Hüquqi dövlətin hakimiyyət bölgüsü prinsipi

Hakimiyyətin bölgüsü ideyası öz ilkin köklərini antik dövrün fəlsəfəsində tapmışdır. Hələ Aristotel hakimiyyət bölgüsü prinsipinə toxunaraq, siyasi quruluşda üç hissəni: qanunvericilik, inzibati və məhkəmə hakimiyyətini fərqləndirir. Aristotel belə hesab edirdi ki, “demokratiyada bütün vətəndaşlar dövlətin bütün işlərində istisnasız olaraq iştirak edirlər. Vətəndaş hərbi xidmətdə olur və Allaha qulluq edir”. Aristotelin düzgün siyasi quruluş forması hesab etdiyi politiya qədim dünyanın hüquqi dövlət forması idi. Politiya-respublika əksəriyyətin hakimiyyətidir. Onun fikrincə, “respublika cəmiyyəti təbiətən hərbçi olan, qanuna əsaslanan, hakimiyyətə tabe olan, ləyaqətli, hökumət vəzifələrini yerinə yetirməyə qabil insanlardan ibarətdir. O, əksəriyyəti azlıqdan yaxşı hesab edirdi. Böyük mütəfəkkir demokratiyanı iki yerə bölürdü: “qanuna əsaslanan demokratiya və kütlənin ali hakimiyyətinə əsaslanan demokratiya”.

Aristotel hüquqi dövlətin əsas əlaməti olan qanunun şahlığını, Allahın və ağılın hökmranlığını istəyirdi, qanuna tarazlaşmış ağıl kimi baxırdı, hüquq və dövlətin daxili əlaqəsinin zəruriliyini göstərirdi. Qədim yunan filosofu qeyd edirdi ki, ədalətin meyarı olan hüquq siyasi həyatın nizamlayıcı normasıdır.

XVIII əsrdə Avropa maarifçilərinin əsərlərində, eləcə də, 1789-cu ildə Fransa Milli Məclisi tərəfindən qəbul olunmuş “İnsan hüquq və azadlıqları”nın Bəyannaməsində öz əksini tapmışdır. Ş.Monteskyö demokratik idarəetmə və həqiqi azadlığın bərqərar olması üçün hakimiyyət bölgüsünün zəruriliyini irəli sürürdü: “Siyasi azadlıq yalnız o yerdə aşkar edilə bilər ki, orada hakimiyyətdən sui-istifadə halları baş verməsin... Qanunverici və icra hakimiyyətləri eyni bir orqanda birləşdikdə, azadlıqdan söhbət gedə bilməz... Digər tərəfdən, məhkəmə hakimiyyəti qanunverici və icra hakimiyyətlərində ayrı olmadıqda azadlıq qeyri-mümkündür”.

Hakimiyyət bölgüsü prinsipinin əleyhinə çıxaraq Russo “ali hakimiyyət” ideyasını irəli sürmüşdür. Hüquqi dövlət hakimiyyət bölgüsü sayəsində formalaşmış daimi normalar və qaydalar kompleksi ilə məhdudlaşdırılır, hakimiyyətin qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyətlərinə bölünməsi və hər üç təsisat öz funksiyalarını həyata keçirməklə bir-birini qoruyub saxlayır, təkmilləşdirir, demokratiyanın pozulmasının və hakimiyyətdən sui-istifadənin qarşısını alır. Ədalətli və azad seçki vasitəsilə vətəndaşlar hər üç hakimiyyət qoluna nəzarət etmək hüququ əldə edirlər. Hər üç hakimiyyət təsisatı və vətəndaşlar birlikdə qanuna tabe olur, ölkədə qanunun aliliyi gerçəkləşir. Bununla da hüquqi dövlət insan azadlıq və hüquqlarını təmin etmək və qorumaqla yanaşı, dövlət hakimiyyətini də möhkəmləndirir, qanunun köməyilə vətəndaş cəmiyyətinin təsisatlarının, prinsip və dəyərlərinin səmərəli fəaliyyəti üçün şərait də yaradır.

Bəziləri dövlət hakimiyyətinin bölgüsünü cəmiyyətdəki mövcud maraqlar plüralizmi ilə əlaqələndirirlər. Milli-dövlət maraqlarının formalaşması və reallaşması üçün bir-birindən asılı olmadan paralel fəaliyyət göstərən təsisatların zəruriliyi mütləqdir. Ş.Əliyev demokratik cəmiyyətdə hakimiyyət bölgüsünü hakimiyyətin vahid mərkəzdən həyata keçməsinin mümkün olmaması ilə izah edir. O, cəmiyyətdə sosial qrup və təbəqələrin müxtəlif dövlət strukturları vasitəsilə razılaşdırıla və həyata keçirilə bilən ümumi və spesifik xüsusiyyətlərdən də bəhs edərək yazır: “Hakimiyyət bölgüsü prinsipi konstitusion mənada özündə aşağıdakıları əks etdirir: 1) ayrı-ayrı dövlət orqanlarının bir-birindən nisbi asılı olmaması; 2) hər bir dövlət orqanının ona müəyyən fəaliyyət sahəsi ayırmaq, bir orqana digər orqan qarşısında durmaq imkanının verilməsi yolu ilə hakimiyyətinin məhdudlaşdırılması”.

Fəlsəfi ədəbiyyatda bu prinsipə müxtəlif cür yanaşılır. Hətta bəziləri hakimiyyətin bölünməsi əvəzinə müstəqil dövlət hakimiyyəti orqanları arasında funksiyaların bölgüsündən danışmağı daha düzgün hesab edirlər. Hakimiyyətin bölünməsindən gedir və hakimiyyətin bölünməsi təlimi cəmiyyətdəki ədalətsizliklərin, özbaşınalıqların, hakimiyyətdən sui-istifadə hallarının qarşısının alınması, kütləvi, hüquqi, demokratik hakimiyyətin təşkili məqsədilə işlənib hazırlanmışdır. Hakimiyyətin bölgüsü hakimiyyətin müxtəlif qolları arasında ədalətin bərpasını təmin etmək məqsədilə irəli sürülmüş, qanunsuzluğun qarşısının alınmasını, qanunun aliliyini təmin edir. Bu isə məhz hakimiyyətin bölünməsini həm üfüqi (qanunvericilik, icra, məhkəmə hakimiyyətlərinin bölünməsi və qarşılıqlı nəzarətin təmin edilməsi), həm də şaquli (təşkilati, hüquqi və iqtisadi baxımdan və yerli hakimiyyət orqanlarının səlahiyyətlərinin bölünməsi, axırıncıların müstəqilliyinin təmin edilməsi) istiqamətlərdə həyata keçirilməsini təmin edir.

Hakimiyyətin bütövlüyü və hakimiyyət bölgüsü haqqında problem öz aktuallığını qorumuşdur. Hakimiyyət bölgüsü hüquqi dövlətin əsas prinsipial şərtlərindən biri olmaqla, hər cür siyasi və qeyri-siyasi hakimiyyətin əsas fəaliyyət mexanizmidir. Təbii hüquq nəzəriyyələrinin meydana çıxması ilə əlaqədar olaraq hakimiyyətlərin bölünməsi ideyası da xeyli inkişaf etdirilmiş, mükəmməl hüquqi-siyasi təlim kimi formalaşmışdır. Politoloqlar idarəetmə və tabeçilik münasibətlərini nizamlamağa xidmət edən könüllülük əsasında müəyyən edilmiş hüquqi normaların hamılıqla tanınmasına əsaslanan ən inkişaf etmiş forması konstitusiyalı dövləti dövlət idarəçiliyinin ən demokratik forması hesab edirlər.

Müasir elmi nəzəriyyələrdə və praktikada hakimiyyət bölgüsünün ən müxtəlif formalarına təsadüf edilir. Bir sıra ölkələri konstitusiya doktrinası dördüncü hakimiyyətin mövcud olmasından çıxış edir: dördüncü hakimiyyət seçki hakimiyyəti elan edilir. Bəzən ictimai rəyi formalaşdıran mətbuatı da “dördüncü hakimiyyət” adlandırırlar. Lakin onu qeyd etmək lazımdır ki, mətbuat dövlətin idarə olunmasında iştirak etmir.

Nadir hallarda olsa da, qanunvericilikdə beşinci hakimiyyət - dövlət nəzarət hakimiyyəti haqqında da danışılır. Bəzən də elə hallar olur ki, yalnız iki hakimiyyət orqanı olur: qanunverici və icraedici. Məhkəmə hakimiyyəti isə müstəqil olmur. Bunu onunla əsaslandırırlar ki, məhkəmələr qanunverici hakimiyyət tərəfindən qəbul edilən qanunlar əsasında fəaliyyət göstərir. Ona görə də məhkəmə orqanları-icraedici hakimiyyətə daxildir. Müstəqil məhkəmə hakimiyyətindən danışmağın isə mənası yoxdur. Lakin dövlətin mahiyyətcə müxtəlif olan bir neçə hakimiyyəti ola bilməz. Dövlət suverenliyi və konstitusiya bunu istisna edir. Hakimiyyət qollarının ayrılmasının zəruriliyi şəraitində mahiyyətcə müxtəlif hakimiyyətlərin - siyasi və dövlət hakimiyyətinin bir-birinə qovuşması baş vermişdir. Hakimiyyət budaqlarının ayrılmasının zəruriliyi şəraitində dövlət hakimiyyətinin vahidliyi, bəzi ünsürlərin bir-birinə qovuşmasını, onların qarşılıqlı təsirini, qarşılıqlı asılılığını və qarşılıqlı nüfuz etməsini doğurur.

Hakimiyyət bölgüsü konsepsiyası hüquqi dövlətin idarə olunmasında demokratiyaya xidmət etmək məqsədi üçün həyata keçirilir. Hakimiyyətin bütövlüyü prinsipi isə hələ qədim dövrlərdə Misirdə fironlar tərəfindən elan olunmuşdu. Orta əsrlərdə isə bu prinsip mütləq monarxiyalar şəklində təzahür edirdi. XX əsrdə hakimiyyətin bütövlüyünə misal olaraq faşist rejimlərini göstərmək olar. Digər avtoritar və totalitar rejimlər hakimiyyətin bütövlüyü prinsipindən irəli gəlirdi.

Hakimiyyətin bölünməsi prinsipi ABŞ Konstitusiyasında da öz əksini tapmışdır. “Konstitusiya, əslində, ştatlarla federal hökumət arasında və federal hökumətin şaxələri arasında səlahiyyət və imtiyazların bölgüsünü təsis edir, federal hökumətin əsas şaxələri olan icra, qanunvericilik və məhkəmə hakimiyyəti orqanları əsas quruluşu Konstitusiyada ifadə olunmuşdur (13, 45). Konstitusiyada hakimiyyət bölgüsü belə göstərilib: qanunvericilik hakimiyyəti Konqres (Senat, Palata); İcra hakimiyyəti - Prezident (Prezident İcra İdarəsi) Prezident müavini; Məhkəmə hakimiyyəti - Ali Məhkəmə (digər məhkəmələr).

Hakimiyyətin bölünməsi prinsipi xalq suverenliyinin gerçəkləşməsinə xidmət edir. Bunun üçün ABŞ Konstitusiyasında “çəkindirmə və qarşısınıalma” mexanizmindən istifadə edilir. Bu prinsip hakimiyyətin üç qola bölünməsində və xalq suverenliyinin gerçəkləşməsində həlledici rol oynayır.

Hakimiyyətin bölünməsi prinsipi Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında qanunvericilik yolu ilə təsbit edilmişdir. Burada göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti hakimiyyətin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilir: Qanunvericilik hakimiyyətini Milli Məclisi; İcra hakimiyyəti Prezidenti; Məhkəmə hakimiyyəti məhkəmələr həyata keçirir. Bu Konstitusiyanın müddəalarına əsasən, qanunvericilik icra və məhkəmə hakimiyyətləri qarşılıqlı fəaliyyət göstərir və səlahiyyətləri çərçivəsində müstəqildirlər.

Hüquqi dövlət quruculuğu yoluna qədəm qoymuş Azərbaycanda qanunların aliliyi hakimiyyətin bölünməsi prinsipinin qeyd-şərtsiz həyata keçirilməsi yolu ilə təmin edilir. Hüquqi dövlətin qanunun aliliyinin təmin edilməsi və hakimiyyət bölgüsü kimi keyfiyyət əlamətləri qarşılıqlı əlaqədə olub bir-birilə sıx bağlıdır.

Müstəqilliyinin 20 illiyi ərəfəsində olan Azərbaycan Respublikası hakimiyyət bölgüsü prinsipinin reallaşması sahəsində xeyli uğurlar əldə etmişdir.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2011.- 20 sentyabr.- S. 13.