Hüquqi dövlətdə insan hüquqları üzrə müvəkkil (ombudsman) institutu

İlk dəfə XIX əsrdə, 1809-cu ildə İsveçdə yaranan vətəndaşların qanuni maraq və hüquqlarının müdafiəsi institutu ombudsman İngiltərədə parlament komissarı, Avstriyada xalq müdafiəçisi, Fransada mediator adlansa da, eyni funksiyanı yerinə yetirirlər. XX əsrin 50-ci illərində ombudsman institutu yalnız iki ölkədə - İsveçdə və Finlandiyada mövcud idi. İkinci Dünya müharibəsindən sonra bu institutut bütün Avropa ölkələrinə və dünyanın digər regionlarına yayıldı. Ombudsman institutu demokratik xarakterilə diqqəti cəlb etdi. Bu institut dövlət orqanları sistemində müstəqil vəziyyətdə idi, parlamentin bütün müddəti ərzində dəyişməz idi, qanunvericilik təşəbbüs hüququna malik idi, hüquq və azadlıqlarının müdafiə etməyə ehtiyacı olan bütün vətəndaşlar üçün açıq idi, vətəndaşlara pulsuz hüquqi yardım göstərirdi. Avstraliyalı hüquq doktoru V.Pikim ombudsman haqqında deyir: “Onun yaradılması və fəaliyyəti dövlət və vətəndaşlar, idarə olunan və idarə edənlər arasındakı münasibətlərdə yeni yol açdı”.

Avropada üç ombudsman institutudu - İsveç, ingilis və fransız modelləri geniş yayılmışdır.

Ombudsmanın bir çox ölkələrdə geniş yayılmış fəaliyyəti formasından bütün qanunvericilik təşəbbüsü ilə çıxış etməsidir ki, bu ona insan hüquq və azadlıqları sahəsində normativ hüquqi aktların qəbul edilməsi zamanı hökumətə və ya parlamentə qanunların dəyişdirilməsi və təkmilləşdirilməsi üçün təkliflər verməyə imkan yaradır. Bəzi Avropa ölkələrində - İspaniya, Avstriya və Portuqaliyada ombudsman konstitusiya məhkəməsinə şikayət vermək hüququna malikdir. Bundan başqa bəzi ölkələrdə ombudsman ixtisaslaşdırılaraq müxtəlif sahələri əhatə edir. Finlandiyada qadın və kişilərin bərabərhüquqlu məcəlləsinə dair, Macarıstanda milli və etnik azlıqların işlərinə dair, Almaniya və Danimarkada müdafiə işlərinə dair, orduda vəziyyətə dair ombudsmanlar da mövcuddur.

Beləliklə, hüquqi dövlətdə ombudsman institutunun əsas demokratik xüsusiyyətləri onun müstəqilliyi, bütün vətəndaşlar üçün açıqlığı bir çox demokratik ölkələrin hüquq müdafiəsi sistemində möhkəm yer tutmasına səbəb olmuşdur.

Müvəkkilin fəaliyyətinin əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:

Müvəkkilin fəaliyyətinin əsas istiqamətləri ilə bağlı məsələlər Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və “Azərbaycan Respublikasının insan hüquqları üzrə müvəkkili (ombudsman) haqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanununu ilə tənzim edilir. Adıçəkilən Konstitusiya Qanunun 1.1-ci maddəsində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasının insan hüquqları üzrə müvəkkili vəzifəsi Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında və Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdə təsbit olunmuş və Azərbaycan Respublikasının dövlət və yerli özünüidarə orqanları, vəzifəli şəxsləri tərəfindən pozulan insan hüquqları və azadlıqlarının bərpa edilməsi üçün təsis edilir.

Müvəkkilin fəaliyyətinin əsas istiqamətlərinə, həmçinin, aşağıdakılar aiddir:

- Əfv, vətəndaşlıq, siyasi sığınacaq verilməsi məsələlərinin həlli ilə bağlı Azərbaycan Respublikası Prezidentinə təkliflər verir;

- Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə insan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi məqsədilə qanunların qəbul edilməsinə və ya yenidən baxılmasına dair təkliflər verir;

- Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə amnistiya elan edilməsi barədə təklif verə bilməsi;

- Məhkəmələrdə süründürməçilik, sənədlərin itirilməsi və vaxtında verilməməsi, habelə, məhkəmə qərarlarının icrasının gecikdirilməsi ilə əlaqədar insan hüquqlarının pozulmasına dair şikayətlərə baxır.

Qeyd etmək lazımdır ki, müvəkkilin fəaliyyəti insan hüquqlarının müdafiəsini, pozulmuş insan hüquq və azadlıqlarının bərpasını təmin edən digər dövlət orqanlarının səlahiyyətlərini məhdudlaşdırmır və əvəz etmir.

Xüsusi olaraq vurğulamaq lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatlarının və Azərbaycan Respublikası hakimlərinin fəaliyyətinin yoxlanılması müvəkkilin səlahiyyətlərinə aid deyil.

İnsan hüquqlarının pozulmasına dair şikayətdə əks etdirilmiş halların araşdırılması zamanı müvəkkilin aşağıdakı hüquqları vardır:

- maneəsiz və əvvəlcədən xəbərdarlıq etmədən dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarə orqanlarına, hərbi hissələrə, cəzaçəkmə müəssisələrinə, istintaq təcridxanalarına, müvəqqəti saxlanılma yerlərinə daxil olmaq;

- cəzaçəkmə müəssisələrində, istintaq təcridxanalarında, müvəqqəti saxlanılma yerlərində saxlanılan şəxslərlə görüşmək və təkbətək söhbət etmək;

- onların həmin yerlərdə saxlanılmasının qanuniliyini təsdiq edən sənədlərlə tanış olmaq;

- dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarə orqanlarından, vəzifəli şəxslərdən zəruri məlumat, sənəd və materialları 10 gün müddətində almaq;

- cinayət, mülki və inzibati işlərə dair qanuni qüvvəyə minmiş qərarlarla, həmçinin, cinayət işlərinin başlanmasının rədd edilməsi barədə materiallarla tanış olmaq;

- şikayətin araşdırılması zamanı vəzifəli şəxslərdən yazılı arayışlar almaq;

- şikayətdə əks etdirilmiş halların yoxlanılması üçün müvafiq orqanlara tapşırıq vermək (yoxlama, qərarından və ya hərəkətindən (hərəkətsizliyindən) şikayət edilən orqana və ya vəzifəli şəxsə tapşırıla bilməz);

- müvafiq dövlət orqanları və təşkilatlarına ekspert rəyinin hazırlanmasını tapşırmaq;

- dövlət və yerli özünüidarə orqanlarının rəhbərləri və digər vəzifəli şəxsləri, hərbi hissələrin komandirləri, cəzaçəkmə müəssisələrinin, istintaq təcridxanalarının və müvəqqəti saxlanılma yerlərinin rəhbərliyi tərəfindən təxirəsalınmadan qəbul edilmək.

İnsan hüquqları pozulmuş şəxsin razılığı ilə xüsusi ictimai əhəmiyyət kəsb edən hallarda və ya öz hüquqlarını müstəqil şəkildə müdafiə etmək qabiliyyəti olmayan şəxslərin maraqlarına toxunulduğu hallarda müvəkkil öz təşəbbüsü ilə araşdırma apara bilər.

Araşdırma zamanı şikayətdə qeyd olunmayan digər hallar aşkar edilərsə, araşdırma müvəkkilin səlahiyyətlərinə aid olduqda onun tərəfindən aparılır, onun səlahiyyətlərinə aid olmadıqda isə materiallar digər səlahiyyətli dövlət orqanlarına göndərilir.

Şikayətə 30 gün müddətində baxılır. Şikayətə baxmaq üçün əlavə yoxlama aparmaq və ya material tələb etmək zərurəti yarandıqda müraciətə baxılma müddəti 30 gün də uzadıla bilər. Ərizəçinin yazılı razılığı ilə əlavə yoxlama aparmaq lazım gəldiyi halda müraciətin baxılma müddəti yenidən uzadıla bilər.

Müvəkkil şikayətin araşdırılması zamanı insan hüquqlarının pozulması hallarını aşkar etdikdə, aşağıdakı tədbirləri həyata keçirə bilər:

- qərar və ya hərəkəti (hərəkətsizliyi) nəticəsində insan hüquqlarını pozmuş dövlət və yerli özünüidarə orqanlarından, vəzifəli şəxslərdən həmin hüquqların bərpasını tələb etmək (müvafiq orqanlar, vəzifəli şəxslər 10 gün müddətində müvəkkilə görülən tədbirlər barədə yazılı surətdə məlumat verməlidirlər. Məlumat verilmədiyi və ya müvəkkilin tələbləri həyata keçirilmədiyi hallarda müvəkkil həmin təşkilatın yuxarı orqanına və ya digər dövlət orqanlarına müraciət edə bilər);

- cinayət əlamətləri aşkar edildikdə müvafiq orqanlara cinayət işinin başlanması barədə müraciət etmək;

- əlavə kassasiya qaydasında şikayət etmək hüququna malik olan subyektlərə müraciət etmək;

- qərar və ya hərəkəti (hərəkətsizliyi) nəticəsində insan hüquqlarını pozmuş vəzifəli şəxslərin intizam məsuliyyətinə cəlb edilməsi barədə müvafiq orqanlara təkliflər vermək;

- insan hüquqlarının pozulması ilə əlaqədar aparılmış yoxlamaların nəticələri ilə kütləvi informasiya vasitələrini tanış etmək;

- insan hüquqlarının pozulması xüsusi ictimai əhəmiyyət kəsb edən hallarda onların bərpası üçün müvəkkilin səlahiyyətlərində olan təsir imkanları kifayət etmədikdə, Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə müraciət etmək, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi qarşısında məruzə ilə çıxış etmək;

- dövlət və ya yerli özünüidarə orqanının, vəzifəli şəxsin qərarı və ya hərəkəti (hərəkətsizliyi) nəticəsində pozulmuş hüquqların bərpası üçün məhkəməyə müraciət etmək;

- şəxsin hüquqları qüvvədə olan normativ aktlarla pozulduqda

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə sorğu ilə müraciət etmək.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2011.- 7 oktyabr.- S. 10.