Azərbaycanda hüquqi dövlət və balanslaşdırılmış xarici siyasətin əsas istiqamətləri

Xarici siyasət digər dövlətlərin davranışına təsir göstərmək və ya öz davranışını beynəlxalq mühitə uyğunlaşdırmaq üçün dövlətin həyata keçirdiyi fəaliyyətlər sistemidir. Xarici siyasətin başlıca məqsədi milli maraqların müdafiəsidir. Xarici siyasətin həyata keçirilməsinin bir çox vasitələri mövcuddur ki, onların içində ən əhəmiyyətlisi diplomatiyadır. Müharibələr də xarici siyasətin həyata keçirilmə vasitələrindəndir. Xarici siyasətin təbiətinə beynəlxalq münasibətlər elmində müxtəlif fərqli yanaşmalar mövcuddur. Bir yanaşma belə hesab edir ki, dövlətin xarici siyasəti onun daxili siyasətinin davamı və ya bir növ xarici uzantısıdır. Başqa yanaşmanın tərəfdarları, xüsusən də, beynəlxalq münasibətlər elmində neorealist məktəbin nümayəndələri isə, əksinə, iddia edirlər ki, xarici siyasətin formalaşmasında daxili siyasət heç bir rol oynamır.

Xarici siyasətin aşağıdakı doqquz qaydasını göstərirlər:

1. Diplomatiya səlib ruhundan azad olmalıdır.

2. Xarici siyasətin hədəfləri milli maraqlar baxımından müəyyən edilməli və adekvat güc ilə dəstəklənməlidir.

3. Diplomatiya siyasi səhnəyə üçüncü dövlətlərin gözü ilə baxmalıdır

4. Dövlətlər onlar üçün həyati əhəmiyyətə malik olmayan bütün məsələlərdə güzəştlərə həmişə hazır olmalıdırlar.

5. Gerçək səmərə dəyərsiz simvolik hüquqlara dəyişdirilməməlidir.

6. Özünü elə vəziyyətlərə salma ki, sonra böyük risklər və ya simanı itirmək bahasına həmin mövqedən çəkilməyəsən.

7. Zəif müttəfiqinin sənin əvəzinə qərar verməsinə heç vaxt imkan vermə.

8. Silahlı qüvvələr siyasətin rəhbəri yox, siyasətin alətidir.

9. Hökumət ictimai rəyin köləsi deyil, əksinə, onu yönləndirməyi bacarmalıdır.

Hər bir müstəqil dövlət özünə məxsus, milli maraqlarına uyğun xarici siyasət yeridir. Və bu siyasəti yeridərkən mütləq milli maraqlarını ön planda tutur. Bir dövlətin milli maraqlarına onun ərazi bütövlüyü, suverenliyi, xalqın mənafeyi və milli təhlükəsizlik kimi məsələlər daxildir. Demokratik sistemlərdə dövlət və ya hökumət rəhbərləri qərar verərkən milli maraqlarla xalqın tələbi arasında bir balans qurmağa çalışırlar. Xarici siyasəti yürüdərkən xalqın mənafeyi mütləq öz əksini tapmalıdır. Çünki konstitusiya əsasında onun tam bir varlıq kimi yaşamasına, fəaliyyətinə, ictimai-siyasi və mənəvi həyatının azadlığına təminat verilmişdir.

İkinci bir məsələ isə bütün dövlətlərin ən çox əhəmiyyət verdiyi milli təhlükəsizlik məsələsidir. Bu da, öz növbəsində, xarici siyasət strategiyasını müəyyən edir. Bundan əlavə, yuxarıda sadaladığımız digər maddələr də dövlətlərin beynəlxalq sistemə qoşularkən ön planda tutduğu əsas məsələlərdir. İstər ikitərəfli, istərsə də çoxtərəfli əlaqələr qurularkən bu maddələr xarici siyasətin əsas prioritetləri halına gəlir və dövlətlər bunları açıq şəkildə beynəlxalq sistemdə qarşı tərəflərə bildirirlər.

Həmçinin, xarici siyasətdə dövlətlərin sərhəd qonşuları ilə olan münasibətləri də öz əksini tapır. Bundan əlavə, beynəlxalq təşkilatlara, layihələrə qoşulma, regionda baş verən hadisələrə münasibət bildirmə kimi məsələlər də var.

1993-cü ildə Ümummilli Lider Heydər Əliyevin prezident seçilməsindən sonra xalqın firavanlığı və ölkənin davamlı inkişafı üçün ilkin şərt olan Azərbaycanın müstəqilliyi və suverenliyinin möhkəmləndirilməsi istiqamətində uğurlu strategiyanın həyata keçirilməsinə başlanıldı. Müasir müstəqil Azərbaycanın memarı və qurucusu olan Ümummilli Lider Heydər Əliyev dövlət institutlarını təkmilləşdirdi, çox ehtiyac duyulan xarici əlaqələrimizi genişləndirdi, hərtərəfli enerji strategiyasını reallaşdırdı və ölkənin uzunmüddətli inkişafının təməlini qoydu. Ulu Öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəmləndirilməsinə yönəlmiş strategiyası onun layiqli davamçısı Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir.

Bugünkü Azərbaycan dövlətçiliyinin kökləri müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə bağlıdır. 23 aylıq ömür yaşamış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti regionda geosiyasi vəziyyətin dəyişməsi ilə süqut etmişdir. Qısa müddət ərzində mövcud olmasına baxmayaraq, Xarici İşlər Nazirliyi də daxil olmaqla əsas dövlət institutları məhz həmin dövrdə yaradılmışdır. Azərbaycan iqtisadiyyatda yüksək artıma, habelə, sabit siyasi sistemə malik, sürətlə inkişaf edən gənc demokratik ölkədir. Azərbaycan öz milli maraqlarının gerçəkləşdirilməsi, habelə, regional və qlobal mövqelərinin möhkəmləndirilməsi üçün özünün iqtisadi və siyasi imkanlarından məharətlə istifadə edir. Azərbaycan regionda lider və beynəlxalq aləmdə etibarlı tərəfdaş ölkə kimi tanınmışdır. Ölkəmiz bütün regional məsələlərdə əsas oyunçudur və regiondakı strateji əhəmiyyətli heç bir layihə Azərbaycansız gerçəkləşə bilməz. Azərbaycanın xarici işlər naziri E.Məmmədyarovun fikrincə, Azərbaycanın xarici siyasət istiqamətləri və strateji seçimləri aşağıdakı təsiredici amillərlə müəyyənləşir:

1. Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzü.

2. Qlobal proseslər.

3. Strateji coğrafi yerləşmə.

4. Zəngin təbii ehtiyatlar.

5. Müasir dövrdə təhlükəsizliyə təhdidlər və risklər.

6. Məsuliyyət və özünəməxsusluq.

7. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası.

8. Beynəlxalq sülhün və sabitliyin təşviqi.

9. Səmərəli çoxtərəfli beynəlxalq münasibətlər sisteminin təşviqi.

10. Qarşılıqlı faydalı ikitərəfli əlaqələrin inkişafı.

11. Avropa və Avratlantik strukturlara inteqrasiya.

12. Davamlı inkişaf və Avropanın enerji və nəqliyyat dəhlizinin genişləndirilməsi.

Azərbaycanın əsas xarici siyasət strategiyası aşağıdakılardan ibarətdir:

Azərbaycanın yerləşmiş olduğu region hər cəhətdən istər geosiyasi, istərsə də strateji baxımdan önəm kəsb edir. Bu baxımdan Azərbaycan həm qonşuluq siyasətində, həm də digər region ölkələrlə olan münasibətlərində balanslaşdırılmış siyasət yürütməkdədir. Bu da Azərbaycanın yerləşmiş olduğu regionun həssas olmasından irəli gəlməkdədir. Və bütün bunları rəhbər tutaraq, Azərbaycan Respublikası xarici siyasətində aşağıdakı vəzifələri həyata keçirməkdədir.

1) ölkənin müstəqilliyini, suverenliyini, ərazi bütövlüyünü, təhlükəsizliyini qorumaq və bunları beynəlxalq təhlükəsizlik sistemi ilə əlaqələndirmək;

2) mənafeyi Azərbaycanın milli maraqları ilə, həmçinin, dövlətçilik maraqları ilə uyğun gələn ölkələrlə sıx əməkdaşlıq qurmaq, müttəfiqlik etmək. Və bunlardan istifadə edərək beynəlxalq sistemdə mövqeyini möhkəmləndirmək;

3) regionda baş vermiş hər hansı bir gərginliyin və ya münaqişələrin aradan qaldırılmasına səy göstərmək;

4) xalqın mənafeyinə uyğun xarici iqtisadi siyasət yeritmək, ölkə iqtisadiyyatını beynəlxalq iqtisadi sistemdə təmsil etmək;

5) xarici ölkələrlə elmi, mədəni, humanitar əlaqələr qurmaq və bu kimi təşkilatlarda fəal iştirak etmək.

Xarici siyasətin əsas prioritetləri aşağıdakılardır:

1) Azərbaycanın müstəqilliyinə qarşı yönələn bütün təhlükələrin aradan qaldırılması, milli təhlükəsizliyin təmin edilməsi, Ermənistan tərəfindən həyata keçirilən separatizm və işğalçılıq siyasətinin qarşısının alınması və bu məqsədlə bölgədə və dünyada müttəfiqlərin qazanılması;

2) Region dövlətlərlə maraqların üst-üstə düşməsini təmin etmə və qarşılıqlı əməkdaşlıq çərçivəsində hərəkət etmək.

Bütün bunlar bu regionun həssas olmasından və digər supergüc sayılan ABŞ və Rusiyanın bölgədəki ortaq maraqlarını nəzərə alaraqdan həyata keçirilir. Məhz bu baxımdan balanslaşdırılmış siyasətin yürüdülməsi hal-hazırda məqsədəuyğun hesab edilir.

Ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyev Azərbaycanın yürütdüyü uğurlu xarici siyasət haqqında deyir: “Biz bütün ölkələrlə onların ölçülərindən, qüdrətindən asılı olmayaraq, bərabərhüquqlu münasibətlər qurmuşuq”.

Azərbaycanın xarici siyasəti ilə bağlı ölkə daxilində fikir ayrılığı yoxdur. Bunu Prezident İlham Əliyev Ucarda yerli ictimaiyyətin nümayəndələri ilə görüşündə deyib. “Ancaq özlərini “ekspert” adlandıran insanlar bəzi hallarda həm ölkə daxilində, həm də xaricdə bizim xarici siyasətimizlə bağlı müxtəlif fikirlər səsləndirirdilər. Bəzi hallarda tənqidi xarakterli fikirlər səsləndirirdilər ki, Azərbaycanın tarazlaşdırılmış siyasəti yanlış siyasətdir. Azərbaycan hansısa bir qüvvəyə yaxın olmalıdır, hansısa qüvvənin qanadı altına keçməlidir”, - dövlət başçısı deyib.

İlham Əliyevin fikrincə, BMT Təhlükəsizlik Şurasının qeyri-daimi üzvlüyünə keçirilən seçkilər bütün bu yanlış və zərərli fikirləri bir daha alt-üst etdi: “Bu səsvermə göstərdi ki, yeganə düzgün siyasət Azərbaycan siyasətidir. Bu, balanslaşdırılmış siyasət deyil. Mən bunu bir daha demək istəyirəm ki, bu, müstəqil siyasətdir. Biz müstəqil ölkə kimi özümüzə hörmət edirik, xalqımıza, dövlətimizə hörmət edirik. Siyasətimizi yalnız Azərbaycan xalqının maraqları üzərində qururuq. Bütün ölkələrlə onların ölçülərindən, qüdrətindən asılı olmayaraq, bərabərhüquqlu münasibətlər qurmuşuq. Bu münasibətlər artıq oturuşmuş münasibətlərdir.

Azərbaycanı dünyada etibarlı tərəfdaş və ləyaqətli ölkə kimi tanıyırlar. Ona görə xarici siyasətlə bağlı bundan sonra əminəm ki, fikir ayrılığı olmayacaq”.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2011.- 26 noyabr.- S. 10.