Hüseyn Cavid dünyasının sətirləri

Azərbaycan ədəbi fikir tarixinin görkəmli nümayəndəsi, şair, ədib kimi tariximizə iz salan Hüseyn Cavid böyük bir missiyanın daşıyıcısı olaraq cəmiyyətin bütövlükdə maraqlarını müdafiə etmiş, ictimai həyatın yükünü yaradıcılıq yolunuda qələmə aldığı misraları ilə daşımışdır. Sovet dövrünün sərt qanunlarına qarşı özünün kəskin misraları ilə çıxan Cavid əqli ilə mövcud ideologiyanın kəsb etdiyi dəyərləri həzm edə bilmədiyindən ədalət kürsüsündə mənliyini isbat etməyə nail oldu.

Bu çıxışın onun həyatına amansızlıq gətirdiyindən Cavid repressiyanın hədəfinə çevrildi. Təfəkküründə formalaşan məfkurəsi onun ölüm kürsüsündə belə mətanətli davranışını üzə çıxardı. Cavid bir əsrin şairliyindən, mütəfəkkirliyindən əsrlərin ziyalısına çevrildi. Zaman-zaman əxz etdiyi dəyərləri misralarına çevirən şair zamanın şəxsiyyəti olaraq neçə-neçə insanları axarına salıb, onları imperiyanın zəncirlərini qırmağa, düçar olduqları girdabdan çıxmağa səslədi. Bu yol ziyalılıq yolu, bəşəriyyətin humanist prinsiplərinə açılan yol oldu. Əlinə qələm alıb buxovlara qarşı çıxan Cavid bu tərbiyəni təhsil aldığı elm ocaqlarından, ailəsindən almışdır. İlk yol, ilk çığır onilliklərdə onun vətənpərvərlik hissllərini formalaşdırdı. Tərcümeyi-halından oxuyuruq. Hüseyn Cavid ruhani ailəsində doğulmuş, ibtidai təhsilini Naxçıvanda molla məktəbində, orta təhsilini M.T.Sidqinin “Məktəbi-tərbiyə” adlı yeni üsullu məktəbində almışdır.

1899-1903-cü illərdə Cənubi Azərbaycanda olmuş, Təbrizin “Talibiyyə” mədrəsəsində təhsilini davam etdirmişdir. İstanbul Universitetinin ədəbiyyat şöbəsini bitirmiş, Naxçıvanda, sonra isə Gəncə və Tiflisdə, 1915-ci ildən isə Bakıda müəllimlik etmişdir.

Hüseyn Cavid klassik Azərbaycan ədəbiyyatının ən yaxşı ənənələrini inkişaf etdirən sənətkarlardandır. O, 20-ci əsr Azərbaycan mütərəqqi romantizminin banilərindən biri olmuşdur. Hüseyn Cavid sənəti janr və forma cəhətdən zəngindir. O, lirik şerilərin, lirik-epik, epik poemaların, Azərbaycan ədəbiyyatında ilk mənzum faciə və dramların müəllifidir. “Keçmiş günlər” adlı ilk şeir kitabı 1913-cü ildə çap olunmuşdur.

Hüseyn Cavid daha çox dramaturq kimi tanınmışdır. Onun fəlsəfi və tarixi faciələri, ailə-məişət dramları üslub, yazı ədası forma yeniliyi baxımından Azərbaycan dramaturgiyasında yeni bir mərhələ yaratdığı kimi, milli teatr mədəniyyətinin inkişafına da qüvvətli təsir göstərmiş, “Cavid teatrı” kimi səciyyələndirilmişdir. Dramaturgiyasında dövrün ümumbəşəri, böyük ictimai-siyasi və mədəni əhəmiyyətə malik problemləri əksini tapmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatında ilk mənzum faciə olan “Şeyx Sənan” əsərində xalqları bir-birinə qovuşdurmaq üçün ümumbəşəri din ideyasını ortaya atmışdır. Hüseyn Cavid bu dövrdə tədriclə “haq verilmir, alınır” ideyasına gəlib çıxmışdır.

Yaradıcılığında mühüm yer tutan “İblis” mənzum faciəsində dövrün bütün mürtəce qüvvələri - “insan insana qurddur” fəlsəfəsinin tərəfdarları, “iyirminci əsrin mədəni vəhşiləri” olan dairələri İblis surətində ümumiləşdirilmiş, işğalçı müharibələrə lənət yağdırılmışdır.

1926-cı ildə müalicə üçün Almaniyaya gedən və 7 ay Berlində yaşayan Hüseyn Cavid oradan ziyalıların mənəvi iztirablarını əks etdirən bir sıra siyasi-lirik və lirik-epik şeirlərlə qayıtdı. Ötən əsrin 20-30-cu illərində Hüseyn Cavid bir sıra tarixi dramlar yazmışdır. “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” əsərlərindən sonra yazdığı “Səyavuş”, “Xəyyam” tarixi dramları Hüseyn Cavidin tarixə, tarixi şəxsiyyətlərə baxışında ciddi dönüş oldu. Cənubi Azərbaycandakı azərbaycanlıların “şahənşahlıq” üsuli-idarəsi əsarəti altında əzab çəkməsi, ən adi insan hüquqlarından məhrum edilməsi də vətənpərvər şair kimi Hüseyn Cavidi düşündürürdü. Sovetlər Birliyində totalitarizmin dəhşətli dövründə Hüseyn Cavid sosializmin “nailiyyətlər”indən yazmağı özünə rəva bilməmiş, Stalini, Azərbaycan ağalarını mədh etməkdən qətiyyətlə boyun qaçırmışdır. Ona görə də bu mətin şəxsiyyət Sibir buzlaqlarına sürgün edilmiş və orada həlak olmuşdur.

Repressiya illərində həbs olunan, 1939-cu ildə Maqadana sürgün edilən, Uzaq Sibirdə, İrkutsk vilayətinin Tayşet rayonunun Şevçenko kəndində torpağa tapşırılan Hüseyn Cavidin cənazəsinin qalıqları çox illər ötməsinə baxmayaraq Azərbaycana gətirildi. SSRİ-nin sağ və solunun diktatorcasına verdiyi hökmlərə baxmayaraq, onun nəşinin vətənə gətirilməsi mədəni, ictimai həyatın böyük təntənəsinə səbəb oldu. Sovet tarixində baş verən bu hadisənin təməli hələ onun yaradıcılığına və şəxsiyyətinə olan sevginin birmənalı olaraq qəbulu ilə başladı. Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi tərəfindən görkəmli şair və dramaturq Hüseyn Cavidin anadan olmasının 100 illiyinin qeyd edilməsi ilə bağlı 1981-ci ilin iyun qərarı növbəti hadisələrə yol açdı. Yubiley tədbirləri çərçivəsində Hüseyn Cavidin Bakı və Naxçıvanda ev-muzeyinin açılması, heykəlinin ucaldılması, Cavid Poeziya Teatrının yaradılması nəzərdə tutulur. 1982-ci il oktyabrın 2-də Ümummilli Lider Heydər Əliyev Naxçıvana səfəri zamanı yubileylə bağlı görülən işlərlə maraqlanır. Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsində keçirilən görüşdə ona ziyalıların adından Cavidin nəşinin Azərbaycana gətirilməsi təklifi ilə müraciət olunur. Bu təklif nəticəsiz qalmadı. Hər zaman xalqın iradəsini nəzərə alan Heydər Əliyev Cavid irsinə məhəbbətini əməli ilə göstərdi. Azərbaycan mədəniyyətinə və incəsənətinə böyük diqqətlə yanaşan Heydər Əliyev təklifi müsbət qarşılayaraq, böyük əzmkarlıqla bu məsələnin reallaşmasına cəhd göstərdi.

Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsi şairin cənazəsinin gətirilməsi ilə bağlı 12 oktyabr 1982-ci ildə qərar qəbul edir. 41 ildən sonra vaxtilə xalq düşməni damğası vurulan şairin məzarı araşdırılaraq vətənə gətirildi. Təbii ki, bu adi bir proses kimi həyata keçirilmədi. İnadkarlıq, cəsarət, vətənpərvərlik kimi meyarlar onun cənazəsinin Azərbaycana gətirilməsində əsas şərt oldu. Rusiya tarixində rast gəlinən ilk belə hadisə çoxlarını şoka salmışdır. Mənbələrdə göstərilir ki, Azərbaycandan ezam olunan nümayəndə heyəti rayon arxivində Şevçenko kəndində yerləşən Məhbus Əlillər Evində həlak olanların siyahısını araşdırır və siyahıda Hüseyn Cavidin adını tapırlar. Həmin rəsmi sənəddə göstərilirdi ki, 21 saylı Məhbus Əlillər Evində müalicə olunan Hüseyn Cavid (Rəsizadə ) 1941-ci il dekabrın 5-də saat 22.30-da ayaqlarını soyuq apardığına görə ürək zəifliyindən dünyasını dəyişib və dekabrın 7-də məhbus qəbiristanlığında 59 nömrəli qəbirdə, taxta tabutda, 2 metr dərinliyində başı Şərqə tərəf dəfn olunub. Cavid Maqadana sürgün edilib, amma o zaman Sibirdə xəstələnən bütün məhbuslar bura gətirilib müalicə olunurmuş. Dəfninin gecikməsinin səbəbi odur ki, Stalin rejimi vaxtında məhbus dustaqların ölümü komissiya tərəfindən mütləq təsdiqlənirdi və sonra dəfninə icazə verilirdi. Şairin dəfnində Məhbus Əlillər Evində olan dustaq azərbaycanlılar iştirak edib və onlar da Cavidi üzü qibləyə dəfn ediblər. Hüseyn Cavidin dəfn olunduğu məzarlığa getmək müşkülə çevrilir. Ora getməkdə israrlı olan Azərbaycan nümayəndələrinə izah edilir ki, Şevçenko kəndinə İrkutskdan sutka yarımlıq yoldur. O illərdə 11-12 milyon adam repressiya qurbanı olmuşdu, Şevçenkodakı məzarlıqda təxminən 40 min qəbir sırasında Hüseyn Cavidin də nəşi var idi. Sanksiyaya əsasən oktyabrın 21-də onun qəbiri açılır və həmin yerdə 100 yaşlı dramaturqun ruhunun şərəfinə 100 yaylım atəşi açılır. Oktyabrın 24-də Cavidin ad günündə, 100 yaşının tamamında şairin cənazəsi ilə birgə İrkutskdan vətənə dönürlər. Oktyabrın 27-də Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının böyük zalında böyük mərasim təşkil edilir. İclasda Hüseyn Cavidin Naxçıvanda dəfn olunması qərara alınır.

Şirvanşahlar sarayında şairlə vida mərasimindən sonra noyabrın 1-də gecə saatlarında cənazə şairin evinə gətirilir və bir gün sonra başda Heydər Əliyev olmaqla Azərbaycanın dövlət, hökumət nümayəndələri vida mərasiminə gəlirlər. Daha sonra cənazə xüsusi təyyarə ilə Naxçıvana aparılır. Əvvəl ata evinə gətirilən şair noyabrın 3-də ev muzeyinin yanında, uşaqlıqda çox sevdiyi tut ağacının altında dəfn olunur. Beləliklə, 1919-cu ildə ata evindən çıxan Hüseyn Cavid 63 il sonra ana torpağa qovuşur.

Hüseyn Cavidin torpağa vətənində qovuşmağı çətin bir proses olsa da onu Azərbaycan böyük sevgi ilə gözləyirdi. Hər kəsin qəlbində Cavidə qarşı olan nigarançılıq hisslərinə bu hadisədən sonra nöqtə qoyuldu. Vətən üçün, torpaq üçün yaşayan, yaradan, yanan, alovlanan bir simanın nəşinin uzaq bir ölkədə olması nə qədər ağrıdıcı olsa da, onun vətən torpağına çözülməsi bir o qədər qürurlandırıcı oldu. Demək vətən üçün yaşamağa, onun yolunda fəda olmağa dəyərmiş. Yaradıcılığa başladığı gündən “Səyavuş”, “Ana”, “İblis” kimi poemaları ilə bəşəriyyətə insanlıq hisslərini aşılayan Hüseyn Cavid, sözün həqiqi mənasında, insanlığın nümunəsini məhz ruhunun göylərdə pərvazlandığı bir zamanda hiss etdi. Budur, vətən övladına verilən qiymətin aliliyi, dəyəri.

Zümrüd

Səs.- 2011.- 25 oktyabr.- S. 12.