən parlaq nümayəndələri idi. Mütərəqqi rus mədəniyyətinin əhatə dairəsinə cəlb edilmiş azsaylı Azərbaycan ziyalılarının bu ilk nümayəndələri həmin mədəniyyət vasitəsilə XIX əsr Avropa mədəniyyəti ilə tanış olmuşlar. Şimali Azərbaycan əhalisinin etnik baxımdan oyanışı bu görkəmli mütəfəkkirlərin fəlsəfi, tarixi və ədəbi əsərlərindən qaynaqlanmışdır.

İkinci mərhələnin başlanğıcı 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabi tərəfindən Bakıda Rusiya müsəlmanları arasında Azərbaycan dilində ilk qəzetin- “Əkinçi”nin təsis edilməsi ilə bağlıdır və XX əsrin əvvəlinə qədər olan dövrü əhatə edir. Bu ilk Azərbaycan qəzeti milli oyanış tarixində müstəsna rol oynamışdır. Azərbaycan teatrının banilərindən biri və ədəbiyyatda realizm tərəfdarı olan Həsən bəy Zərdabi bu qəzetin səhifələrində dərc olunan məqalələrində dini-mistik poeziyaya qarşı çıxış edirdi. Qəzet öz redaktorunun dili ilə həmvətənləri milli məhdudiyyətə qarşı mübarizə aparmağa və o dövrün elmi nailiyyətləri ilə tanış olmağa çağırırdı.

Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi “Kaspi” qəzeti rus dilində çıxdığına baxmayaraq, xalqın əsas tribunasına çevrilmişdi. Nəcəf bəy Vəzirov, Sultan Məcid Qənizadə, Nəriman Nərimanov, Mirzə Ələkbər Sabir, Ömər Faiq Nemanzadə, Cəlil Məmmədquluzadə və digər şəxsiyyətlər ikinci dövr maarifçilər nəslinin görkəmli nümayəndələri idi.

Üçüncü mərhələ Rusiyada 1905-1907-ci illər inqilabından başlanır və 1918-ci ilin may ayında Zaqafqaziya Seyminin süqutu ilə başa çatır. Bu illərin siyasi hadisələri Azərbaycan xalqının həyatında çox böyük rol oynamış, onun ictimai-siyasi şüurunun inkişafına ciddi təsir göstərmişdir.

Yeni yüzilliyin birinci onilliyində mühüm ictimai irəliləyişlər nəzərə çarpır, xalqın oyanışı, milli mənlik şüurunun sonrakı formalaşması və Avropa sivilizasiyası dəyərləri ilə tanışlıq prosesinə fəal cəlb olunan ilk siyasi partiyalar yaranır, yeni jurnal və qəzetlər təsis edilir. Yeni nəşrlər milli ideologiyanın yaranmasına, dövlətçilik təfəkkürünün və milli azadlıq ideyasının formalaşmasına təkan verir.

Dünya tarixində bu dövr dünya geosiyasətində tektonik dəyişikliklər, Rusiya imperiyasının dağılması və müstəmləkə xalqlarının müstəqil dövlət qurması üçün şərait yaranması ilə əlamətdardır. Məhz həmin illərdə ictimai fikrin avanqardı rolunda çıxış edən yeni ictimai-siyasi xadimlər təbəqəsi yaranır.

Azərbaycan milli ideyasının formalaşması tarixinin dördüncü mərhələsi 1918-ci il mayın axırlarında Tiflisdə, Milli Şuranın birinci iclasında Azərbaycanın müstəqil dövlət elan olunması haqqında qərar qəbul edildiyi vaxtdan 1920-ci il aprelin sonuna qədər olan dövrü əhatə edir.

Akademik Ramiz Mehdiyevin fikrincə, 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu dövlətin demokratik xarakterini, Azərbaycan cəmiyyətinin siyasi təşkilini dəyişmiş və Azərbaycan millət-dövlət modelinin beynəlxalq miqyasda tanınmasına mənfi təsir göstərmişdir.

Proletar şüuru müddəasını irəli sürən kommunist ideologiyası mahiyyət etibarilə milli mənlik şüurunun təkamülünə mənfi təsir göstərirdi, bu ideologiyada milli təfəkkürə yer yox idi. Lakin hər halda, Kommunist Partiyasının alternativsiz hakimiyyəti şəraitində milli təfəkkürün və milli iqtisadiyyatın inkişafı, mənəvi dirçəliş, əhalinin rifahının və milli mənlik şüurunun artması üçün baza olan təhsilin keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa yönəlmiş siyasəti reallaşdıra biləcək bir dövlət xadiminin siyasi səhnəyə gəlməsi tarixi zərurət idi.

1969-cu ildə Azərbaycan SSR-in rəhbəri seçilmiş Heydər Əliyev məhz belə bir dövlət xadimi olduğunu göstərdi: o, millətin inkişafı problemlərini və milli mənafeləri həyatının mənası hesab edirdi. Keçən əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycanda güclü iqtisadi baza yaradılması onun aqrar-sənaye respublikası statusu əldə etməsinə imkan vermişdi.

Əlbəttə, həmin dövrdə Azərbaycan cəmiyyətində ictimai diskussiyaların milli ideyanın formalaşmasının davam etdirilməsi istiqamətində aparıldığını demək düzgün olmazdı. Lakin fakt budur ki, “milli maraqlar” anlayışı Azərbaycan cəmiyyətinin qabaqcıl hissəsinə və Heydər Əliyev başda olmaqla hakim elitaya yabançı anlayış deyildi. İttifaq dövləti çərçivəsində real siyasətdə milli maraqların ehtiyatla və ardıcıl olaraq reallaşdırılması keçən əsrin 80-ci illərinin axırlarında ölkədə milli hərəkatın genişlənməsi üçün zəmin hazırlamış, 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyi əldə edilməsi üçün baza yaratmışdı.

Milli ideyanın formalaşması prosesinin beşinci mərhələsini Azərbaycan xalqının siyasi oyanışı, onun siyasi proseslərdə fəal iştirakı dövrü kimi səciyyələndirmək olar. Bu mərhələ 1987-ci ilin axırları - 1988-ci ilin əvvəlində başlanmış, 1990-cı ilin yanvarından sonra keyfiyyətcə yeni hərəkata- milli azadlıq hərəkatına çevrilmiş xalq hərəkatı ilə bağlıdır.

Milli ideyanın formalaşmasında altıncı mərhələni milli şüurun inkişaf edərək, Azərbaycan milləti tərəfindən müstəqil dövlətini yaratmaq zərurətinin dərk edilməsi dövrü kimi səciyyələndirmək olar. 1990-cı ilin yanvar hadisələri bu şüurun, bu hisslərin oyanmasına güclü təkan verdi. Bu mərhələ 1990-cı ilin yanvarından 1993-cü ilin iyununa qədər olan dövrü əhatə edir.

Bu dövrün xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, kollektiv özünüidentifikasiya formalarından biri, məhz müstəsna türkçülüklə eyniləşdirilən sosiomədəni özünüidentifikasiya dövlət siyasətinin əsası olmuşdur. Titul millətin özünüidentifikasiya prosesində prioritet kimi müəyyən edilmiş türk bazis komponenti milli ideyanın yeganə forması kimi təklif edilmişdi və istər daxili, istərsə də xarici siyasi fəaliyyətdə bütün sonrakı addımlar yalnız bu amildən irəli gəlirdi.

Səhv milli siyasətin nəticələri tezliklə etnik komponentin və separatçı əhval-ruhiyyənin kəskin ifadə olunduğu müxtəlif milli qrupların nümayəndələrinin üzdəniraq ictimai təşkilatlarının yaranmasında özünü göstərdi. Hakimiyyətə gəlmiş siyasi qruplar milləti birləşdirməyə, cəmiyyətdə sabitliyi və asayişi bərpa etməyə yönəlmiş fəaliyyət xəttini həyata keçirə bilmədilər.

Milli ideyanın formalaşması tarixinin yeddinci mərhələsi 1993-cü ilin yayından başlanır və 2003-cü ildə həmin ideyanın gerçəkləşməsi ilə başa çatır. İctimai-siyasi sabitliyin bərqərar olması, ölkənin gələcək iqtisadi artımının və siyasi inkişafının əsaslarının yaradılması bu dövrün səciyyəvi cəhətləridir.

Bu illər ərzində milli ideya milli müstəqillik - suveren dövlət formulunda qəti inkişaf mərhələsinə çatmışdır. Heydər Əliyevin siyasəti nəticəsində “millət” anlayışının strukturuna özünüidentifikasiyanın etnik, dini, sosiomədəni, siyasi və bütün başqa kollektiv formaları daxil edilmişdir.

Azərbaycançılıq ideyası Azərbaycanda yaşayan və onu özlərinin ümumi Vətəni hesab edən bütün etnik qrupların ideyası kimi çıxış etmişdir. Azərbaycanın polietnik təbiəti bizim böyük sərvətimizə çevrilmişdir. Biz müasir Azərbaycanı səciyyələndirən bu sərvətin qədrini bilməliyik. Bu dövrdən etibarən milli identifikasiyanın yeni forması daha geniş və yenilənmiş formatda “azərbaycançılıq” ideologiyası ilə eyniləşdirilir. Məhz həmin dövrdə Azərbaycan millətinin dövlət müstəqilliyinin yaranması və möhkəmlənməsi kontekstində milli ideyanın formalaşması prosesi tam başa çatmışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, 2003-cü ilin axırlarından başlayaraq milli ideya müstəqil dövlətin inkişafının və dünya ilə münasibətlər qurulmasının keyfiyyətcə yeni aspektləri ilə zənginləşir. Bu dövrdə dövlətin inkişaf vektorları regional və qlobal perimetrlərdə ölkənin yeni mövqeyini müəyyən etmişdir.

Akademik Ramiz Mehdiyev qeyd edib ki, Azərbaycan millətinin formalaşması təcrübəsinin vahid, bütöv sosial-siyasi orqanizm kimi onun tərkibinə daxil olan bütün etnoslar kontekstində öyrənilməsi humanitar elmimizin qarşısında duran ən mühüm vəzifədir. Biz milli prinsiplərin yeni komponentləri haqda, milli mədəniyyətin kənar hücumlardan, daxili zəifləmə və dağılmadan müdafiəçisi kimi vətəndaş millətçiliyi haqda açıq danışmaqdan çəkinməməliyik.

Bu gün Azərbaycan müsbət təcrübəni uğurla tətbiq edir. Təsadüfi deyildir ki, “kim özünü azərbaycanlı hiss edirsə, o, azərbaycanlı sayıla bilər” tezisi təkcə azərbaycanlılar kimi doğulanlar üçün deyil, həm də etnik bağlılığı olmadığı halda bu ölkənin vətəndaşları olanlar üçün aktualdır. Son illərdə Azərbaycan bütün azərbaycanlıların Vətəninə çevrilmiş və universal dəyərlərin daşıyıcısı statusu qazanmışdır.

Prezident İlham Əliyev müstəqilliyimizin 20-ci ilində ölkəyə uğurla rəhbərlik edir və dövləti yeni üfüqlərə, inkişafın keyfiyyətcə yeni səviyyəyə keçməsinə doğru aparır. Ölkə tarazlı və ardıcıl siyasət sayəsində həm mədəni, həm də siyasi kontekstdə dünyada getdikcə daha çox uğurlar qazanır.

2011-ci il Azərbaycan ili olmuşdur- Avropanın ən böyük mədəniyyət yarışmasında qələbə və BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının qeyri-daimi üzvü statusunun qazanılması - bütün bunlar ağıllı, düşünülmüş siyasətin nəticəsidir. Eyni zamanda, bu faktların özü dünya birliyi tərəfindən Azərbaycanın beynəlxalq problemlərin həllinə təsir göstərmək iqtidarında olan dövlət kimi tanınmasının göstəriciləridir. Bu, həmçinin, ölkəmizin beynəlxalq nüfuzunun etiraf edilməsidir.

Elçin Bayramlı

Səs.- 2011.- 23 noyabr.- S. 6.