Görkəmli tarixçi alim, hərbi xadim, şair, tərcüməçi

“Xalqımızın dünya elminə bəxş etdiyi töhfələrlə fəxr etməyə haqqı var. Nəsirəddin Tusinin, Əbülhəsən Bəhmənyarın, Mirzə Fətəli Axundovun, Abasqulu Ağa Bakıxanovun və digər mütəfəkkirlərimizin adları dünya elminə yaxşı tanışdır”.

Heydər Əliyev

Azərbaycan ədəbiyyatının böyük mütəfəkkirləri olan simalar siyasi və mədəni mühitdə böyük rol oynayaraq ictimai fikir tarixində özünəməxsus qüvvəyə malik olduqlarını göstərə bilmişlər. Azərbaycan ziyalılar nəslinin yetişməsində və onların böyük əməllərinin aşkarlanmasında yaşadıqları mühitin rolu danılmazdır. Zaman çərçivəsində, həyatın diqtəsi, tarixi zərurət məhz həmin şəxsləri böyük yaradıcı kimi tariximizin müəyyən hissəsində əbədiləşdirmişdir. Onlar elmi, zəkası, yenilikçi meyilləri ilə Azərbaycanın dünyaya qapı açmasında müstəsna xidmətə malik olmuşlar. Belə simalardan olan Abasqulu Ağa Bakıxanov öz nəslinin tanınmış nümayəndəsindən, dünyanın klassik sənətkarına çevrildi. Ulu Öndər Heydər Əliyevin dediyi kimi, “Xalqımızın dünya elminə bəxş etdiyi töhfələrlə fəxr etməyə haqqı var. Nəsirəddin Tusinin, Əbülhəsən Bəhmənyarın, Mirzə Fətəli Axunduovun, Abasqulu Ağa Bakıxanovun və digər mütəfəkkirlərimizin adları dünya elminə yaxşı tanışdır”. Ulu Öndərin ifadə etdiyi fikirlər bu günlərdə “Mütərcim” nəşriyyatında çapdan çıxmış “Qüdsi əbədiyyəti” kitabının ilk səhifəsinə daxil edilmişdir. Abasqulu Ağa Bakıxanov haqqında dərc edilən bu nəşr böyük bir simanın həyat və fəaliyyətinin, yaradıcılıq yolunun müəyyən cığırlarını, onun şəxsiyyət olaraq böyük fikrə və amala malik olmasını işıqlandırır. Qeyd edim ki, kitab əməkdar jurnalist İttifaq Mirzəbəylinin tərtibatı ilə işıq üzü görmüşdür. Bu nəşr əsəri XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış ilk görkəmli Azərbaycan maarifçisi, alim, yazıçı, şair tərcüməçi, general Abasqulu Ağa Bakıxanov haqqında qələmə alınmış çoxsaylı elmi-bədii, publisist məqalələrdən, çıxış və nitqlərdən, tarixi sənədlərdən ibarətdir. Kitab təkcə Bakıxanov irsinin pərəstişkarları üçün deyil, eyni zamanda, oxucular üçün dəyərli bir nümunədir. Qeyd edim ki, Bakıxanov nəslinin davamçısı Bakı Musiqi Akademiyasının professoru, akademik, xalq artisti, Bakıxanov adına mükafatın laureatı Tofiq Bakıxanov bunun “Qudsi əbədiyyəti” nəşrinə qədər olan kitablardan fərqləndiyini qeyd edir. Belə ki, 60 illik pedaqoji və bədii yaradıcılığa malik olan Tofiq Bakıxanov bu nəşrdə soyadını daşıdığı nəslin nümayəndələri haqqında bir alimin, yazıçının və jurnalistin deyil, böyük bir yaradıcı insanlar qrupunun zəhməti olduğunu qələmə alır. Kitabda Bakıxanovun ensiklopedik biliyə malik Şərq və Avropa elmlərini mənimsəmiş, eyni zamanda, Şərq poeziyasına dərindən bələd olan bir ziyalı kimi keyfiyyətləri diqqətə çatdırılır. “Qüdsi mövzusu publisistikada”, “Müasirləri Bakıxanov haqqında”, “Bakıxanovlar səcərəsi haqqında”, “Böyük mütəfəkkirin həyatının xüsusi məqamları” və s. fəsillərində bu böyük ziyalı haqqında Azərbaycan üçün qürur gətirə biləcək fikirlərə rast gəlinir. 7 fəsildən ibarət olan kitabda bir-birindən fərqli olan məqalələrin fövqündə Abasqulu Ağa Bakıxanov yaradıcılığına və şəxsiyyətinə yaşanma tərzi də müxtəlif formadadır. Hər bir qələm sahibi, ziyalı Azərbaycan ictimai fikir tarixində rola malik olan bu simanın məhz işıqlı əməllərini, azərbaycançılıq mövqeyini, onun məfkurəsini məhz faktlar əsasında göstərərək, həqiqətən də, yüksək rütbələrə malik olduğunu təsdiqləyir. Bakıxanovun əxlaq nəzəriyyəsindəki iradə möhkəmliyi, təbiətdə baş verən qanunauyğunluqlara münasibəti ifadə olunmaqla yanaşı, onun ictimai bir xadim kimi də tutduğu vəzifə diqqətə çatdırılır. Belə ki, 52 il ömür yaşayan Abasqulu Ağa Bakıxanov rus ordusunda polkovnik rütbəsinə qədər ucaldığı, bəzi mənbələrdə isə general olması göstərilir. Bu, Azərbaycan ziyalısının yaşadığı zamanda öz ölkəsindən kənarda belə mövqe və nüfuza malik olduğunu göstərir. O, tariximizdə hərbçi, diplomat kimi deyil, elm və mədəniyyət elçisi kimi də adını əbədiləşdirmişdir. Siyasət aləmində uğurlara imza atan ziyalı fəlsəfə, tarix, nücum, coğrafiya və s. elmlərə də dərindən bələd idi. Kitabda qələmə alınan məqalələrdə göstərilir ki, bu nəsil Azərbaycan xalqına 20-dən çox hərbçi verib. Bu nəsil repressiya illərində təqiblərə məruz qalıb. Bakıxanov nəslinin nümayəndələrinin bəziləri bu zaman məsafəsində familiyalarını dəyişsələr də, əksəriyyəti bu soyadın daşıyıcısı olmuşlar.

Dünyanın böyük ziyalıları belə Abasqulu Ağa Bakıxanova gözəl münasibət bəsləyiblər. Onun yaradıcılığını daim diqqətdə saxlayıb, fəaliyyəti üzərində tədqiqatlar aparmışlar. Məşhur alman şairi və tərcüməçisi Fridrix Bodenştedt Bakıxanovla Mirzə Şəfi Vazehin “Divani-hikmət” məclisində yaxından tanış olmuş və ona valeh olmuşdur. O öz heyranlığını belə qələmə alır: “Onlardan öz ləyaqətinə və biliyinə görə ən görkəmlisi Abasqulu xan idi. O öz xalqının üləmaları arasında Qərbin əxlaqını, adətlərini və şəraitini bilməsi ilə seçilirdi. Abasqulu xan belə hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyətlərdəndir ki, onlar hər yerdə özlərinə hörmət doğura bilirlər”. Bu, Qərb dünyasının Azərbaycan ziyalısı haqqında söylədiyi təvazökar görüşlərin ifadəsidir.

İttifat Mirzəbəyli kitaba daxil etdiyi yazıların seçimində diqqətli olaraq təkrar fikirlərin yer almasına yol verməmişdir. Belə ki, “Abasqulu Ağa Bakıxanovun yaradıcılığı Azərbaycan musiqisində”, “General Bakıxanov qardaşları”, “Görkəmli sənətkar”, “Bakıxanovun elmi irsi”, “Qüdsiyyət” və digər başlıqlı yazılarda Abasqulu Ağa Bakıxanovun hərtərəfli olaraq fəaliyyət dairəsi tədqiqatlar əsasında özünü büruzə verir. Onun Azərbaycan ədəbiyyatına bəxş etdiyi əsərlərə yanaşma tərzi də fərqli olduğundan, ölkənin ictimai-siyasi həyatını əks etdirən nümunələrindəki əsas ideya, məzmun da müxtəlif prizmalardan təhlil edilir. Qeyd edək ki, akademik Ziya Bünyadov yazır ki, görkəmli tarixçi, filoloq, şair, filosof və ensiklopedik alim Abasqulu Ağa Bakıxanov Azərbaycan tarixşünaslığının banisidir.

İttifaq Mirzəbəylinin “Qüdsi əbədiyyəti” kitabı ictimai məzmun kəsb edən bir nümunə olaraq Azərbaycan tarixinin, elminin inkişafında rola malik klassik sənətkarımızın həyat və fəaliyyətinin tədqiqində əhəmiyyət kəsb edir.

Zümrüd

Səs.- 2011.- 29 sentyabr.- S. 12