Mirzə Adıgözəl bəy və onun “Qarabağnamə”si

Mirzə Adıgözəl bəy öz tərcümeyi - halında yazır ki, Gürcüstan Rusiya ilə birləşdikdən sonra nazir Kovalenski XII Georginin diplomatik məktublarını yazan katiblərinə inanmadığı üçün osmanlı dilini bilən bir adam axtarırdı. Adıgözəl bəyi Kovalenskiyə nişan verirlər; nazir onu gizli məktublarla əlaqədar olan işlər üçün öz yanına xidmətə qəbul etdi. Adıgözəl bəy Kovalenskinin yanında gizli surətdə xidmət edir və donluq alırdı.

Adıgözəl bəy bu məxfi vəzifədə, ancaq 1799-cu ilin axırlarında və bütün 1800-cü il boyu xidmət edə bilərdi. Mirzə Adıgözəl bəyin həyatında bu dövrün böyük əhəmiyyəti olmuşdu. Əgər bu vaxta qədər Adıgözəl bəy öz vətənində baş vermiş tarixi hadisələri müşahidə etmək və onlara qiymət verməklə öz siyasi təmayülünü müəyyən etmişdisə, nazir Kovalenskinin yanına xidmətə girdikdən sonra isə o öz siyasi təmayülünü tamamladı və möhkəmləndirdi. Adıgözəl bəy öz gələcək taleyini Zaqafqaziyada olan Rusiya divanxanası və ordusu ilə əlaqələndirdi. Məlum olduğu kimi Adıgözəl bəy 1800-ci ildə özünü Rusiya tərəfdarı kimi tanıtdıra bilmişdir. Buna görə də nazir Kovalenski onu inanılmış bir adam sayıb diplomatik işlərlə əlaqədar olan gizli məktubları ona tanıtdırmışdı.

Bu münasibətlə belə bir sual ortaya sual çıxır: Adıgözəl bəy rus dilini nə vaxt və harda öyrənmişdir? Belə güman olur ki, Adıgözəl bəy nazir Kovalenskinin yanında xidmət edərkən rus dilini başa düşürdü. Ehtimal ki, Adıgözəl bəy rus dilini 1796-1800-cü illər ərzində, Tiflisdə yaşadığı zaman öyrənmişdir. Bu fikir həqiqətə daha yaxındır. 1795-ci ilin payızından başlayaraq Tiflisdə rus qarnizonu yerləşirdi. Təəssüf ki, padşah II Georginin ölümündən Mirzə Adıgözəl bəyin nazir Kovalenskinin xidmətində olub-olmaması haqqında bir məlumat yoxdur. Bizcə, o, bu vəzifədə olmuşdur, çünki Kovalenski Gürcüstanın hökmdarı vəzifəsini ifa etdiyi üçün ona Şərq dillərini bilən adamlar lazım idi. Lakin Mirzə Adıgözəl bəy Kovalenskinin yanında onun Gürcüstan idarə işlərini gəzən Sisianova təhvil verənə qədər, yəni 1803-cü ilin fevral ayınadək xidmət edə bilərdi. Adıgözəl bəyin Gürcüstan canişini və Qafqaz qoşunları komandanı knyaz Sisianovun yanında xidmət etməsi məlum deyildir. Mirzə Adıgözəl bəyin həyatının bu dövrünə adi heç bir sənəd hələ aşkar edilməmişdir. Həyatının bu dövrü haqqında Mirzə Adıgözəl bəy tərcümeyi - halında belə yazır: “Mən rus komandanlığının rütbəli şəxsləri yanında xidmətdə idim”. Gürcüstanda Rusiya hakimiyyəti təsdiq olunduqdan sonra o, general - mayor Lisaneviçin yanına xidmətə təyin olunur.

Mirzə Adıgözəl bəy general Lisaneviçin yanında xeyli vaxt xidmət etmişdir. O, tərcümeyi - halında belə yazır: “On birinci ilə qədər onun yanında katiblik etdim”. Bu ildə mənə podporuçik rütbəsi verilmişdi. Nəhayət, on altıncı ildə sərdar Ermolovdan izn alıb, Qarabağın keçmiş hakimi general - mayor Mehdiqulu xanın qulluğuna gəldim.

Beləliklə, əldə olan məlumatlara əsaslanaraq təsdiq etmək olar ki, general - mayor Lisaneviç və Mirzə Adıgözəl bəyin birgə xidməti 1811 - ci il 1816 - cı illər arasında olmuşdur.

1805 - 1813 - cü illər ərzində davam edən birinci Rusiya - İran müharibəsi zamanı, Pənbək və Şorakil İran qoşunlarının basqını nəticəsində, son dərəcədə talan edilmişdir. Əhalinin xeyli hissəsi İran qoşunları tərəfindən cənuba qoşulmuş, bəziləri isə hərbi əməliyyat gedən əraziləri tərk etmişdilər. Okurt rəisi distansiyanı məskun etmək, əkinçiliyin və məskun yerləri bərpa etmək qayğısına qalmaq idi.

Hərçənd general - mayor Lisaneviç Azərbaycan dilini bilməklə bu əhalisinin etimadını qazanmışdı, lakin bu ailələrin köçürülməsində yerli əhalidən və böyük hörmət sahibi olan Mirzə Adıgözəl bəyin, şübhəsiz ki, böyük xidməti olmuşdur.

1812 - ci ilin əvvəllərində İran hökuməti İrəvan sərdarı Hüseynqulu xanın bilavasitə sülh danışıqlarına başlamaq arzusunda olduğunu bildirdi. Bununla əlaqədar olaraq sərhəd mahalının rəisi general - mayor Lisaneviç sülh danışıqları aparmaq üçün xüsusi məmur göndərilməsi haqqında məktublaşmağa başladı. Mirzə Adıgözəl bəyin bu işdə iştirakı haqqında bilavasitə məlumat yoxdusa da, şübhəsiz ki, vəzifəsilə əlaqədar olaraq o, bu kimi danışıqlarda kənarda dura bilməzdi. 1813 - cü ilin oktyabr ayında Qarabağın Gülüstan qəsəbəsində şülh müqaviləsi başladı. Bu müqaviləyə əsasən İran hğküməti Dərbənd, Quba, Bakı, Şamaxı, Şəki, Gəncə, Qarabağ və Talış xanlıqlarına qarşı öz tələblərindən imtina etdi. Mirzə Adıgözəl bəyin tərcümeyi - halı və müxtəlif alınan məlumatlara onun həyatının bu dövrünü daha tam və düzgün təsəvvür etməyə imkan verir.

1816 - cı ilin oktyabr ayında Gürcüstan əhalisində korpus komandiri vəzifəsinə təyin olunmuş general A.P.Ermolov Tiflisə gəldi və Qafqaz işləri ilə tanış olmağa başladı. O, tanışlıqdan sonra Mirzə Adıgözəl bəyin Qarabağlı olduğu üçün Mehdiqulu xanın yanına göndərdi. Mirzə Adıgözəl bəyinQarabağa göndərilməsi 1816 - cı ildə A.P. Ermolovun Tehrana səfir təyin edilməsindən bir az əvvəl olmuşdu. Mirzə Adıgözəl bəy tərcümeyi - halında xəbər verir ki, Qarabağlı Mehdiqulu xan ona ailəsinin əvvəllərində sahib olduğu qonaqları qaytardı, eni malikanələr bağışladı və onu “İyirmi dörd” mahalına naib təyin etdi. Mirzə Adıgözəl bəy bildirir ki, o, general Ermolovun tapşırığı ilə o, 1823 - cü ildən 1826 - cı ilədək, yəni üç il ərzində Qarabağ sərhədlərinin mühafizəsi üzrə qulluqda olmuşdur.

Sərhəd mühafizəsi xidmətində Mirzə Adıgözəl bəy 1826 - 1828 - ci illərdə olan Rusiya-İran müharibəsi başlananadək olmuşdur. Tərcümeyi - halında Mirzə Adıgözəl bəy göstərir ki, 1826 - cı ilin avqustun 25 - nədək, yəqin ki, İran qoşunlarının Qarabağa hücumundan bir az əvvəl 60 əsgərlə bir zabit, iki yüz azərbaycanlı və erməni süvariləri tabe idi. Mirzə Adıgözəl bəy sərhədi mühafizə etməklə, İran hökumətinin müharibəyə başlayacağı haqqında məlumatlar alırdı. O, bu məlumatları Şuşa qalasının komendantı mayor Çilyaeva bildirirdi. Bu məxfi xəbərlərə cavab olaraq Mirzə Adıgözəl bəy öz postunda istehkamlar qurmaq əmri aldı. Onun postu Qarabağ sərhəd postları xəttinin son sağ qolunda, Murov dağının cənub ətəklərində, Bazərgan bulağı yanında idi... Mirzə Adıgözəl bəy hələ burada ikən müharibə başladı. Məlimdur ki, bu müharibə İran qoşunlarının Rusiyaya tabe olan torpaqlarına qəflətən hücumu ilə başladı. İran qoşunları, demək olar ki, bir vaxta İrəvan tərəfindən sərhədləri keçərək Şorakil, Pənbək və həmçinin, Talış və Qarabağ əyalətlərinə soxuldular. Lazımı qədər qüvvələri olmayan sərhəd postaları İran qoşunlarının qarşısını ala bilmədilər. Onların çox hissəsi vuruşa - vuruşa ölkənin içərilərinə tərəf geri çəkilirdi. Bəziləri ilə mühasirəyə alınaraq uzun müqavimətdən sonra əsir düşdülər. Bazərgan bulağı yaxınlığındakı post sərhəddən lap yanında və İran qoşunlarının ilk axın yolu üstündə olduğu üçün, Mirzə Adıgözəl bəy və ona tapşırılan dəstənin Şuşa və Tiflis ilə əlaqəsi kəsildi. Mirzə Adıgözəl bəy öz tərcümeyi - halında yazır ki, cürbəcür hiylələrlə Şuşa ilə əlaqəni bərpa etmək və hər bir addımda ölüm təhlükəsi olan düşmən arxasından çıxmağa cəhd edirdi. Lakin Tiflisə tərəf geri çəkilən rus qoşunları ilə birləşmək ona mümkün olmadı. Şuşa qalası da İran qoşunlarının mühasirəsində olduğu kimi oraya girmək mümkün deyildi.

Bu hal Mirzə Adıgözəl bəyin vəziyyətinin daha da çətinləşdirmişdir. Mirzə Adıgözəl bəy tönəmiş vəziyyətindən çıxmaq üçün bir yol tapmayaraq təhlükə ilə üz- üzə gəlmək məcburiyyətində qaldı. O, öz tərcümeyin - halında Abbas Mirzənin qərargahına getdikdən sonra əsirlikdə rast gəldiyi bütün macəraları ətraflı bir surətdə nağıl edir. Mirzə Adıgözəl bəyin əsir surətilə Təbrizə göndərdilər. Abbas Mirzənin ordusu Şəmkir yanında və Gəncə şəhəri yaxınlığındakı böyük vuruşlarda məğlub olduqdan sonra İran qoşunları Araz çayının o tayına keçdilər.

Mirzə Adıgözəl bəy bu zaman, yəni 1827-ci ilin əvvəllərində əsirlikdən azad olmuşdular. Onu da qeyd edək ki, 1827-ci ilin mart ayında A.P.Ermolovun geri çağırılmasından sonra İ.F.Paskeviç Zaqafqaziyanın bütün işlərini idarə etməyə başladı.

Maddi mənafelərinə görə, Mehdiqulu xana tərəfdar olan Qarabağ əhalisinin müəyyən qruplarını Rusiya tərəfinə meyl etdirmək fikrilə İ.F.Paskeviç qarabağlı Mehdiqulu xanı da Rusiya tərəfinə çəkməyini siyasi cəhətdən məqsədəuyğun hesab edirdi. Bu mühüm işin icrası Qarabağ, Şirvan və Şəki əyalətlərini idarə edən V.K.Matadovu 1827 - ci ilin aprel ayında əvəz etmiş knyaz İ.N.Abxazova tapşırılmışdır.

Knyaz İ.N.Abxazov bu məsul tapşırığı bilavasitə yerinə yetirmək üçün Mirzə Adıgözəl bəyi seçdi. İndi Mirzə Adıgözəl bəy, Mehdiqulu xan üzərində olan nüfuzunun qüvvəsini sınaqdan çıxarmalı idi. o, Arazın o tayına, düşmənin arxasına keçib orada Mehdiqulu xanla görüşməli və onu Rusiya tərəfinə keçməyə razı etməli idi. Mirzə Adıgözəl bəy bu tapşırığı müvəffəqiyyətlə yerinə yetirdi.

Adıgözəl bəy də müəyyən dərəcədə yuxarıda göstərilən işlərlə məşğul olmalı idilər. Bütün bunlar Mirzə Adıgözəl bəyə Qarabağın uzun, tarix boyu keçirdiyi vəziyyətlə və bu əyalətin müxtəlif hissələrində yaşayan əhalinin təsərrüfat fəaliyyəti ilə, ölkənin alətləri və tarixi ilə tanış olmağa çox kömək etmişdir. Bütün bunlar Mirzə Adıgözəl bəyə Qarabağın uzun tarix boyu keçirdiyi vəziyyətlə və bu əyalətin müxtəlif hissələrində yaşayan əhalinin təsərrüfat fəaliyyəti ilə ölkənin adətləri və tarixi ilə tanış olmağa çox kömək etmişdir. Mirzə Adıgözəl bəyin Qarabağ əyalət məhkəməsindəki fəaliyyəti onun Qarabağ tarixinə adi olan müxtəlif məlumatlat toplaması üçün imkan yaratdı. Mirzə Adıgözəl bəyin XIX əsrin ikinci yarısından 30-40 - cı illərdəki həyat və fəaliyyəti haqqında əlimizdə məlumat yoxdur. 1834- cü ilin əvvəllərinə aid tapılmış arxiv sənədlərindən görülür ki, Mirzə Adıgözəl bəy məhkəmədə şahid sifəti ilə çıxış edərək əski yerləri üzərində özhüquqularını bərpa etmək istəyən bəzi bəyləri müdafiə etmişdir. Qarabağ əyalət məhkəmə işlərindən görünür ki, Mehdiqulu xanın idarəsi zamanı hörmətli, möhtərəm və Qarabağ işlərini yaxşı bilən bir şəxs kimi arayış, izahat və şəhadətdən ötrü tez-tez Mirzə Adıgözəl bəyə müraciət edirdilər. Qarabağ əyalət məhkəməsindəki fəaliyyəti zamanı Mirzə Adıgözəl bəy Qarabağın Qarabağın digər məhşur xadimi “Qarabağnamə”nin müəllifi vaxtilə İbrahim xanın yanında vəzir olmuş Mirzə Camalla tez - tez görüşərmiş.

“Qarabağnamə”nin mətnindən görünür ki, Mirzə Adıgözəl bəy poeziyanı sevən və zamanın ən ziyalı şəxslərindən biri olmuşdur. Mirzə Adıgözəl bəy ömrünün son illərində, 65 yaşında olarkən Qarabağda və ona qonşu olan bu vilayətlərdə 1736- cı ildən 1828- ci ilə kimi baş verən siyasi - iqtisadi hadisələri “Qarabağnamə” salnamə əsərində yazıb işıqlandırmışdır. O, 1848- ci ildə sentyabr ayının 9- da vəfat etmişdir. Verilən məlumatlara görə onun üç oğlu - İsgəndər Ağa, Əsgər Ağa, Yusif Ağa və iki nəvəsi olmuşdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, sinəsi yaşıllıqlarla örtülü qocaman bir dağ onun ətəklərindəki göy çəmənlər bir az yuxarıda sıx meşələrlə qovuşur.

(Ardı var)

Məmmədağa Rzayev

Səs.- 2011.- 14 sentyabr.- S. 6.