Hüquqi dövlətdə milli azlıqların hüquqları

Hüquqi dövlətin - plüralist, tolerant, həqiqi demokratiyanın bərqərar olması üçün milli azlıqların mədəni, etnik, dini özünəməxsusluğunun qorunub saxlanması, onların hüquqlarının müdafiə olunması bəşəriyyətdə sabitlik, demokratik təhlükəsizlik, sülh və əmin-amanlıq üçün olduqca zəruridir.

Milli azlıqlar dövlətin əhalisindən sayca az olan etnik qruplardır. Milli azlıqların hüquqları, dilləri, dinləri, mədəni və etnik özünəməxsusluqları və onların müdafiəsi beynəlxalq aktlarda - Avropa Şurasının Nizamnaməsində (London, 5 may 1949-cu il), Avropa Sosial Xartiyasında (18 oktyabr 1965-ci il), “Bölgə dilləri və azlıqların dilləri haqqında Avropa Xartiyasında” (Strasburq, 5 oktyabr 1992-ci il), Milli Azlıqların Müdafiəsi Haqqında Çərçivə Konvensiyasında (Strasburq, 1 fevral 1995-ci il), ATƏT-in İnsan Meyarı Konfransına dair Kopenhagen Müşavirəsinin sənədində (ATƏT-in 35 iştirakçı dövləti tərəfindən 1990-cı il iyunun 29-da qəbul edilmişdir), Yeni Avropa üçün Paris Xartiyasında ATƏT-in İnsan Meyarı Konfransına dair Moskva müşavirəsinin sənədində (1991-ci il oktyabrın 3-də qəbul edilmişdir), ATƏT-in Helsinki Zirvə görüşü sənədində (1992-ci il 9-10 iyul) İctimai-Siyasi Həyatda Milli azlıqların səmərəli iştirakı haqqında Leynd Tövsiyəsində, Milli Azlıqların təhsil hüquqları üzrə Haaqa Tövsiyələrində, Milli Azlıqların Dil hüquqları Haqqında Oslo Tövsiyələrində, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsində, İnsan Hüquqlarının Ümumi Bəyannaməsində (1948-ci il 10 dekabr), İnsan Hüquqlarının və Əsas azadlıqlarının Müdafiəsi Haqqında Konvensiyada (Roma, 4 noyabr, 1950-ci il), BMT-nin “İrqi Ayrıseçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında Beynəlxalq Konvensiyasında (1969-cu il 4 yanvar), BMT-nin “Mülki və Siyasi Hüquqlar Haqqında Beynəlxalq Paktında (1976-cı il 23 mart), BMT-nin “Yetkinlik yaşına çatmayanlar barəsində ədalət məhkəməsinin icrasına aid minimal standart qaydalarında (“Pekin qaydaları” 10 dekabr 1985-ci il), “Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiyada” (2 sentyabr 1990-cı il), BMT-nin “Bütün müasir zəhmətkeşlərin və onların ailə üzvlərinin hüquqlarının sorunması” haqqında Beynəlxalq Konvensiyada (18 dekabr 1990-cı il), BMT-nin “Milli, yaxud etnik, din, dil azlıqlarına mənsub olan şəxslərin Hüquqları Haqqında Konvensiyada (18 dekabr 1992-ci il), Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma Statusunda, “Azlıqlara mənsub şəxslərin hüquqlarını təmin etmək haqqında Konvensiya”da (Minsk, 21 oktyabr 1994-cü il) öz əksini tapmışdır.

Milli azlıqların hüquqları 1990-cı il iyunun 29-da qəbul edilmiş ATƏT-in İnsan Meyarı Konfransına dair Kopenhagen Müşavirəsinin sənədində belə müəyyənləşdirilmişdir: “Milli azlıqlara mənsub şəxslərin öz etnik mədəniyyət, dil, yaxud din özünəməxsusluğunu azad surətdə ifadə etmək, qoruyub saxlamaq və inkişaf etdirmək, öz iradəsinin əksinə olaraq, heç bir assimilyasiya təşəbbüsünə məruz qalmadan bütün cəhətləriylə öz mədəniyyətini azad surətdə dəstəkləmək və onu inkişaf etdirmək hüquqları var. Xüsusilə, onlar aşağıdakı hüquqlara malikdirlər:

- şəxsi və ictimai həyatda öz ana dilindən azad surətdə istifadə etmək;

- milli dövlət qanunvericiliyinə uyğun olaraq könüllü maliyyə yardımını və digər yardımları, eləcə də, dövlət dəstəyi axtara biləcək xüsusi təhsil, mədəniyyət və dini müəssisələrini, təşkilat və ya assosiasiyalarını yaratmaq və dəstəkləmək;

- öz dininə etiqad etmək, o cümlədən, dini materialı əldə etmək, ona sahib olmaq, ondan istifadə etmək və öz ana dilindəki təhsil sahəsində dini fəaliyyəti həyata keçirmək;

- öz ölkəsinin hüdudları daxilində öz aralarında, eləcə də, digər dövlətlərin ümumi etnik və ya milli mənşəyi, mədəni mirası və ya dini etiqadı olan vətəndaşları ilə maneəsiz əlaqələr qurmaq və əlaqələri davam etdirmək;

- öz ana dilində məlumatı yaymaq, ondan istifadə yoluna malik olmaq və məlumat mübadiləsi etmək;

- öz ölkəsinin hüdudları daxilində təşkilatlar, yaxud assosiasiyalar yaratmaq və dəstəkləmək, beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətində iştirak etmək.

Milli azlıqlara mənsub şəxslər öz hüquqlarını həyata keçirməkdə və onlardan istifadə etməkdə fərdi qaydada, eləcə də, öz qrupunun digər üzvləri ilə birlikdə həyata keçirə bilərlər. Belə hüquqlardan istənilən birinin həyata keçirilməsi və ya keçirilməməsi milli azlıqlara mənsub şəxslər üçün heç bir mənfi nəficələr doğura bilməz”.

Demokratik, hüquqi dövlətlərdə bütün xalqlar, hüquqca bərabərdirlər. Dünyada 3 minə yaxın millət və formalaşmaqda olan potensial millət, 10 min etnik qrup mövcuddur.

Hüquqi dövlət quruculuğu yolu ilə gedən Azərbaycan Respublikasında bütün xalqlar və milli azlıqlar qardaşlıq və dostluq ailəsində yaşayırlar. Əsrlər boyu Azərbaycanda mehriban, dinc yanaşı yanaşma şəraitində yaşayan xalqlar ölkəmiz müstəqilliyi bərpa etdikdən sonra daha geniş hüquqlar və azadlıqlar əldə etdi, bütün çətinlikləri və maneələri azərbaycanlılarla birgə dəf edərək bugünkü inkişafımıza öz töhfələrini verdilər. Müstəqilliyin bərpasının ilk illərində 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti “Azərbaycan Respublikasında yaşayan milli azlıq, azsaylı xalq və etnik qrupların hüquq və azadlıqlarının qorunması, dil və mədəniyyətlərin inkişafı üçün dövlət yardımı haqqında” Fərman verdi. Fərmanda deyilir: “Azərbaycan Respublikasının ərazisində yaşayan milli azlıq, azsaylı xalq və etnik qrupların nümayəndələrinin Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında müəyyən edilən siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni hüquqlarını və azadlıqlarını qorumaq, onların həyata keçirilməsinə yaxından kömək göstərmək məqsədi ilə nazirlik və idarələrin fəaliyyət çərçivəsində milli münasibətlərlə bağlı məsələlərə, bu fərmandan irəli gələn vəzifələrə hərtərəfli baxılsın.

Fərmanda daha sonra deyilir: “Milli azlıq, azsaylı xalq və etnik qrupların nümayəndələrinin peşə hazırlığına uyğun olaraq və heç bir ayrı-seçkiliyə məruz qalmadan bərabər hüquqlara malik olmasını nəzərə alaraq, həmin hüquqların həyata keçirilməsi üçün hərtərəfli şərait yaradılsın, onların pozulmasına yönəldilmiş hər hansı bir hərəkətin, yaxud hərəkətsizliyin qarşısı alınsın, ərizə və şikayətlərin baxılmasına və vətəndaşların qəbulunda həmin məsələlərin həllinə diqqət artırılsın”. Fərmanda Azərbaycan Respublikasının Prezident Aparatına, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinə, Azərbaycan Respublikasının nazirliklərinə və idarələrinə, yerli icra hakimiyyəti başçılarına aşağıdakı istiqamətlərdə dövlət yardımının və hökumət siyasətinin həyata keçirilməsi bir vəzifə kimi tapşırılır;

- milli azlıq, azsaylı xalq və etnik qrupların mədəni, dil və dini özgünlüyünün qorunub saxlanılması və inkişaf etdirilməsi;

- milli ənənə və adətlərə əməl, dini mərasim və ayinlərin tam azad icra edilməsi, ibadət yerlərinin qorunub saxlanılması və onlardan istifadə edilməsi;

- milli sənətkarlığın, peşəkarlıq və özfəaliyyət yaradıcılığı və xalq sənətlərinin sərbəst inkişaf etdirilməsi;

- bütün millətlərin tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması;

- əhali üçün əhəmiyyətli olan yerlər, qoruqlar, parklar və digər təbiət obyektlərinin mühafizə olunub saxlanılması.

Ulu Öndər Heydər Əliyevin hakimiyyətə ikinci gəlişilə hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu milli azlıqların hüquqlarının müdafiəsi sahəsində yeni dönüş baş verdi. Hələ milli Konstitusiyamızın layihəsini hazırlayan komissiyanın iclasındakı çıxışında Konstitusiyanın Azərbaycanda bütün xalqlar, azsaylı etnik qruplar üçün də demokratik şərait yaradacağını qətiyyətlə bəyan etdi.

Ulu Öndər Azərbaycan Respublikasının insan hüquq və azlıqlarının, eləcə də, milli azlıqların hüquqlarının müdafiəsinə dair beynəlxalq konvensiyalara qoşulmasına dair fərmanlar verdi.

Milli azlıqların hüququnun qorunması üçün xüsusi təminat tələb olunur. Azərbaycan Respublikasında belə təminat dövlət səviyyəsində verilmişdir. Respublikanın 1995-ci ilin 12 noyabrında qəbul etdiyi əsas sənəd (Konstitusiya) və digər hüquqi Aktlar buna misal ola bilər. Konstitusiyanın 5-ci maddəsində göstərilir ki, Azərbaycan xalqının vəhdəti onun dövlətinin əsasını təşkil edir. Azərbaycan Respublikasında yaşayan bütün vətəndaşlar üçün bu respublika ümumi və ayrılmaz bir vətəndir. Yenə də həmin sənədin 25-ci və 45-ci maddələrində milli azlıqların hüquqları nəzərdə tutulur. Məsələn, 45-ci maddədə göstərilir ki, hər bir şəxs öz ana dilində, istədiyi xarici dillərdə təhsil almaq və danışmaq hüququna malikdir və heç kim bu hüquqdan mərhum edilə bilməz. Göründüyü kimi, bu sənəddə irəli sürülən hüquq və azadlıqlar ancaq milli azlıqlar üçün nəzərdə tutulmamışdır. Yəni hər bir şəxs öz dilində yazıb-oxumaqda, danışmaqda, kütləvi informasiya vasitələri yaratmaqda, qəzet və jurnal buraxmaqda, tarixi mənbələri öyrənməkdə, öz milli mənşəyini tədqiq etməkdə, milli-mənəvi irsini mənimsəməkdə və s. azaddır. Lakin bütün bunlar milli azlıqların yaşadıqları ölkədə ümumi mənafe və maraqlarına zidd olmamalı, etnotəəssübkeş millətçiliyə xidmət etməməlidir. İkinci bir tərəfdən, onlar ölkədə yaşayan digər millət və xalqların arasında olan dostluğa və qardaşlığa xələl gətirməməlidir.

“Azərbaycanda milli azlıqlar: sosial-iqtisadi və siyasi şərait. Demokratik islahatlar uğrunda” kitabında göstərilir ki, demokratik-hüquqi dövlət quruculuğu yolu ilə inamla irəliləyən müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında bütün vətəndaşların, o cümlədən, ölkəmizdə milli azlıqların və azsaylı xalqların hüquq və azadlıqlarına dövlət təminatı verilir. Həmin Konstitusiya müddəalarına müvafiq olaraq, Azərbaycanda milli azlıqların qorunması sahəsində dövlətin siyasi kursu aşağıdakı istiqamətlərdə aparılır:

- dövlət suverenliyi, milli dövlətçilik və ərazi bütövlüyü prinsipinə dönmədən əməl olunması;

- Azərbaycan Respublikasında yaşayan bütün milli azlıqların hüquq və azadlıqlarının, insan haqlarının qorunması, onların dil və mədəniyyətinin inkişafına dövlət yardımının və qayğısının təmin edilməsi;

- milli azlıqların qorunması sahəsində Azərbaycan Konstitusiyasının tələblərinə, eyni zamanda, beynəlxalq saziş və müqavilələrə uyğun olaraq siyasi kursun ardıcıl həyata keçirilməsi;

- beynəlxalq standartlara uyğun milli qanunvericilik bazasının yaradılması;

- Azərbaycanın unikal tarixi sərvəti olan etnik rəngarəngliyin qorunub saxlanması, nümunəvi birgəyaşayış qaydalarının, tarixi dostluq və qonşuluq ənənələrinin dirçəldilərək Azərbaycan cəmiyyətinin prioritet yaşayış prinsiplərinə çevrilməsi;

- Azərbaycançılıq, vətənçilik ideyalarının cəmiyyətdə tam bərqərar edilməsi üçün hüquqi-ideoloji, mənəvi-psixoloji bazanın daha da möhkəmləndirilməsi;

- milli-dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşların hüquq bərabərliyinin təmin edilməsi, diskriminasiyaya, milli-irqi ayrı-seçkiliyə, dini dözümsüzlüyə yol verilməməsi.

Azərbaycançılıq ideologiyasının ölkəmizdə gerçəkləşməsində müstəsna xidməti olmuş Ulu Öndər Heydər Əliyev Azərbaycanın ölkəmizdə yaşayan hər bir millətin doğma vətəni olduğunu göstərməklə, “azərbaycanlı” məfhumun da onların hamısını birləşdirdiyini xüsusi diqqətə çatdırırdı: “Azərbaycanlı” məfhumu çox genişdir. Ərazimizdə yaşayan azərbaycanlı da, ləzgi də, avar da, kürd də, talış da udi də, kumıx da, başqaları da - bütünlükdə hamısı azərbaycanlıdır. Bu “azərbəycanlı” sözü bizi həmişə birləşdirir”.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2011.- 27oktyabr.- S. 10.